Tempulli Kashi Vishvanatha

Tempulli Kashi Vishvanatha në Varanasi është një nga tempujt më të adhuruar të Shivës, i njohur edhe si Tempulli i Artë. Ai është një tempull i famshëm hindu, një nga 12 tempujt e shenjtë jyotirlinga, që përmendet gjerësisht në literaturën puranike. Në gjuhën vendore quhet "Kashi Vishvanatha Mandir", ku pjesa "Kashi", i reforohet emrit tjetër të qytetit, "Vishvanatha" do të thotë "sunduesi i universit", ndërsa "mandir" është fjala për një vend adhurimi hindu. Tempulli ka qenë shkatërruar dhe rindërtuar mjaft herë përgjatë historisë së tij. Xhamia Gyanvapi, që është pranë tempullit, është ndërtuar në vendin origjinal të tempullit. Tempulli Vishveshvara gjendet në një kompleks tempullor bashkë me disa faltore të tjera dytësore dhe Pusin Jnana Vapi, i shtrirë në një sipërfaqe prej 0.13 hektarësh në koordinatat 25°18.637′N 83°00.594′E.

Tempulli Kashi Vishvanatha
Emrat amëtar marathi: काशी विश्वनाथ मंदिरcode: mar promoted to code: mr sanskritisht: काशी विश्वनाथ मंदिर bengalisht: কাশী বিশ্বনাথ মন্দির
Tempulli i Artë, Tempulli Vishveshvara
Shikarat e Tempullit Kashi Vishvanatha, shek. i XX
Lloji	tempull hindu
Etimologjia	Tempulli i Sunduesit të Gjithësisë
Vendndodhja	Vishvanatha Gali, Varanasi, Uttar Pradesh
Qyteti më i afërt	Varanasi
Koordinatat	25°18′38.79″N 83°0′38.21″E
Sipërfaqja	0.13 ha
Lartësia	15.5 m
Themeluar më	shekulli VI
Ndërtuar	shek. XI
Ndërtuar për	Chandradeva
Shkatërruar	1669
Rindërtuar	1780
Riparuar nga	Ahilabai Holkar
Stili arkitekturor	Arkitektura e tempujve hindu
Organi drejtues	Sri Kashi Vishwanath Mandir Nyas Parishad
Pronar	Qeveria e Uttar Pradeshit
Webfaqja	http://www.shrikashivishwanath.org/

Përshkrimi

Varanasi, kryeqyteti shpirtëror i Indisë, i nderuar dhe adhuruar si një nga qytetet më të shenjta të botës, është strehë e një numri të madh tempujsh historikë, ku më popullori dhe i rëndësishmi është Tempulli Kashi Vishvanatha. Në zemër të tij gjendet Tempulli Vishvanatha me të gjithë shkëlqimin dhe madhështinë e tij. Ai është shumë i frekuentuar nga besimtarët hindu dhe njëkohësisht një nga tërheqjet kryesore turistike në Varanasi. Varanasi e ka marr emrin nga vendosja midis vendbashkimeve të lumenjve Varana dhe Asi me Gangun. Tempulli Kashi Vishvanatha ka një vendosje të bukur në bregun perëndimor të Gangut, lumit më të shenjtë indian, afër ghateve më të rëndësishme të Varanasit, pranë Xhamisë Gyanvapi. Xhamia Gyanvapi gjendet në vendin e tempullit të mëparshëm, përbri tempullit të tanishëm. Zona përreth xhamisë së tanishme të Aurangzebit (e njohur si Xhamia Gyanvapi) ishte hapësira e ecjes cirkumamabulatore (pradakshina) përreth Tempullit të vjetër Vishveshvara. Në muret e tempullit kishte shumë faltore dytësore që pas shndërrimit në xhami e humbën domethënien. Zona është një pikë e nxehtë e tensioneve të vazhdueshme mes hinduve dhe myslimanëve, prandaj ruhet nën masa të rrepta sigurie. Në këtë rast nuk ka patur dyshime që Xhamia Gyanvapi gjendet në sitin e një tempulli të shkatërruar, pasi ajo përfshin qartësisht pjesë të rëndësishme të mureve të tempullit origjinal, ndryshe nga Mosmarrveshja e Ayodhyas, ku u kërkuan gërmime arkeologjike për të provuar se në vendin e Xhamisë Babri në Ayodhya më parë kishte qenë një tempull. Masat e sigurisë nuk lejojnë asnjë celular, kamera, rripa me tokëza metalike, cigare, çakmakë etj. brenda tempullit, për më tepër nuk lejohet fotografimi dhe filmimi. Për të vizituar tempullin kamera ose aparati fotografik, duhen vendosur në depozituesit e autorizuar jashtë tempullit bashkë me gjërat e tjera. Tempulli Vishvanatha, pika shenjtë më e shquar e Varanasit i është kushtuar Shivës, i adhuruar në formën e Vishvanathas ose Vishveshvaras (që do të thotë sunduesi i botës). Tekstet puranike thonë se Kashi Vishvanatha Baba (zona e më e shenjtë e Varanasit) është e ndarë në 3 pjesë të tridentit të Shivës: Kedareshwara në jug, Vishveshvara në mes dhe Mahamritunjay në veri. Sipas Kashi Khandës, emri i këtij tempulli ishte Tempulli Moksha Lakshmi Vilas dhe përmbante pesë mandapa nga të cilat mandapa kryesore ishte garbhagriha (shenjtërorja ose Sanctum Sanctorum-i) ku adhurohej Vishveshvara Linga. Vishveshvara Linga është lingë svajambu (e vetë-krijuar). Në jug ndodhej Mukti Mandapa, në perëndim Shringar Mandapa, në veri Aishwarya Mandapa dhe në lindje Gyan Mandapa. Sipas Kashi Khandës (Kapitulli 99) Shiva dhe hyjnesha Parvati e vizituan Mukti Mandapën bashkë me devat nga ku ata shkuan dhe u ulën te Shringar Mandapa, drejtuar nga lindja. Këtu, Sipas Kashi Kandas Shiva përshkruan fuqinë e Vishveshvara Lingës si vijon: Duke prekur Vishveshvara Lingën dhe duke u lutur, besimtari është i lirë nga të gjitha mëkatet e grumbulluara nga dy brezat e shkuar. Në shumë tempuj përgjatë gjithë Indisë, besimtarët nuk lejohen të hyjnë në shenjtërore (Sanctum Sanctorum), megjithatë, në Tempullin Vishvanatha në Varanasi ata lejohen. Një besimtar që me përkushtim të pastër, malaks me ujë lingan dhe ofron vetëm një lule për Vishveshvarën, merr bekime të barasvlefshme me kryerjen e një puxhaje me qindra Lule të Arta.

Statuja e demit Nandi ne oborrin e tempullit e zbukuruar me lule dhe kurora

Përveç Tempullit Kashi Vishvanatha, në Varanasi ndodhen edhe pesë pika të tjera të shenjta. Asi-Ganga Sangamami, te Lolarka bujt një tempull për perëndinë e Diellit. Lumenjtë Gang dhe Varana bashkohen në pikën ku ndodhet faltorja e Keshavas. Ghati Panchaganga bart një tempull të Bindu-Madhavas. Besohet se pesë lumenjtë Kirana, Gang, Yamuna, Saraswati dhe Dhutapapa bashkohen pikërisht këtu. Në Ghatin Dashashwamedha besohet se pas duelit me Vishnun dhe mallkimit nga Shiva, Brahma meditoi, adhuroi jyotirlingën dhe bëri dashashwamedha yagnan (flimimi i dhjetë kuajve) në brigjet e Gangut për tu pastruar nga mëkati i tij. Në këtë ghat besohet gjithashtu se mbretërit e lashtë kryen një flijim po dashaswamedha dhe bënë një banjë në Gang. Pika e fundit e shenjtë është Ghati Manikarnika në bregun e Gangut, pranë të cilit është i vendosur Tempulli Kashi Vishvanatha. Ghati Manikarnika konsiderohet si një vend i Shakti Pithas (vend adhurimi i sektit hindu të Shaktizmit). Thuhet se pas vdekjes së bashkëshortes së tij, Sati, Shiva shkoi në Tempullin Kashi Vishvanatha nëpërmjet Ghatit Manikarnika. Miti shaivit i Daksha Yagas, konsiderohet një tekst i rëndësishëm për mitin e origjinës së Shakti Pithave. Të gjitha faltoret Shakti Pitha janë të asociuara me tregimin e mbretit Daksha dhe vajzës së tij Sati që u vetëhodh në zjarr në yagnan e realizuar nga babai i saj. Besohet se në Varanasi ra dora e majtë e hyjneshës Sati dhe se këtë Shakti Pitha e përfaqëson Tempulli Annapurna ose Vishalakshi. Sipas legjendës Vishnu me çakrën e tij hapi një gropë, e cila u mbush me djersën e krijuar gjatë meditimit të tij. Shiva tundi kokën dhe i ra vëthi i artë në të, prej nga e ka marr emrin Manikarnika. Sipas traditës ata që vdesin në Varanasi dhe kremohen në Ghatin Manikarnika, çlirohen nga cikli i jetës dhe vdekjes. Kullat shikhara të tempullit mund të shihen që nga Gangu, ndërsa lundrohet. Makina nuk mund të shkoi deri te tempulli për shkak të ngushtësisë së rrugëve. Besimtarët zakonisht në fillim bëjnë një banjë të shenjtë në Gang dhe pastaj vijojnë të kryejnë adhurimin në tempull. Tempulli Kashi Vishvanatha është i vendosur pothuajse 6 km nga Banaras Hindu University; 6 km larg stacionit hekurudhor të nyjës së Varanasi; 17 km larg nyjës së Mughalsarait; 4 km nga stacioni i Maduadhit; 2 km nga stacioni i qytetit të Varanasit. Tempulli gjendet në Vishvanatha Gali, Ck-35/19 Chowk. Në afërsi të kompleksit ndodhet Tempulli Annapoorna. Për të shkuar te tempulli ka tre rrugë: njëra nëpërmjet Rrugës Dashashwamedha, e dyta nëpërmjet Bansphatak-ut dhe e treta nëpërmjet Gyanvapit. I vendsour në mes të një dyzine rrugicash të ngjeshura të Varanasit, mund të arrihet nga një rrugicë e quajtur Vishvanatha Gali, e famshme për dyqanet që shesin ëmbëlsira dhe produkte për puxha, ku gjendet edhe një kënd i famshëm për zonjat. Duke u afruar te tempulli, gjenden shitës lulesh shportat e të cilëve janë të mbushura me kurora kalendulash dhe jasemini. Është e vështirë të përshkruhet pika e përshtatshme e hyrjes për shkak të patrullimit të vazhdueshëm të policisë në zonë, pika e hyrjes ndryshon vazhdimisht. Gjatë ditëve të grumbullimeve të mëdhaja si të hënat dhe festat, policia mund ti sistemoi pelegrinët nëpërmjet Gyanvapit dhe pikat e hyrjes mund të jenë nga Bansphatak-u dhe Dashashvamedha. Meqë tempulli gjendet thellë në zonë, është e këshillueshme të vizitohet bashkë me një vendas ose guida. Sidoqoftë, nëse do të hysh, duhet të kesh me vete pasaportën origjinale, jo kopjen. Gjatë vizitës duhen veshur rroba të thjeshta, duke mbuluar shumicën e trupit dhe duhen shmangur aksesorët elektronikë si dhe pjesët prej lëkure. Megjithëse jyotirlinga është idhulli kryesues, brenda kompleksit tempullor ka mjaft faltore të tjera më të vogla, në të cilat adhurohen edhe zota të tjerë të panteonit hindu, si Mahakala, Vishnu, Dhandapani, Avimukteshwara, Vinayaka, Sanishwara, Virupaksha dhe Virupakshi Gauri etj. Në kompleks ndodhen gjithashtu imazhe të shoqëruesve apo ndihmësve të Shivës, duke përfshirë Kala Bhairavan, që mban rendin e botës sipas dëshirës së Shivës. Sipas disa studiuesve lingat e tjera si Mahakala, Nikumbheshvara, Dandapanisvara, Vaikuntheshvara, Kala Bhairava, Kapileshvara, Kubereshvara bartin emrat e yakshave. Bashkë me një grup lingash të vogla në veri, që quhet oborri i Vishvanathës, ndodhen gjithashtu idhujt e Saubhagya Gaurit, Shringar Gaurit, Savitrit, Vighneshvara Ganeshës, Vyaseshvarës etj. Tempulli Vishvanatha ndodhet brenda një oborri, në anën e majtë të të cilit, duke hyrë nga ana jugore, ndodhen në rresht, njëri pas tjetrit tempujt e Vishnut, Virupakshi Gaurit dhe Avimukta Vinayakas. Në një tempull, që quhet Tempulli Nilakantheshvar, ndodhet një grup prej pesë lingash. Nga aty në të djathtë është dhoma e Vishvanathës, ndërsa në të majtë dhoma e Dandapanishvaras. Pak mbrapa Avimukteshvara Vinayakas ndodhen tempujt e Shanishcharas dhe Virupakshas. Në skaj djathtas, pranë hyrjes është Tempulli Avimukteshvara që bart një lingë të quajtur Avimukteshvara, lashtësia dhe domethënia e të cilit është më e hershme se Vishvanatha. Rreth kwsaj linge ekziston një kundërthënie sipas të cilës ajo mund të jetë jyotirlinga origjinale e vetë-krijuar. Djathtas hyrjes, në veri të tempullit kryesor, midis Xhamisë Gyanvapi dhe kompleksit tempullor gjendet Jnanavapi Mandapa me pusin Jnanavapi Kupa (i njohur edhe me emrat Gyanvapi Kupa, Jnana Vapi, Gyan Vapi, Gyan Bapi, Gyan Kupa, Gyan Kupor, ose Gyan Kapur Kuan, që do të thotë Pusi i Diturisë), ku besohet se u hodh kryeprifti i tempullit bashkë me jytirlingën origjinale për ti shpëtuar sulmit mysliman. Pusi Gyan Vapi është i rrethuar nga një kolonadë e lartë e mbuluar prej 40 kolonash madhështore, të ndërtuara në vitin 1828 nga Rani Baiza Bai dhe që ka një pavjon mandapa mjaft mbresëlënës me mur guri dhe tendë. Aty ndodhen statujat e Gauri Shankaras, Tarakeshvara, demit Nandi rreth 2 m. të lartë si dhe një idhull i vogël i Maheshvaras në pemën e banianit (ficus religiosa). Me këtë pus janë të lidhura shumë rrëfenja dhe ndodhi. Jnanavapi Kupa simbolizon ujin zanafillor të lidhur me tregimin e Ishanas (forma e Shivës që kontrollon mbretërinë veri-lindore) që në këtë vend gërmoi tokën me tridentin e tij dhe i ofroi ujë Avimukteshvarës, forma më e lashtë e Shivës. Pelegrinët e konsiderojnë këtë pus, më të shenjtë se vetë tempulli i tanishëm i Shivës, pasi sipas traditës folklorike, besohet se në thellësi të tij, vijon të qëndroi jyotirlinga origjinale. Gyan do të thotë dituri dhe siç sugjeron fjala, banorët e Varanasit e konsiderojnë këtë pus si burimin e diturisë dhe ndriçimit shpirtëror. Pusi është një vend i mirë-njohur ku njerëz nga i gjithë vendi vijnë për të ofruar lutjet e tyre për hyjninë dhe për të marrë bekimet hyjnore në mënyrë që të pastrohen nga mëkatet. Përgjithësisht njerëzit shkojnë aty përpara se të vizitojnë Tempullin Vishvanatha që është pas tij. Vizitimi i këtij pusi është bëhet pa para. Uji në këtë pus është i pisët dhe i dekompozuar për shkak të ofrimit të luleve në të nga pelegrinët që e vizitojnë. Megjithatë shumica e pelegrinëve ose besimtarëve të përkushtuar në nisje të pelegrinazhit pinë gllënjka nga ky ujë, që ofrohet nga ndihmës priftërinjtë e atyshëm dhe bëjnë betimin e inicimit (sankalpa) për tu rikthyer prap në përfundim të udhëtimit për të bërë ritualet e falenderimit. Ata mendojnë se duke pirë nga ky ujë ngrihesh në një plan më të lartë shpirtëror, megjithëse një tabelë i paralajmëron të mos e bëjnë këtë. Ky pus ofron mbështetje për kullën qendrore dhe dy anësoret e Tempullit Kashi Vishvanatha. Në kullën e tempullit kryesor qëndron i varur një flamur i vogël me me një trident si shtizë. Duke kaluar përmes kangjellave të hekurta mund kalohet nëpërmjet pjesës së mbrapme të xhamisë dhe të shihen mbetjet e tempullit të lashtë. Adhuruesit kalojnë përreth pjesës së mbrapme të tempullit nëpërmjet një korridori të jashtëm të errët, ku shivalingat janë renditur në një zonë të quajtur “Oborri i Shivës”. Në këndin veri-perëndimor ndodhen imazhet e Saubhadya Gaurit, Vighneshvara Ganeshës, Nikumbheshvaras dhe Kapileshvaras. Në kompleks gjenden faltoret e hyjneshës Shringar (“bukuria”) Gauri dhe Saubhagya ("gruaja fatmbarë") Gauri. Nën një pemë të vjetër ficus religiosa ndodhet një idhull i Sanit (Saturni), në afërsi të të cilës është një faltore e Yaksha Bhairavas. Në shenjtëroren e brendshme ndodhen imazhet e Ekdanta Vinayakas (“Ganesha me një çatall”), Perëndia e Diellit dhe shtesa shumë të vona të Ramas dhe familjes së tij. Të gjithë këta idhuj janë pjesë e botës së Shivës me në qendër Tempullin Vishvanatha (Vishveshvara). Kompleksi tempullor konsiderohet një mikrokozmos i Varanasit, që nga ana tjetër konsiderohet si mikrokozmosi i universit. Tempulli ka përmasa të vogla dhe besimtarët duhet të kalojnë përmes një rrugice të ngushtë. Kur futesh, është një shfaqje me njerëz që shtyjnë, shkelen dhe ndonjëherë kërkojnë me forcë që të bëjnë vetë një ofertë dhe të prekin lingën, që i pastron të gjithë mëkatet. Hinduistët, në mënyrë rutinë, presin 48 orë në radhë për të hyrë në tempull, veçanërisht gjatë ditëve të shenjta. Duke qenë tempulli më i famshëm i Varanasit, ai vizitohet për ditë nga rreth 3000 besimtarë, por gjatë ditëve të veçanta numri mund ti tejkaloi 100 000 besimtarë. Megjithëse interiori i tempullit nuk është i madh dhe i rafinuar, ai paraqet ajri të qetë, ideale për adhurim. Brenda shenjtërores (sanctum sanctorum-i), në qendër të dyshemesë, qëndron 'jyotirlinga' e shenjtë, e vendosur në mes të një platforme katrore (yoni) prej argjendi solid. Trungu i lingas është prej guri të zi të lëmuar me elemente kuarciti. Kjo 'lingë' e shenjtë, me diametër 90 cm dhe 60 cm. e lartë është fokusi kryesor përkushtimor në qytet. Megjithatë, jyotirlinga origjinale nuk disponohet që nga koha e shkatërrimit të tempullit, pasi mendohet se ndodhet akoma në thellësi të pusit Jnana Vapi. Fatkeqësisht edhe vendi fillestar ku gjendej Vishveshvara Jyothirlinga është i zhytur në mister për shkak të një kontroversie të turbullt mbi jyotirlingën origjinale të vetë-krijuar të Shivës Një pjesë e traditës mendon se linga origjinale e vetë-krijuar është Avimukteshvara Linga, e vendosur në oborrin e Tempullit Kashi Vishvanatha. Megjithatë, besohet se yoni (bazamenti i lingës) është ai i tempullit të shekullit të XIII. Vishveshvara Linga simbolizon kolonën e flakës që lidh qiellin me tokën, ndërsa pusi i afërt Jnanavapi përfaqëson burimin zanafillor të ujit. Qyteti dhe koncepti i lingës së vetë-shfaqur është pothuajse i pandashëm, gjë që pasqyrohet në shivalinga të shumta të vendosura në çdo Ghat të Varanasit si kopje e Vishvanatha Lingës. Hapësira midis Vishvanatha Lingës dhe Mahadeva Lingës, nën kube, përdoret si pagëzimore dhe në të qëndrojnë të varura deri në nëntë kambana. Porta kryesore e këtij tempulli është e veshur me argjend. Pelegrinët e spërkasin lingën me ujë të shenjtë (të lumit Gang përzier me qumësht), e mbulojnë atë me lule dhe gjethe bilve si dhe përkulen ta prekin atë me duart e tyre, ndërsa këndojnë vargjet e mantras së shenjtë. Ajria rrethuese e zonës së Tempullit Vishvanatha është e mbushur me adhurim dhe përkushtim që të lë mbresa të forta. Pamjet, tingujt dhe aromat e tempullit, thirrjet, këndimi dhe rënia e zileve, madje edhe shtytjet e turmës, të gjitha kontribuojnë në ajrinë e shenjtërisë. Tempulli Kashi Vishvanatha prodhon 1-2 tonë oferta në ditë, por që gjatë festave dhe muajve të shenjtë kjo sasi shkon në mbi 5-7 tonë në ditë. Shumica e prasadeve (ofertave ushqimore), veshjeve dhe oferta të tjera të tilla u dhurohen të varfërve dhe nevojëtarëve. Ndërsa pas një marrëveshjeje midis bordit të tempullit dhe një fermeri vendor ofertat e mbetura të bio-degradueshme si lulet, gjethet, qumështi, mjalti, arrakokosit etj. do të jepen për industrinë e plehërimit. Kështu mbi 1 ton oferta të përditshme, që hidheshin në Gang, do të shkojnë në një impiant të përpunimit të mbetjeve të bio-degradueshme, që do t’u shiten fermerëve sipas nevojave.

Historia

Qyteti i Varanasit u ndërtua në kohët e lashta nw vendin ku bashkohen me Gangun lumenjtë Varana dhe Asi, qw i kanw dhwnw dhe emrin. Varanasi, ishte një vend i rëndësishëm pelegrinazhi ku jetonte një tribu e quajtur Kasha, duke i dhwnw Varanasit edhe emrin Kashi. Pranë Varanasit Gangu rrjedh në formën e një harku, formë që konsiderohej tepër e mbarë nga kozmoligjia vedike, duke i dhënë kështu një rëndësi të veçantë. Kashi ose Varanasi përmendet në shumë epose të lashta duke përfshirë Mahabharatën, Ramayanën dhe purana të rëndësishme. Këtë zonë e zhvilloi mbreti mitik Divodas. Arkeologët mendojnë se qyteti ka ekzistuar që përpara kohës së Budës. Tempulli Kashi Vishvanatha ka qenë adhuruar si banesa shpirtërore e Shivës. Në historinë fetare indiane, Vishvanatha ose Vishveshvara Jyothirlinga ka një domethënie të jashtëzakonshme. Gjithësesi, vendi i parë origjinal i Tempullit Vishveshvara ose Vishvanatha është një çështje historike për tu shqyrtuar. Tempulli Vishvanatha përmendet pothuajse në të gjithë tekstet puranike, duke përfshirë edhe seksionin Kashi Khanda të Skanda Puranas. Një grup studiuesish mendojnë se meqë tempulli ka pësuar shkatërrime dhe rindërtime të ndryshme, është e papërshtatshme të flitet nëse tempulli është po aq i vjetër sa krijimi i qytetit të Kashit. Sipas miteve tempulli i Shivës u shkatërrua dhe rindërtua disa herë që prej zanafillës së tij, por përkrahë referencave mitologjike, Tempulli Kashi Vishvanatha u shkatërrua realisht disa herë nga pushtuesit dhe sunduesit myslimanë. Historia e tempujve të mëparshëm që bujtnin lingën e Vishvanathës është bërthama e historisë së Varanasit përgjatë një mijë viteve të fundit: një tregim i përsëritur shkatërrimi, përdhosjeje dhe rindërtimi. Qyteti i Varanasit ka qenë shkatërruar disa herë nga pushtuesit afganë, turq, mogulë etj. Vetë tempulli ka qenë shkatërruar dhe rindërtuar mjaft herë përgjatë 800 vjetëve kaluar. Ky tempull ka qenë ndërtuar dhe rrafshuar mjaft herë në historinë e tij. Vetëm midis viteve 1194 dhe 1670 tempulli u shkatërrua të paktën tre herë. Tashmë mbi rrënojat e vjetra të Tempullit Vishvanatha qëndrojnë dy xhami të ndryshme, njëra e ndërtuar në shekullin e XIII nga Razia Sultana dhe tjetra e ndërtuar në shekullin e XVII nga Aurangzebi. Disa studiues e çojnë datën e ndërtimit rreth vitit 490 të e.s., por të dhënat historike tregojnë se Tempulli i parë Kashi Vishvanatha duhet të jetë ndërtuar në vitet 500-508 të e.s., nën mbretërimin e Vainya Guptas së Dinastisë Gupta, një adhurues i Shivës, kohë që përkon me fuqizimin e Varanasit si qendër pelegrinazhi. Megjithatë, të dhënat tregojnë se tempulli i shkatërruar për herë të parë nga Qutb-ud-din Aibak-u qe ndërtua në shek. e XI me gjasa nga Chandradeva i Dinastisë Gahadavala, gjatë sundimit të të cilës Varanasi ishte në lulëzim. Varanasi, që ishte një vend i shenjtë pelegrinazhi për hindu, ishte shënjestër sulmesh nga ushtritë dhe sunduesit myslimanë. Ushtria e Mohamed Ghorit, e komanduar nga Qutb-ud-din Aibak-u i shkatërroi tempujt e Varanasit në vitin 1194, kur mundi në betejë mbretin Jayachandra Gahadavala. Më pas në vitin 1197, Varanasi ra përfundimisht në dorë të myslimanëve kur Qutb-ud-din Aibaku mundi mbretin e fundit Gahadavala, Harishchandran. Në vendin e rrënuar të tempullit Vishvanatha, Razia Sultana (1236-1240) ndërtoi Xhaminë Razia. Disa besojnë se tempulli u rindërtua përsëri 20 vjet më vonë, por nuk ekzistojnë të dhëna që ta mbështetësin një rindërtim kaq të hershëm. Nga shekulli i XIII, gjatë sundimit të Shamsuddin Iltumish-it (1211-1266), sulltani i Delhit, tempulli u rindërtua nga një tregtar guxharatas në vendin e sotëm të Avimukteshvarës. Besohet se ky tempull u shkatërrua po në shek. e XIII nga Bakhtiyar Khilji, për tu rindërtuar përsëri më vonë. Megjithatë, ky tempulli besohet se u rishkatërrua në vitin 1351 nga Firuz Shah Tughlaq-u, sunduesi i Dinastisë Sharqi të Jaunpurit, që përktheu edhe shkrime të shenjta hindu në persisht dhe, megjithëse nuk ka të dhëna për rindërtimin e tij, thuhet se u shkatërrua përsëri në vitin 1448 nga Muhmud Shah Sharqi (1436-1458). Më vonë besohet se ai u rindërtua përsëri në pjesën perëndimore të këtij kompleksi, por, siç besohohet, u shkatërrua përsëri në vitin 1490, gjatë sundimit të Sikandar Lodit (1489-1517), që rishkatërroi shumicën e tempujve të rëndësishëm të Varanasit. Në këtë mënyrë Avimukteshvara e humbi popullariteti për tia lënë vendin Vishvanathës. Por për shkak të përkushtimit të besimtarëve hindu, vendi i pelegrinazhit së jyotirlingës vijoi të zhvillohej. Gjatë sundimit të perandorit tolerant, mogul Akbar tempulli u rindërtua nga Raja Man Singh-u, por hindutë ortodoks e bojkotuan atë pasi ai kishte lejuar që mogulët të martoheshin me familjarë të tij. Në vijim, në vitin 1585, me patronazhin e tregtarit të pasur të Varanasit, Raghunath Pandit (të njohur si Todara Mala, ministri i financave i oborrit të Akbarit), me mbështetjen e Akbarit, e rindërtoi tempullin në vendin e tij origjinal. Ai përshtati në mënyrë të përpiktë planin bazë arkitekturor dhe strukturor të Tempullit Vishveshvara të rindërtuar në fundin e shekullit të XIII. Libri Tristhalisetu i Narayanabhattas (rreth vitit 1585) e përshkruan gjerësisht madhështinë e këtij tempulli. Në këtë tekst tregohet se gjatë pjesës më të madhe të jetës së tij, në Varanasi nuk kishte një tempull të rregullt të Vishvanathës. Përveç kësaj, Akbari i dhuroi mjaft akre të fshatrave për tempullin, gjë që më vonë do të ndërpritej thelbësisht nën sundimin e Shah Jahanit (1628-1657). Megjithatë, në vitin 1669 Aurangzebi, perandori fanatik mogul do ta rishkatërronte përsëri dhe me mbetjet e tempullit origjinal, ndërtoi Xhaminë Gyanvapi, me minare 71 m. të larta. Kwto mbetje mund të shihen në punimin e stërholluar dhe rafinuar artistik të murit perëndimor, te themelet, kolonat dhe sidomos në pjesën e mbrapme të xhamisë, që besohet se u lanë qëllimisht ashtu nga vetë perandori si paralajmërim dhe fyerje për ndjenjat hindu. Vlen të përmendet se, veçanërisht nën mbrojtjen e sunduesve britanikë dhe marathas, Varanasi u pati një zhvillim domethënës. Në vitin 1742, sunduesi marathas Malhar Rao Holkar planifikonte ta shkatërronte xhaminë për të rindërtuar tempullin. Megjithatë, plani i tij nuk u materializua, pjesërisht për shkak të ndërhyrjes së navabëve të Laknaut, që kontrollonin territorin. Rreth vitit 1750, maharaxhai i Jaipurit porositi një shqyrtim të terrenit përreth sitit, me synimin e blerjes së tokës për të rindërtuar Tempullin. Gjithësesi edhe plani i tij për rindërtimin e tempullit mbeti përpjekje.

Kullat e Tempullit Kashi Vishvanatha me Xhaminë Gyanvapi në sfond ne vitin 1905

Megjithë këto përpjekje, tempullin do ta ndërtonte më vonë, midis viteve 1776-1785, Ahilyabai Holkari, mbretëresha marathase e Mbretërisë Malwa (Indores), në vendin e tanishëm, pranë xhamisë, pak më tej vendit origjinal. Ahilyabai Holkari, që ishte një besimtare e përkushtuar e Shivës dhe thuhet se tempulli u ndërtua pasi vetë Shiva e urdhëroi në ëndërr të ndërtonte një tempull në një distancë të vogël nga origjinali, që ishte zënë nga Xhamia Gyanvapi, pasi ai ishte ndotur. Ajo kishte ardhur nw pushtet pasi burri, Khanderao Holkar iu vra në betejë dhe më pas i vdiq edhe vjehrri, Malhar Rao Holkar. Ahilyabai ndërmorri një program të gjerë ndërtimesh. Gjatë viteve 1833-1840, ajo ndërtoi kufirin rrethues të Pusit Gyanvapi, ghatet dhe tempuj të tjerë në Varanasi. Në këtë mënyrë, Tempulli i tanishëm Vishvanatha ndodhet në vendin e tij të katërt, i zhvendosur dhe rindërtuar disa herë pas shkatërrimeve.

Për këtë tempull dhanë kontribute bujare shumë familje fisnike dhe dinasti të ndryshme indiane. Në vitin shek. e XVIII, mbreti i atëhershëm i Kashit, Mansaram dhe djali i tij Belvant Singh ndërtuan shumë tempuj të tjerë në Varanasi. Me porosinë e guvernatorit të përgjithshëm të Indisë, Warren Hastings në vitin 1785, kolektori i atëherëshëm mysliman i Varanasit, Ibrahim Khan, përballë Tempullit Vishvanatha ndërtoi Naubat Khanan e tempullit (vend-qëndrimi i muzikantëve dhe instrumenteve muzikore të tempullit). Në vitin 1828, mbretëresha Baija Bai, e veja e mbretit marathas Daulat Rao Scindhia së Gwaliorit, ndërtoi një kolonadë me çati të ulët me mbi 40 kolona në territorin e pusit Gyan Vapi. Në vitin 1839, rreth 50 vjet pas ndërtimit, Punjab Kesari (sunduesi i Punxhabit) i fuqishëm sikist i Lahores, Ranjit Singh dhuroi rreth 820 kg ar të pastër për mbulimin e dy kullave shikhara të tempullit. Ndërsa kulla e tretë e mbetur, u programua të mbulohej me ar nga Ministria Kulturës dhe Çështjeve Fetare të Uttar Pradeshit. Në vitin 1841, Dinastia Bhosale e Nagpurit dhuroi argjend për tempullin. Statuja prej guri 2.13 m e lartë e Demit Nandi, që qëndron në lindje të kolonadës u dhurua nga mbreti i Nepalit, i cili dhuroi edhe një kambanë të stërmadhe. Ky tempull u rikonstruktua nga Maharani Khaneti, gruaja e Sudarshan Shah-ut në v. 1857.

Tempulli menaxhohej nga një grup trashëgimtar panditësh (ose mahantë, priftërinj). Pas vdekjes së mahant Devi Dutt-it, mes pasuesve të tij shpërtheu një grindje. Në vitin 1900, kunati i tij pandit Visheshwar Dayal Tewari hapi një çështje gjyqësore, pas të cilës u bë kryeprifti i tempullit. Më 28 janar 1983 tempulli u ble nga Qeveria e Uttar Pradeshit dhe që atëherë menaxhimi i tij iu besua Trustit të Tempullit Vishvanatha (Sri Kashi Vishwanath Mandir Nyas Parishad), me president Dr. Vibhuti Narayan Singh (ish mbreti i Kashit ose Kashi Naresh) dhe një komitet ekzekutiv me komisionerin divizional si kryetar. Tempulli ndodhej në një zonë tepër të ngjeshur dhe së fundmi, për ti dhënë më tepër hapsirë besimtarëve u shkatërrua një grup muresh. Përveç tempullit të ndërtuar nga Aihilabai Holkari në shek. e XVIII, në vitin 1966 familja e shquar industrialiste Birla ndërtoi një tempull alternativ kushtuar Vishvanathës, të njohur si Tempulli i Ri Vishwanath, duke përdorur arkitekturën e tempullit të shkatërruar nga Aurangzebi. Tempulli i Ri Vishwanath gjendet afërsi të Banaras Hindu University, u projektua nga Madan Mohan Malviya, themeluesi i universitetit. Në vitin 2012 tempulli u rikonstruktua i gjithi duke u veshur me ar, zona përreth tij u pastrua dhe u zgjerua dhe u zbukuruan faltoret më të vogla rreth tij. Qeveria e Uttar Pradeshit ka ndërmarr një program për të pastruar mjedisin e tempullit. Me projektin e shqyrtimit të mundësive të zgjerimit të rrugës dhe lirimit të hapsirës rreth tempullit u kontraktuar një arkitekt nga Varanasi. Qeveria e Uttar Pradeshit bëri shpronësimin e nëntë ndërtesave dhe komplekseve të identifikuara përgjatë itinerarit, për ti prishur që të bëhej zgjerimi i rrugës. Gjithashtu përveç mbulimit me ar të kupolës së kullës kryesore, u mbulua gjithashtu me ar edhe pjesa e poshtme e kullës së Tempullit Vishvanatha si dhe kullat e tempujve Sri Bhuwaneshwar, Sri Tarakeshwar dhe Sri Dhandapani. Është llogaritur se për realizimin e projektit u nevojitën 19 kg ar dhe 4 000 kg bakër. Bordi i tempullit planifikon që më vonë të zbukuroi edhe tempujt e vegjël të Kala Bhairavës, Avimukteshwarës, Vishnut, Vinayakës, Sanishwarës, Virupakshës dhe Virupakshi Gaurit.

Mitet

Shumë mite tregojnë se besimtari i vërtetë e arrin çlirimin nga cikli i vdekjes dhe rimishërimit (saṃsāra) duke adhuruar Shiva. Adhuruesit e Shivës pas vdekjes çohen drejtpërdrejtë në banesën e tij në Malin Kailash nga mesazheri i tij dhe jo nga Yama, zoti i vdekjes. Sipas tyre besohet gjithashtu superioriteti dhe fitorja e Shivës mbi vetë natyrën e tij, pasi identifikohet shpesh me vdekjen. Ka një besim popullor që vetë Shiva reciton mantran e shpëtimit në veshët e njerëzve që vdesin në Tempullin Vishvanatha. Sipas mitologjisë në Varanasi thuhet se Shiva jeton në çdo kokërrizë rëre apo thërrmijë të tij. Varanasi është pjesë e mitologjisë së lashtë Indiane dhe përmendet në eposet e Ramayanas dhe Mahabharatas. Përgjatë kohëve Varanasi ka qenë i njohur në mënyrë alternative si "Avimuktaka", "Anandakanana", "Mahasmasana", "Surandhana", "Brahma Vardha", "Sudarsana", "Ramya" dhe "Kashi" - 'Qyteti i Dritës". Varanasi është destinacioni përfundimtar i të gjithë pelegrinëve hindu që kërkojnë moksha nga cikli i lindjes, vdekjes dhe rimishërimit. Fjala ‘kashi’ rrjedh nga fjala ‘kas’ që do të thotë të shkëlqesh. I mbushur me tradita dhe mite, Kashi është ‘vendi origjinal’ i krijuar nga Shiva dhe Parvati, mbi të cilin ata qëndronin që në fillimin e kohës. Sipas një legjende popullore, duke u lutur, Shiva, me fuqinë dhe aurën e tij, krijoi qytetin e mrekullueshëm të Panchakroshit ose Panchkoshit, ku qëndronte Vishnu. Ky ishte i mbushur me pyje dhe nuk kishte burime të pijshme uji. Vishnu, që gjendej aty, kaloi mjaft kohë në pendesa duke iu lutur Shivës. Kur Shiva shkoi në Kashi, i kënaqur me përkushtimin e Vishnut, me tridentin e tij ai gërmoi një pus, Pusin Gyan Vapi, ku buroi mjaft ujë. Në këtë mënyrë sipas mitologjisë, Pusi Gyanvapi Kupa është më i vjetër se vetë Gangu, që u soll në tokë nga Shiva nëpërmjet flokëve të tij. Ndërsa sipas një varianti tjetër, njëherë shirat kishin munguar për 12 vjet në Varanasi dhe kështu njerëzit e atij vendi ishin në shqetësim dhe ndiheshin të pashpresë. Atëherë një shenjt i madh e shpoi tokën me tridentin e Shivës, ku buroi një rrjedhë e bollshme uji të shenjtë. Kur Shiva e dëgjoi këtë, i premtoi se ai do të mbetej në këtë pus përgjithmonë. Sipas mitit, Vishnu u mahnit nga kjo mrekulli dhe pasi luajti kokën, i ra nga veshi stolia, duke bërë që vendi të njihet si Manikarnika, që do të thotë stolia e veshit ose kreshtës. E gjithë zona Panchakroshi e ujërave të Manikarnikas u grumbullua në tridentin e Shivës. Atëherë nga kërthiza e Vishnut lindi një lule zambaku me Brahman në të. Sipas mitologjisë kur Shiva e ngarkoi Brahman të krijonte botën, ai e kishte krijuar qytetin Panchakoshi, vendi të cilin Shiva nuk do ta braktisë kurr dhe e kishte vendosur Muktidayak Jyotirlingën shpëtimtare. Sipas mitologjisë hindu, në mënyrë që të shpëtonte jetët e atyre që janë të varur nga veprimet e tyre ose karma, Shiva e mbajti qytetin e Panchakroshit (territori i shenjtë i Varanasit) larg nga i gjithë universi. Kështu, kur toka u zhyt nën ujëra gjatë Pralayas, d.m.th. fundit të botës, Varanasi u mbajt i sigurt nga Shiva me tridentin e tij, prandaj vendi quhet Avimukta Kshetra, dmth. "Vendi i Pabraktisur". Në këtë qytet, vetë Shiva vendosi Muktidayak Jyotirlingan shpëtimtare. Në Panchakoshi, çdo mëkat i mundshëm shkatërrohet, prandaj vendi quhet instrumenti i një mokshaje të veçantë të quajtur “Samyugha”. Kjo është arsyeja pse ky qytet, është sunduar nga Brahma, Vishnu dhe Shiva dhe është vendi ku duan të vdesin edhe vetë hyjnitë. Më pas Shiva e hoqi këtë Varanasi nga tridenti i tij dhe e vendosi në botën e vdekatare. Kështu ai nuk u shkatërrua as kur përfunduan ditët e Brahmas, gjatë Pralayas, d.m.th. shkatërrimit përfundimtar të botës, pasi Shiva e mbajti në tridentin e tij. Origjina e tempullit është e mbushur me legjenda dhe rrëfenja. Mitet e kësaj faltoreje përmenden gjithashtu në literaturën puranike. Sipas një legjende nëna e Parvatit ndjehej e turpëruar që dhëndri i saj nuk kishte një banesë të përshtatshme. Kështu, për të kënaqur Parvatin, Shiva i kërkoi Nikumbhas ti mundësonte atij një vendbanim (tempull) në Varanasi. Nikhumbha, nga ana e tij, i kërkoi të drejtonte punën një brahmini të quajtur Anikumbha, i cili me ndërtimin e tempullit ngarkua Divodasin. Perëndia i kënaqur me punën e tyre, u dhuroi bekime të gjithëve, por Divodasi nuk u bekua me një djal dhe i mërzitur e shkatërroi strukturën. Atë zonë e mallkoi edhe Nikumbha që të mos banohej. Duke dëgjuar përbetimet e përsëritura të Divodasit, Shiva u rikthye përsëri për të banuar në mënyrë të përheshme aty. Perëndia bashkë me hyjneshën Parvati filloi përsëri ti bekonte adhuruesit e tij me dhurata të mrekullueshme. Parvati ishte aq e kënaqur sa ofroi ushqim (annam) për të gjithë dhe kështu u adhurua si Anapurani. Shiva vetë shihet duke kërkuar annam (ushqim), me një enë në duar, nga hyjnesha e ulur në faltoren e afërt. Kjo rrëfenjë është skalitur në Tempullin e Devi Parvatit që qëndron përkrahë faltores kryesore. Shiva shihet me një tas për ushqim përpara hyjneshës. Ajo konsiderohet si një nga 51/52 Shakti Pithat (vendi ku ra dora e majtë e Parvatit, kur trupi i saj u coptua nga Mahavishnu Sudarshana Çakra). Sipas miteve, Varanasi është gjithashtu vendi nga ku u shfaq 'Jyotirlinga' e parë e tejshpoi koren e tokës dhe ndriçoi drejt qiellit. Mitet e Jyotirlingave janë të mirë-dokumentuara në literaturën puranike, ku tregohet se në kohën e krijimit nuk kishte asgjë; të pranishëm ishin vetëm Brahma dhe Vishnu. Sipas legjendës së përmendur te Shiva Purana, midis Brahmas (zoti i krijimit) dhe Vishnut (forma e zotit gjatë ruajtjes, ose konservimit) nisi një grindje se kush ishte superior. Të dy përdorën armët më të fuqishme kundër njëri-tjetrit pas mijëra vitesh luftimesh. Kur armët ishin gati të shkaktërronin gjithëçka, në mënyrë që të zgjidhte mosmarrveshjen, Shiva u shfaq si një kolonë e pafundme drite (jyotirlinga) që i tejshponte të tre botët e kozmologjisë hindu dhe i përvetësoi armët e tyre. Si pjesë e provës, Shiva u kërkoi Vishnut dhe Brahmas të zbulonin përkatësisht kreun dhe fundin e kolonës. Brahma mori formën e mjellmës dhe fluturoi lartë ndërsa Vishnu mori formën e derrit të egër dhe u nis poshtë për të gjetur fundin dhe deklaruan se kushdo që e gjen i pari fundin do të jetë fituesi. Të dy nuk mundën ta gjenin fundin dhe u kthyen pas shumë vjetësh. Ata kërkuan për vite të tëra por më kot dhe u rikthyen në pikën e fillimit të lodhur dhe të mëdyshur. Vishnu pranoi se nuk mundi ta gjente fundin ndërsa Brahma, me dëshminë e gënjeshtërt të lules Kewada dhe lopës tregoi se e kishte gjetur fundin e kolonës. Në çast, Shiva i inatosur u shfaq si një tjetër kolonë e flaktë dhe deklaroi se të tre janë i njëjti Omkaar ku Brahma është krijuesi, Vishnu konservuesi dhe Shiva shkatërruesi. Meqë Brahma kishte gënjyer, Shiva e mallkoi atë që të mos kishte vend në ceremonitë fetare, ndërsa Vishnun e bekoi të adhurohej në përjetësi. Brahma dhe Vishnu e kuptuan dhe e njohën Shivën si Qenien Supreme. Që atëherë kolona e flakës u zhduk, por pjesë të vogla të saj mbetën në Varanasi si jyotirlinga e quajtur Kashi Vishvanatha. Sipas një legjende kjo jyotirlingë më vonë u ftoh në malin e shenjtë Annamalai, mbi të cilin gjendet Tempulli Annamalaiyar. Në këtë mënyrë faltoret jyothirlinga, janë vendet ku Shiva shfaqet si një kolonë e flaktë drite. Sipas mitologjisë Shiva e manifestoi veten në formën e jyotirlingës në 12 qytete të shenjtë të Indisë, ku bën pjesë edhe Varanasi. Sipas mitologjisë hindu ka 64 forma të Shivës, që nuk duhen ngatërruar me jyotirlingat. Secila nga vendet e dymbëdhjetë jyotirlingave merr emrin e idhullit kryesues – që është një manifestim i ndryshëm i Shivës. Në të gjitha këto vende, imazhi kryesor është lingami ose linga që përfaqëson kolonën pa fillim dhe pa fund Stambha, që simbolizon natyrën e pafundme të Shivës. Meqë Shiva e shfaqi veten e tij në formën e një jyotirlinge në ditën e 14-të të muajit të Phalgunas, dita konsiderohet veçanërisht fatsjellëse dhe festohet si Mahashivaratri.

Jyotirlingat

Artikulli kryesor: Jyotirlingat

Vendndodhja e 12 jyotirlingave

Jyotirlinga, Jyotirling ose Jyotirlingam është një objekt adhurimi (linga) që përfaqëson Perëndinë Supreme Shiva. Nga sanskritishtja Jyoti do të thotë 'shkëlqim, ndriçim', ndërsa linga ose lingam do të thotë 'imazh, shenjë ose simbol' i Shivës; në këtë mënyrë jyotirlinga do të thotë Simboli prej drite i Shivës. Faltoret jytilinga janë faltore kushtuar Shivës, ku ky i fundit adhurohet në formën e një jyotirlinge ose "linge prej drite". Literatura puranike në shumë seksione i përshkruan në detaje domethënien e këtyre vendeve. Për shkak të pranisë së lartë mirëbërëse hyjnore në këto vende, besimtarët janë tërhequr që nga kohët e lashta drejt këtyre vendeve të shenjta (kshetra). Secili prej tempujve jyotrilinga përfaqëson manifestime të ndryshme të Shivës dhe idhulli i lingës konsiderohet si hyjnia kryesuese në çdo tempull të tillë, ku linga përfaqëson natyrën pa atribute, pa fillim dhe pa fund të Shivës. Sipas hinduizmit Jyotirlingat janë tempujt ku Shiva u shfaq si një kolonë e zjarrtë drite. Jyotirlingat duken si çdo shivalingë tjetër, megjithatë, besohet se personi që ka arritur një nivel të lartë spiritualiteti i shikon këto linga si kolona flake që e tejshpojnë tokën mespërmes. Te shivalingat besohet se ekziston një fuqi misterioze dhe e papërshkrueshme që të nxit përqëndrimin e mendjes nëpërmjet fokusimit të energjisë së gjeneruar nga simboli i shenjtë për tu përqëndruar te sipërorja e pandashme. Kjo është arsyeja kryesore e vendosjes së lingave në tempujt e Shivës, por përgjatë kohës lingat kanë marr kuptimin e krijimit. Jyotirlinga përfaqëson simbolin në formën e dritës që shpërndan errësirën dhe injorancën. duke nxitur vëmendjen dhe përqëndrimin besohet se ato janë mjete shumë të mira në ndihmë të të mësuarit. Për këtë arsye studiuesit dhe të diturit e lashtë adhuronin shivalinga të ngulitura në tempuj. Sipas një besimi popullor linga përfaqëson phallusin, por faktikisht kjo nuk është e bazuar në interpretimin kanonik. Ky besim është krijuar nga keqinterpretime të periudhës së vonë vedike dhe është bërë popullor shumë më vonë. Një shivalingë ka tre pjesë të dallueshme që konsiderohen si pjesë e Brahmas, Vishnut dhe Shivës. Në këtë mënyrë linga përfaqëson të treja fuqitë në një – si Para Brahma ose Shiva Suprem. Shumica e lingave janë të vetë krijuara (swayambhu). Një lingë përgjithësisht bëhet prej gurësh të zinj ose të bardhë, mermeri, metalesh ose kuarci, që kanë një domethënie të veçantë pasi nuk kanë ngjyrë dhe marin ngjyrën e objekteve të afërta. Faltoret jyotirlinga janë shumë të veneruara në Hinduizëm. Literatura puranike flet në detaje rreth domethënies së madhështisë së jyotirlingave. Domethënia e këtyre vendeve është e jashtëzakonshme. Për të bërë një darshan besimtarët grumbullohen me shumicë në të gjitha jyotirlingat, në varësi të përkushtimit të secilit. Në fakt darshani i jyotirlingave kryhet si pjesë e jetës së përditshme. Dielli, Zjarri dhe Drita konsiderohen pjesë të kësaj drite të madhe. Duke kënduar fjalët magjike të Gayatri Mantras, që i drejtohen vetëm kësaj drite supreme, besohet se mund të arrihet fuqia hyjnore (Atmajyothi). Kështu duke bërë darshan në këtë dymbëdhjetë jyotirlinga, ajria ogurmbarë që e rrethon pelegrinazhin e shenjtë në to, sjell lumturi, paqe dhe plotësim për të gjithë. Shivalinga përfaqëson formën e dritës së perëndisë supreme, natyrën e vërtetë të saj, thelbësisht e paformë dhe që merr forma sipas dëshirës së saj, të ngurtësuar te linga për ta bërë adhurimin e saj më të lehtë. Duke adhuruar lingat, besimtarë nga të gjitha kastat, besimet dhe rracat do të çlirohen nga të gjitha vështirësitë. Duke ngrënë ofertat e shenjta të bëra në këto linga (Naivedyam) çlirohesh menjëherë nga të gjitha mëkatet. Adhurimi i shivalingave është një nga format më popullore të adhurimit të ofruar nga hinduistët. Ai konsiderohet forma kryesore e adhurimit për besimtarët e sektit shaivit, ndërsa adhurimi i të gjitha formave të tjera konsiderohet dytësor. Çdo qytet, qytez, fshat, lagje do të ketë të paktën një tempull me shivalingë. Megjithatë, nga të gjitha shivalingat, pak prej tyre përmbajnë rëndësi të veçantë dhe janë përmendur nga Vedat dhe Puranat, siç janë jyotirlingat. Dvādaśa Jyotirliṅga Stotram (द्वादश ज्योतिर्लिंग स्तोत्रम्) është një sloka që liston të dymbëdhjetë tempujt jyotirlinga. Slokat janë vargje të lashta vedike në sanskritisht. Ata që e këndojnë Dwadasa Jyotirlinga Stotran me përkushtim të sinqertë, në mëngjes dhe në mbrëmje, pastrohen nga të gjitha mëkatet e kryera në shtatë mishërimet e mëparshme dhe arrijnë të gjitha fuqitë dhe siddhit si dhe ndriçohet me diturinë hyjnore supreme, duke arritur çlirimin nga cikli i ekzistencës njerëzore me të gjitha vuajtjet e saj. Secili nga dymbëdhjetë sitet e jyothirlingave merr emrin e idhullit kryesues, secili i konsideruar një manifestim i ndryshëm i Shivës. Në këta site, imazhi parësorë është linga që përfaqëson kolonën pa fillim dhe pa fund stambha, që simbolizon natyrën e pafundme të Shivës. Dymbëdhjetë faltoret jyotirlinga, që adhurohen që nga kohët e lashta në Indi, gjenden dy në bregdet, tre në brigje lumenjsh, katër në lartërsi malesh dhe tre në kullota e lëndina fshatrash; nga një jyotirlingë ndodhet në Andra Pradesh, Uttarkhand, Uttar Pradesh dhe Tamil Nadu, nga dy ndodhen në Guxharat, Jharkhand dhe Madja Pradesh, ndërsa tre në Maharashtra. Megjithatë vendndodhja e tyre nuk mund të identifikohet gjithmonë në mënyrë të pakontestueshme, prandaj ka tempuj të ndryshëm të identifikuar si jyotirlinga. Këto faltore janë paraqitur në tabelën në vijim:

#	Jyotirlinga	Imazhi	Shteti	Vendndodhja	Përshkrimi
1	Tempulli Somnath		Guxharat	Prabhas Patan, Saurashtra 20°53′16.9″N 70°24′4.6″E ose 20.888028°N 70.401278°E / 20.888028; 70.401278	Tempulli Somnathi tradicionalisht konsiderohet si vendi i parë i pelegrinazhit: pelegrinazhi i Dwadash Jyotirlingas fillon me Tempullin Somnath. Tempulli, që u shkatërrua dhe rindërtua mjaft herë, adhurohet në të gjithë Indinë dhe është i pasur me legjenda, tradita dhe histori. Gjendet në Prabhas Patan (Somnath - Veraval) në rajonin Saurashtra të shtetit të Guxharatit në Indinë Perëndimor.
2	Mallikarjuna Jyotirlinga		Andra Pradesh	Srisailam 16°04′26″N 78°52′05″E ose 16.073812°N 78.868557°E / 16.073812; 78.868557	Mallikārjuna, gjendet në Srisailam mbi një mal në distriktin Kurnool në Rayalaseema. Mallikarjuna Jyotirlinga është e vendosur në një tempull të lashtë që është i pasur nga ana arkitekturore dhe skulturore. Është një vend ku gjenden bashkë Shakti Pitha dhe Jyotirlinga. Besohet këtu Adi Shankara hartoi Sivananda Lahirin e tij.
3	Mahakaleshvari		Madja Pradesh	Ujjain 23°10′58″N 75°46′6″E ose 23.182778°N 75.768333°E / 23.182778; 75.768333	Mahakaleshvari në Ujjain (ose Avanti) të Madja Pradeshit është vendi i Tempullit Mahakaleshwar Jyotirlinga. Linga në Mahakal besohet se është swayambhu, e vetmja e 12 Jyotirlingave që besohet të jetë kështu. Është gjithashtu e vetma që është e drejtuar nga jugu dhe që edhe tempulli ka një Shree Rudra Yantra të vendosur vertikalisht në tavanin e garbhagrihas (ku qëndron shivalinga). Është një vend ku gjenden gjithashtu bashkë Shakti Pitha dhe Jyotirlinga.
4	Omkareshwari		Madja Pradesh	Omkareshwar, Nimari Lindor 22°14′59″N 79°9′6″E ose 22.245572°N 76.151047°E / 22.245572; 76.151047	Omkareshwari gjendet në një ishull në lumin Narmada në Madja Pradesh dhe është vendi ku gjendet Tempulli Mamaleshwar, një faltore gjithashtu jyotirlinga.
5	Kedarnathi		Uttarakhand	Kedarnath 30°44′N 79°04′E ose 30.735187°N 79.066911°E / 30.735187; 79.066911	Tempulli Kedarnath në Uttarakhand vlerësohet si jyotirlinga më veriore dhe më pranë banesës së përjetshme të Shivës në Malin Kailash. Tempulli Kedarnath bënë pjesë në itinerarin më të vogël të pelegrinazhit në Hinduizëm, Char Dhamët. Tempulli Kedarnath, i vendosur në Himalajat e veshura me dëborë, është një tempull i lashtë, i pasur me legjenda dhe tradita. Është i aksesueshëm vetëm për gjashtë muaj në vit. Është gjithashtu një nga Padal Petra Stalamët e Vada Naadusë (Indisë Veriore) të përmendur në tekstin e Thevaaramit. Shiva në Kedarnath merr formën e një derri të egër dhe zhytet në tokë për të dalë në Pashupatinath. Pasi derri i egër u plagos Kedarnath Linga lyhet me gi të pastër.
6	Tempulli Bhimashankar		Maharashtra	Bhimashankar, Pune 19.072076°N 73.535807°E / 19.072076; 73.535807 ose 19.072076°N 73.535807°E / 19.072076; 73.535807	Bhimashankari është tepër i debatuar. Përveç Tempullit Bhimashankar pranë Punes në Maharashtra që përmendet si vendi Daakini, edhe Kashipuri në Uttarakhand është përmendur gjithashtu si vendi Daakini në kohët e lashta dhe tani është i pranishëm edhe një Tempull Bhimashkar i njohur si Moteshwar Mahadev. Një tjetër Tempull Bhimashankar gjendet në Vargmalin Sahyadri të Maharashtras. Tempulli Bhimashankar pranë Guuahatit në Assam sipas Shiva Puranas është jyotirlinga. Sipas Linga Puranas, Tempulli Bhimasankar në Bhimpur afër Gunupurit të distriktit Rayagada në Orissan jugore besohet gjithashtu si Bhimashankar Jyotirlinga, që është e vendosur në pjesën perëndimore të maleve të shenjta Mahendragiri dhe në bregun e lumit Mahendratanaya (që besohet gjithashtu si zona Daakini nga shumë historianë), u gërmua në vitin 1974, që ka shakti katërkëndor përreth lingës dhe zbukurohet nga një upavita sipas përcaktimeve purnike.
7	Tempulli Kashi Vishvanatha		Uttar Pradesh	Varanasi 25°18′38.79″N 83°0′38.21″E ose 25.310753°N 83.010614°E / 25.310753; 83.010614	Tempulli Kashi Vishvanatha në Varanasi të Uttar Pradeshit është tempulli që bart Vishvanatha Jyotirlingan, që ndoshta është faltorja më e shenjtë në Hinduizëm. Është gjithashtu një nga Padal Petra Stalamët e Vada Naadusë së përmendur në tekstin e Thevaaramit. Tempulli është i vendosur në Varanasi, qyteti më i shenjtë hindu, ku një hindu duhet të bëjë pelegrinazh të paktën një herë në jetë dhe nëse ëshë e mundur ti hedhi mbetjet e kremuara të paraardhësve në Lumin Gang. Tempulli gjendet në bregun perëndimor të lumit të shenjtë Gang. Në fakt, në këtë vend gjenden bashkë Shakti Pitha dhe Jyotirlinga. Është tempulli më i shenjtë i Shivës. Idhulli kryesor është i njohur me emrin Vishvanatha ose Vishveshvara që do të thotë Sunduesi i Universit. Varanasi konsiderohet si qyteti më i vjetër në botë i banuar në mënyrë të vazhdueshme, i njohur edhe me emrin Kashi.
8	Tempulli Trimbakeshwar		Maharashtra	Trimbakeshwar, pranë Nashik-ut 19.932127°N 73.530739°E / 19.932127; 73.530739 ose 19°56′N 73°33′E	Tempulli Trimbakeshwar, pranë Nashik-ut në Maharashtra, ëshë Jyotirlinga e lidhur me origjinën e Lumit Godavari.
9	Nageshvara Jyotirlinga		Guxharat	Dwaraka 22°20′9.24″N 69°5′12.84″E ose 22.335913°N 69.086917°E / 22.335913; 69.086917	Nageshvara Jyotirlinga në Dwaraka të Guxharatit është një nga 12 Faltoret Jyotirlinga të përmendur te Shiva Purana. Nageshvara besohet se është faltorja e parë e tillë. Përveç kësaj jyotirlinge ekziston edhe një Nagnath Jyotirlinga në distriktin Ondya të Maharashtras që konsiderohet gjithashtu si një nga jyotirlingat. U ndërtua në shekullin e XII dhe në Tempull gjenden skalitje që e quajnë një nga 12 jyotirlingat.
10	Tempulli Baidyanath		Jharkhand	Deoghar 24.492634°N 86.699795°E / 24.492634; 86.699795 ose 18.842420°N 76.535167°E / 18.842420; 76.535167	Tempulli Baidyanath Jyotirlinga, i njohur edhe si Baba Vaidyanath Dham dhe Vaidyanath Dham është një nga 12 jyotirlingat. Është i vendosur në Deoghar në divizionin Santhal Parganas të shtetit të Jharkhandit në Indi. Është një kompleks tempullor që përbëhet nga tempulli kryesor i Baba Vaidyanathit, ku është ngulitur jyotirlinga dhe 21 tempuj të tjerë. Sipas besimeve hindu, mbreti demon Ravana, në sitin e tempullit, adhuroi Shivën për të marr bekime që më vonë do ti përdorte për të nënshtruar tokën. Ravana i ofroi dhjetë kokat e tij njëra pas tjetrës Shivës si një flijim. I kënaqur me këtë, Shiva u shfaq për ta kuruar Ravanën që ishte plagosur. Pasi ai veproi si një doktor, ai u konsiderua Vaidhya ("doktor"). Tempulli e ka marr emrin pikërisht nga ky aspekt i Shivës.
11	Tempulli Ramanathaswamy		Tamil Nadu	Rameswaram 9.287833°N 79.315782°E / 9.287833; 79.315782 ose 9°17′N 79°18′E	Tempulli Ramanathaswamy në Tamil Nadu bujt Ramalingeswarar Jyotirlingan e madhe që konsiderohet si jyotirlinga më jugore në Indi. Ai bujt kolonën Rameshvara ("Hyjnia e Ramas"). Është gjithashtu një nga Padal Petra Stalamët e Pandya Naadusë së përmendur në tekstin e Thevaaramit.
12	Grishneshwari		Maharashtra	Afër Elloras në Aurangabad 20.024970°N 75.169924°E / 20.024970; 75.169924	Grishneshwari është një nga dymbëdhjetë faltoret jyotirlinga të përmendura te Shiva Purana "kotirudra sahinta", të përmendur si 'Ghushmeshwar Jyotirlinga'. Ghushmeshwari besohet si jyotirlinga e fundit ose e dymbëdhjetë në tokë.

Arkitektura

Plani vertikal i tempullit të tanishëm

Tempulli Kashi Vishvanatha ka një popullaritet të jashtëzakonshëm në të gjithë Indinë. Në fakt stili arkitekturor i shumë tempujve indianë është frymëzuar nga ky tempull. Por megjithë famën e tij, tempulli i tanishëm nuk ka asgjë nga madhështia arkitekturore dhe lashtësia e tempujve klasikë indianë në Orissa ose në Indinë Jugore. Tempulli i tanishëm gjendet i ngjeshur në zonën Vishvanatha Gali në brendësi të Varanasit, e cila wshtw e 'endur' dendur dhe veçoritë e tij arkitekturore janë të fshehura nga shikimi mbrapa kompleksit të mureve. Struktura tempullore përfaqëson stilin e lashtë indian të arkitekturës. Tempulli Kashi Vishvanatha është i vendosur në mes të një katërkëndëshi të mbuluar me çati, në një sipërfaqe prej 4.65 m². Struktura tempullore në thelb përbëhet nga tre pjesë të veçanta: tre kullat me kupla të vendosura në këndet e tempullit. E para është kulla e praruar majëzore e Kashi Vishvanathës, në këndin jug-lindor me një lartësi 15.5 metrash, e dyta ëshë një kullë e madhe e praruar dhe e treta është kulla po e artë e Mahadevës, në krye të së cilës qëndron një trident me një flamur. Tre kullat tempullore të ndërtuara nga Ahilyabai Holkari, kanë kupola të hijshme por vlen të veçohet kupola në formë bulbore mbi sallën kryesore. Ajo u ndërtua në stilin e zambakut të përmbysur të Arkitekturës Mogule duke u mbuluar me bakër, që më vonë do të mbulohej me ar ashtu si dhe të tjerat. Kulla 15.5 metra e lartë, e veshur me ar dhe e skalitur me skulptura është një tërheqja kryesore e tempullit. Idhujt e hyjnive hindu dhe shkrimet përreth janë skalitur me argjend. Për arsye se tempulli në tërësi ka tre kulla të mbuluara me ar të pastër njihet edhe si Tempulli i Artë. Tempulli ka ngjashmëri edhe me Tempullin e Artë të Amritsarit. Tempulli Vishvanatha përbëhet nga një sallë mandapa dhe një shenjtërore garbhagriha, përkrahë shumë faltoreve dytësore. Sabhagurha (salla e mbledhjes) që shtrihet dhe të çon drejt garbhagrihas (shenjtërores) është një tërheqje interesante në brendësi të tempullit.

Tempulli i mëparshëm

Mbetje të rëndësishme të tempullit tw shkatwrruar nga Aurangzebi u përdorën për ndërtimin e një pjese të madhe të murit perëndimor të xhamisë që i zuri vendin tempullit. Këto mbetjet mund të shihen te themelet, kolonat dhe në pjesën e mbrapme të xhamisë, tregojnë punimesh artistike shumë të stërholluara. Një pamje e afërt e modelit të rrënojave të tempullit tregon karakterin e përzier dhe e kompozuar në stilin Xhainist dhe hindu.

• 
  Xhamia Gyanvapi, e skicuar si Tempulli i Vishveshvurit në 1834 nga James Prinsep
• 
  Plani i Tempullit të Lashtë Vishveshvur, nga James Prinsep

Literatura puranike e përshkruan hollësisht Tempullin Kashi Vishveshvara të shekullit të XIII, veçanërisht planin e tij arkitekturor duke e quajtur Tempulli Moksha Lakshmivilasa. Tempulli kishte pesë mandapa (pavjone) në katër drejtimet dhe për më tepër një në qendër, që shërbente si shenjtërorja e Vishveshvarës. Orientimi drejtimor u ndoq në mënyrë të përpiktë në ndërtim. Nga lindja në veri katër mandapat ishin Jnana (“dituria”), Mukti (“çlirimi”), Shringara (“bukuria”) dhe Aishvarya (“begatia”). Në katër drejtimet kardinale ndodheshin faltoret e katër hyjnive ndihmëse, Tarakeshvara (në jug-lindje), Dandapani (jug-perëndim), Ganesha (veri-perëndim) dhe Bhairava (veri-lindje). Hyrja kryesore është në perëndim. Struktura e tempullit është e përbërë nga tre pjesë: e para përfshin një kullë shikhara mbi tempullin e Vishvanathës ose Mahadevës; e dyta është kupola prej ari dhe e treta është majëza prej ari mbi kullë që mban një flamur dhe një trident. Sipas strukturës tempulli ka një sabha gurha ose sallë kongregacioni që të çon te shenjtërorja garbhagriha. Plani i themeleve të tempullit të lashtë të Vishveshvaras u rindërtua nga James Prinsep në vitin 1831. Tempulli kryesor ishte katror; çdo anë ishte 108 këmbë (32.92 m) i ndarë në 27 rrjeta (pada) në një përmasë. Në të vërtetë ekzistojnë vetëm 26 rrjeta, por një rrjet shtesë u rregullua për ta bërë kozmogramën reale në simbologjinë numerike. Në lidhje me planin katror, Malville ka komentuar se: “katrori mbron brendësinë dhe mund të përfaqësoi gjithashtu rrugëtimin ekliptik dhe ciklik të diellit si matës i kohë”. Faltorja qendrore që qëndron në qendër ishte gjithashtu një katror prej 64 (8 x 8) rrjetash, ku secila rrjet ishte 16 këmbë² (1.49 m.²). Kjo është një formë e manduka mandalas, në qendër të së cilës ishte linga kryesore, simboli i Shivës që qëndron në një ujëmbledhës dekorativ. “Këndet e tij janë në të njëjtën kohë këndet e kontureve të jashtme të qelizës”. Bashkangjitur me shenjtëroren qendrore, kishte katër paradhoma (mandapa) që përputhen me Jnanan (diturinë), Muktin (çlirimin), Shringaran (dekorimin) dhe Aishvaryan (lavdinë), që përfaqësojnë përkatësisht lindjen, jugun, perëndimin dhe veriun. Secila nga mandapat ka një shtrirje prej 16 x 16 këmbësh (16 rrjetash). Shenjtëroja e brendshme përfaqëson formën e parë rrethore, ndërsa katër mandapat kardinale përfaqësojnë rrethin e dytë dhe kardinalitetin. Në nivelin e tretë në pjesën tjetër të katër drejtimeve kardinale, gjenden katër faltore dytësore ndihmëse, secila me një sipërfaqe prej 9 rrjetash (12 x 12 këmbë) që përputhet me Tarakeshvaran (jug-lindja), Dandapanin (jug-perëndimin), Ganeshën (veri-perëndimin) dhe Bhairavën (veri-lindja). I gjithë tempulli në formën e plotë duhet të ketë patur një grup të mahnitshëm prej nëntë kullëzash. Lartësia zvogëlohej nga qendra në drejtim të jashtëm në raportin 16, 8 dhe 6, siç mund të kuptohet nga plani i terrenit. Kjo mënyrë, mandala-rrjet që përbëhet përkatësisht nga 64, 16 dhe 9, së bashku pasqyron gjeometrinë e shenjtë. Katër rrejtat kryesore drejtimore të 16, secila është ndarë në 64 në qendër. Përveç kësaj, mandapa ndihmëse, kishte gjithashtu tetë dhoma më tempër me rrjeta-9-she; ku numri i tyre arrinte kështu 12. Ky është i krahasueshëm me 9 x 12 = 108. Në tërësi, i llogaritur në këtë mënyrë: [(16 x 4) + 64 + {(9 x 4) + (9 x 8)}], numri përfundimtar arrin në 236. Simboli i rrethit të trefishtë formohej mbi bazën e një kornize rrjetash që thelbësisht përfaqësonte tre botët apo mbretëritë mitike, duke simbolizuar pushtetin e Shivës si kontrolluesin e tre botëve, tokës, atmosferës dhe qiellit apo parajsës. Në llogaritjet klasike indiane që kanë të bëjnë me ndërtimin e një tempulli dhe karakteristikat e tij, numri i plotë merej si baza e pjesës tjetër si mjet përcaktimin. Duke ndjekur këtë parim, Tempulli Vishveshvara mund të vendoset në atë shkallë. Tempulli u ndërtua mbi një plan navaratna, d.m.th. me nënë kullëza së bashku duke përshfirë edhe kullëzën më të lartë qendrore (39m e lartë). Kullëzat këndore ishin rreth 14.6 m të larta dhe ato mbi mandapa ishin 19.5 m. Plani kryesor i themeleve regjistronte një seri prej 676 rrjetash, padash (26 x 26), ku secila rrjet ishte 4 këmbë x 4 këmbë. Përveç kësaj, në secilin nga katër zgjatimet këndore, ndodheshin gjatë rrjeta të tilla. Për më tepër, shtatë rrjetat ishin gjithashtu në katër pjesët drejtimore. Kështu në tërësi, numri arrinte 728. Me një rregullim të vogël të 1, numri arrinte 729, që simbolizonte shumën e 27 x 27 (asterismat hënorë), dmth. takimi i një makrokozmosi me një mikrokozmos, një kozmogram. Planimetria e lashtë e Tempullit Vishvanatha mund të provohet me strukturën gjeometrike. Ekzistonin tre rrathë bazë që ishin përfaqësues të tre fazave të jetës (lindja, lulëzimi dhe vdekja - dhe - rilindja), që përputhen më tej me tre botët mitike (lokat), toka, qielli dhe parajsa, dhe tre fazat e kohës (kala) – koha e shkuar, e tashme dhe e ardhme. Trefishimi i formës gjeometrike bashkohet në modelin katror. Katër dhomat kardinale ishin mes dy rrathëve të jashtëm në hapsirën këndore prej 37°, duke dhënë kështu 37 x 4 = 148°. Katër dhomat drejtimore ishin në hapsirën këndore prej 53°, duke dhënë kështu 53 x 4 = 212°. Në këtë mënyrë, në fundi, ata mbulojnë të 360 gradët e një rrethi. Kjo llogaritje sugjeron se tempulli ishte planifikuar mbi bazën e një rrjeti, hapsire këndore dhe rrjetave të lidhura. Struktura e trefishimit ka një lidhje të ngushtë me Shivën: tre sytë, tridenti, kontrollimi i tre botëve dhe mjaft triada të tilla simetrike. Theksi i Stella Kramrisch është tërheqës në këtë kontekst: “Tempulli indian, një zhvillim i harlisur në pamje të parë të rastësisht dhe forma të panumërta ... nuk e humb kurr kontrollin mbi pasurinë e tij ekstravagante.... Ai vizualizon forcën kozmike që krijon forma të panumërta dhe këto janë një e tërë dhe pa të paktën një nga to harmonia e përbotshme do të ishte e paplotë”. Ky kuptim intuitiv është vërtetuar nga planimetria e shenjtë e Tempullit të lashtë Vishveshvara. Në fakt, tempulli ishte përfaqësimi i njëmendët e Purushas (“qenia zanafillore”) dhe ishte gjithashtu një numër përkujtues i koncepteve kozmologjike.

Domethënia

Rruga pranë tempullit

Varanasi konsiderohet si qyteti më i shenjtë hindu, një qendër e rëndësishme pelegrinazhi në brigjet e Gangut të shënjtë, ku hidhen mbetjet mortore (kryesisht hirin) e të afërmve të kremuar, në mënyrë që shpirti i tyre të clirohet nga lidhjet me botën e vdekshme. Sipas kozmologjisë hindu besohet se qyteti është qendra e tokës dhe përfaqëson mandalën kozmike. Këtu, më shumë se ghatet apo edhe Gangu, fokusi përkushtimor i tij mbetet jyotirlinga e vendosur në Tempullin Kashi Vishvanatha. Ai është pika më e shenjtë në qytet. Rëndësia e Tempullit Kashi Vishvanatha në Hinduizëm është e jashtëzakonshme. Ai është qendra e besimit për miliona hindu, si një nga tempujt më të shenjtë në Indi. Ai është tempulli më i adhuruar i Shivës në Indi dhe sipas Adhurimi i këtij tempulli zë rolin qendror në Filozofinë e Sektit Shaivist prej një kohe të gjatë. Tempulli e ka të ngulitur rëndësinë e tij në shkrimet e vjetra indiane që prej kohësh të shumë të hershme. Tempulli i Shivës përmendet në literaturën puranike përfshirë edhe seksionin Kashi Khanda të Skanda Puranas. Rëndësia e këtij tempulli qëndron në faktin se ai bart një nga dymbëdhjetë jyotirlingat (lingat e dritës) të Shivës, i vendosur në bregun perëndimor të Gangut. Jyotirlinga Vishvanatha ose Vishveshvara në Tempullin Kashi Vishvanatha ka një rëndësi të jashtëzakonshme në historinë fetare të Indisë. Kashi Vishvanatha është më e shquara nga të 12-ta jyotirlingat dhe quhet mbreti i jyotirlingave. Në Hinduizëm besohet se një darshan (përjetim pamor i hyjnores) i thjeshtë i Jyotirlingas është një përvojë shpirt-pastruese që të ndryshon jetën duke bërë të ndihesh i ngritur shpirtërisht për në rrugën e diturisë dhe përkushtimit shpirtëror (bhakti). Një darshan i vetëm i Vishveshvara Jyotirlingas konisderohet si bekues me të gjitha virtytet e përvetësuara nga darshani i gjithë jyotirlingave të tjera, të shpërndara në pjesë të ndryshme të Indisë. Jyotirlinga përfaqëson natyrën pa fillim dhe pa fund të Shivës. Idhulli kryesues i tempullit është Vishvanatha, epitet i Shivës që do të thotë Sunduesi i Universit. Forma jo antropomorfe e Shivës, linga, përfaqëson bashkimin e tre gjendjeve të universit, Srishti (evolucioni), Stithi (ekzistenca) dhe Samhara (involucioni) që punojnë në një proces ciklik në pafundësi. Të gjitha këto gjendje kontrollohen nga triniteti që përfshinë Brahman si krijues, Vishnun si konservues dhe Shivën si shkatërrues. Shiva duke qenë i fundit që e përmbush ciklin duke nisur një cikël të ri, quhet edhe Mahadeo ose Mahadev, që do të thotë Hyjnia Sipërore. Thuhet se Kashi Vishvanatha ka mantran e shpëtimit dhe ata që jetojnë në Kashi marrin aarth (që d.t.th. jetë), dharma (ligjshmëri), karma (aftësi për të vepruar lirisht) dhe moksha (shpëtim).

Tempulli Kashi Vishvanatha është i rrënjosur thellë në botëkuptimin hindu dhe ka qenë një mishërim i gjallë i traditave dhe vlerave të larta shpirtërore që janë trashëguar prej lashtësisë. Tempulli Kashi Vishvanatha ka qenë një pikturë e gjallë e traditave kulturore dhe vlerave të më të larta shpirtërore prej kohësh të qëmotshme. Vendi në vetëvete është një tërheqje e rëndësishme për turistët dhe pelegrinët. Tempullin Kashi Vishvanatha, si një nga vendet më të rëndësishme të adhurimit hindu, e kanë vizituar shumica e shenjtëve të rëndësishëm hindu, si Goswami Tulsidasi, Swami Vivekananda, Adi Sankaracharya, Gurunanak Devi, Swami Dayananad Saraswati, Ramakrishna Paramhansa dhe mjaft personalitete të tjera shpirtërore. Siç përmendet në shkrimet e lashta indiane, një banjë në lumin Gang bashkë me 'darshanin' e Vishvanatha lingës konsiderohen si dy mënyrat kryesore për të arritur shpëtimin ('moksha'). Kështu, sipas traditës popullore, njerëz nga i gjithë vendi, përpiqen ta vizitojnë tempullin të paktën një herë në jetën e tyre. Mbetjet (hiri) e të afërmve të kremuar në Ghatin Manikarnika, ku bën pjesë edhe tempulli, hidhen në Gang si një mënyrë që ndihmon në arritjen e shpëtimit. Besohet se besimtarët e vërtetë të Shivës çlirohen nga cikli torturues i lindjes, vdekjes dhe rimishërimit dhe bashkohen drejtpërdrejt me të. Njerëzit besojnë se ata që shkojnë për të vdekur aty, e arrijnë çlirimin pasi vetë Shiva u reciton në veshë Mantran çliruese Tarak dhe i merr me vete në banesën e tij në Malin e shenjtë Kailash në vend që të merret nga Yama, zoti i vdekjes. Kjo pasi Shiva vetë konsiderohet simbol i vdekjes dhe shkatërrimit për evoluimin shpirtëror të njerëzimit. Ai që i lutet dhe e adhuron me përkushtim Vishveshvarën i plotëson të gjitha dëshirat e tij, ndërsa ai që e reciton emrat e tij do të arrijë të gjithë sidhët dhe në fund çlirohet. Tempulli Kashi Vishvanatha llogaritet mes tempujve më të vizituar hindu, besimtarë të panumërt dhe vizitorë të tjerë vijnë këtu çdo vit, jo vetëm nga India por e gjithë bota. Ai është gjithmonë i zënë nga turma të panumërta besimtarësh që kërkojnë paqen shpirtërore nëpërmjet darshanit të jyotirlingës, që mundëson çlirimin nga të gjitha lidhjet e mayas si dhe koklavitjet e pashtershme të botës. Tempulli frekuentohet përditëshmërisht nga 3000 besimtarë, ndërsa gjatë kohëve të caktuara numri i tejkalon 100 000-ët, bile thuhet se mund të arrijë edhe një milion. Për realizimin e abhishekës së jyotirlingës me ujin e Gangut, tempulli vizitohet nga mijëra pelegrinë. Bordi i tempullit bashkë me administratën e distriktit kanë vendosur një kod veshjeje për turistët që dëshirojnë të hyjnë në tempull, për të shmangur lëndimin e ndjenjave të besimtarëve që nuk e vlerësojnë hyrjen e të huajve me të shkurtra dhe veshje ekstravagante. Turistet femra që duan të vizitojnë tempullin detyrohen të veshin një sari. Veshja tradicionale do tu ofrohet atyre "falas" pranë kontrollit të biletave jashtë tempullit duke i rimarr pas vizitës. Gjithësesi, kodi i veshjes do të zbatohet vetëm për ata që hyjnë në shenjtërore, ndërsa turistët me veshje të shkurtra nuk do të ndalohen të vërdallosen në kompleks duke vërejtur bukurinë arktitekturore të tempullit.

Adhurimi, ritet, ceremonitë dhe festat

Megjithëse interiori këtij tempulli të rëndësishëm nuk është as shumë i madh dhe as shumë i rafinuar, atmosfera e adhurimit dhe përkushtimit është fuqimisht mbresëlënëse. Pamjet, tingujt dhe aromat e tempullit, thirrjet, këngët dhe rënia e zileve, madje edhe ngjeshja e turmave kontribuojnë në krijimin e ajrisë së shenjtërisë. Adhurimi hindu jo vetëm i përdor shqisat në drejtimin e besimtarëve drejt hyjnores, por e vlerëson intensitetin që sjellin turmat e adhuruesve. Tempulli është pika e nisjes dhe e mbërritjes së itinerarit të shenjtë pelegrinor Panchakoshi Yatra, një ecje në këmbë prej 88.5 km që pëqarkon të gjithë qytetin. Duke hyrë nëpërmjet portës nga rrugica Vishvanatha me ofertat e tyre të luleve (pushpa), ëmbëlsirave (naivedya) dhe ujit të shenjtë të Gangut (Gangajala), pelegrinët hyjnë në një oborr drejtkëndor në qendër të të cilit qëndron vetë tempulli. Tempulli tërheq vizitorë jo vetëm nga India, por edhe jashtë saj duke përfaqësuar dëshirën e njeriut për paqe dhe harmoni me njëri-tjetrin dhe hyjnoren. Ekziston një traditë sipas të cilës, pas një pelegrinazhi në tempull, duhet të kryhet të paktën një betim dhe pelegrinazhi të përfshijë edhe një vizitë në Rameswaram në Tamil Nadu të Indisë Jugore, ku besimtarët shpien mostra nga uji i Gangut dhe marrin mbrapa rërë ajo pranë tempullit. Për shkak të popullaritetit të pamatë dhe shenjtërisë së këtij tempulli, qindra tempuj përgjatë vendit janë ndërtuar me të njëjtin stil arkitekturor. Sipas traditës, pasi i bëhen homazhe idhullit Vishvanatha vijohet me një ritual në të cilin besimtari duhet të bëjë një betim për heqjen dorë nga ndonjë nga dëshirat e tij për të arritur përfitimin maksimal nga kjo vizitë. Më pak se 250 m nga Tempulli Vishvanatha ndodhet tempulli i Sakshi Vinayakës, të cilin besimtarët përgjithësisht e vizitojnë përpara se të shkojnë te tempulli kryesor i Vishvanathës, pasi besohet se Sakshi Vinayaka regjistron pelegrinët që vizitojnë Vishvanathën. Në çdo kohë të ditës, adhuruesit vijnë duke kënduar "Har Har Bum Bum!", "Har Har Mahadev!", "Jaya Jaya Vishvanath Shambho!", "Om namah Shivaya!". Ata e malaksin lingën me ujë, e mbulojnë atë me lule, me gjethe bilve dhe përkulen për ta prekur atë me duart e tyre. Shumica e prasadëve, qumështit, rrobave dhe ofertave të tjera të tilla u jepen të varfërve. Në tekstet e lashta si Kashi Khanda, Padma Purana, Linga Purana etj. përshkruhen tipe të ndryshme puxhash dhe ritualesh, por duke konsideruar mjedisin e tanishëm mund të mos jetë e mundur të ndiqen të gjitha hapat e përmendura në këta tekste. Besimtarët mund të kryejnë drejtpërdrejt ritualet puxha pa ndihmën e priftërinjve. Gjithkush mund ta preki Jyotirlinga Vishvanathan ndërsa këndon mantra. Ka radhë të ndara për ritualet abhisheka dhe puxha. Pjesëmarrjen në cermonitë aarti besimtarët e konsiderojnë një bekim hyjnor, kështu që i sigurojnë punët e tyre për ti ndjekur pa shqetësim ato. Jyotiringa Vishvanatha është simboli i kozmosit misterioz, që tërheq qindra mijëra hindu për të ofruar ujë të shenjtë Gangu përditshmërisht. Pelegrinët e vizitojnë tempullin çdo kohë të ditës dhe adhurojnë perëndinë duke ofruar lule dhe gjethe bilvaje dhe duke kënduar mantrat e Shivës. Tempulli ka ndër aartit (hymnet) dhe shlokat (vargje) më intensive që këndohen pothuajse 24x7 duke e shtuar ajrinë e shenjtërisë. Në këtë kohë Shiva dekorohet me gjethe nën hijen e një kobre të stërmadhe. Mijëra njerëz vijnë në këtë kohë për të vizituar Vishvanathan e dekoruar. Besohet se Vishvanatha Baba është përgjegjës për lumturinë dhe trishtimin e jetëve të banorëve të Varanasit. Në mëngjes kryhet ritual Rudrabhisheka në emër të personit që e ka porositur pregatitjen e të gjithë përbërësve. E gjithë literatura e prodhuar nga tempulli është e disponueshme falas. Personi që porosit puxhan dhe familja e tij lejohen të marrin pjesë në të gjithë aartit, chandan/bhasm, mundësohen gjithashtu edhe prasadamët ose i dërgohen në shtëpi. Gjatë ditës Shiva adhurohet në pesë rituale kryesore aarti, me një hapsirë të vogël pushimi prej rreth 3 orësh në ditë. Tempulli Vishvanatha hapet përditë në orën 2:30 të natës ndërsa porta kryesore e tempullit hapet në orën 4 të mëngjesit për muzikën e shehnait dhe tablas (instrumente muzikore tradicionale) dhe mbyllet në orën 11 të natës. Midis orëve 3:00 dhe 4:00 kryhet rituali Mangala Aarti, gjatë të cilit hyhet vetëm me bileta. Nga ora 4:00 – 11:00 të mëngjesit lejohet darshan i përgjithshëm. Nga ora 11:30 – 12:00 e mesditës kryehet rituali Bhog Aarti i mesditës. Nga ora 12:00 - 7:00 mbasdite, besimtarët janë të lirë të bëjnë darshan të përgjithshëm falas. Nga ora 7:00 – 8:30 e darkës zhvillohet rituali Sapta Rishi Aarti pas të cilit darshani është përsëri i mundur deri në orën 9:00. Sipas mitologjisë Kur Shiva po tregonte madhështinë e tij, ishte i shoqëruar nga Indra nga një anë dhe rrethohej nga shtatë rishi (shenjtorë) të mëdhënj. Edhe sot, shtatë puxharë (që konsiderohen si pasardhës të shtatë rishëve të mëdhenj) kryejnë një puxhan e përditshme Sapta Rishi Puxha/Aarti. Në orën 9:00 fillon rituali Shringar/Bhog Aarti, gjatë të cilit linga dekorohet me një larmi lulesh dhe pas tij darshani është i mundur vetëm nga jashtë. Në orën 10:30 të darkës fillon riti Shayana Aarti dhe në orën 11:00 tempulli mbyllet. Oraret megjithatë mund të variojnë lehtësisht në varësi të stinës. Gjatë ditëve të veçanta fetare si Shivratri, Kashi Nareshi (mbreti i Kashit) bëhet kryeprifti i tempullit dhe asnjë person nuk lejohet të hyjë derisa ai të kryej funksionet e tij fetare.

Festat

Koha më e mirë për ta vizituar Tempullin Kashi Vishvanatha është gjatë stinës festive të Shivës. Gjatë këtyre festave, Shiva dekorohet në mënyrë të bukur.

Maha Shivaratri

Festa e Mahashivaratrit ose 'Nata e Shivës' festohet me entuziazëm fetar në nder të Shivës. Duke festuar Shivaratrin besimtarët kryejn agjërim ditën dhe natën dhe adhurim ritual të shivalingës për kënaqjen e Shivës. Festa e fatmbarë e Mahashivaratrit bie në natë e 13-të ose 14-të gjatë Krishna Pakshas në muajin hindu të Phalgunës. Termi sanskrit Krishna Paksha do të thotë periudha e hënës në zvogëlim ose dyjavëshi i errët dhe Phalguna përputhet me muajt shkurt-mars në kalendarin gregorian. dita konsiderohet veçanërisht fatsjellëse si dita që Shiva shfaqi veten në formën e një jyotirlinge. Duke adhuruar Shivën gjatë kësaj dite besohet se fiton lumturi dhe begati. Festa e Shivaratrit zhvillohet gjatë natës pa hënë. Sipas mitologjisë hindu, Shivaratri ose 'Nata e Madhe e Shivës' përfaqëson ditën e martesës mes Shivës dhe Parvatit. Megjithatë një tjetër legjendë pohon se Shivaratri është nata kur Shiva kreu Tandava Nrityan – kërcimin zanafillor të krijimit, ruajtjes dhe shkatërrimit. Ndërsa sipas një legjende të Linga Puranas gjatë Shivaratrit Shiva e shfaqi vetëveten në formën e një linge. Prandaj dita konsiderohet si tepër e fatmbarë nga adhuruesit e Shivës që e festojnë atë si Mahashivratri — Nata e Madhe e Shivës. Në mëngjesin e Mahashivaratrit besimtarët zgjohen herët dhe bëjnë një banjë rituale në rrezet e agimit në ujin e shenjtë të Gangut. Ata i luten perëndisë së diellit, Vishnut dhe Shivës si pjesë e ritit të purifikimit të ndjekur në të gjitha festat e rëndësishme hindu. Pasi veshin rroba të pastra dhe të reja ata vizitojnë tempulin e Shivës për ti bërë banjë rituale me qumësht, mjalt, ujë etj. shivalingamit. Banorët e Varanasit, qytetit të Shivës, këtë ditë e festojnë me mjaft madhështi. Sipas traditës, besimtarët i ngrenë idhujt e Shivës dhe Parvatit në një 'palaki' nga shtëpia e priftit të mëparshëm të Tempullit Kashi Vishvanatha. Duke u rënë instrumenteve muzikore si fryrja e guackës së kërmilldetit dhe damrusë, besimtarët shkojnë për te shenjtërorja e Tempullit Kashi Vishvanatha dhe ofrojnë gulal dhe petale trandafili për hyjninë. Në ditën e Shivaratrit, tempulli i Shivës mbushet me besimtarë, kryesisht gra, që vijnë për të kryer puxhan tradicionale të shivalingës dhe luten për bekimet e zotit. Kur u vjen radha për adhurim, besimtarët rrotullohen në cirkumambulacion rreth shivalingës, tre ose shtatë herë dhe pastaj i hedhin ujë apo edhe qumësht. Në mjedisin e tempullit kumbojnë thirrjet ‘Shankarji ki Jai’ (përshëndetje Shiva). Duke ndjekur ritualet e përshkruara te Shiva Purana, çdo tre orë, priftërinjtë i bëjnë banjë të veçantë shivalingës me qumësht, kos, mjalt, brum druri sandali dhe ujë trëndafili në mes të këndimit ‘Om Namah Shivaya’ dhe rënies së kambanës së tempullit. Banja rituale e shivalingës kryhet kryesisht nga adhurueset femra, që është një tjetër veçori domethënëse e festës. Puxha, meditatimi dhe këndimi ‘Om Namah Shivaya’ e shoqërojnë banjën rituale. Besimtarët e zbukurojnë edhe lingën me lule dhe kurora dhe i ndezin shkopinj temjani dhe i ofrojnë fruta. Përgjatë natës një numër i madh besimtarësh kalojnë natën në tempullin e Shivës duke vigjëluar dhe kënduar hymne kushtuar Shivës. Duke kënduar intensivisht Mantran Om Namah Shivay besohet se i çliron njerëzit nga të gjitha mëkatet e tyre. Përgjatë gjithë ditës, besimtarët nuk hanë dhe e prishin agjërimin vetëm në mëngjesin tjetër, duke marrë pjesë në prasadin e ofruar perëndisë. Gjatë këtij adhurimi ritual, Shivës i ofrohet ushqim i veçant i bërë nga frutat e stinës, perime rrënjore dhe arrakokosi. Besimtarët besojnë fotësisht se ritualet e adhurimit të Shivës gjatë ditës fatmbarë të Shivaratrit i pastron të gjithë mëkatet e tyre të mëparshëm dhe ata bekohen me moksha.

Shravana Maasi

Shravana konsiderohet si muaji më i shenjtë i kalendarit hindu që i kushtohet adhurimit të Shivës. Çdo e hënë e këtij muaji, e quajtur Shravana Somvar, është një ditë e veçantë në tempullin e Shivës ku mbi lingë varet dharanatra për ta larë atë me ujë të shenjtë i kushtohen adhurimit të Shivës pasi ajo është dita e shenjtë e Shivës. Gjatë gjithë të hënave tw Shravanës kryhen agjërime. Agjërimi duhet të filloi nga ora 12:00 e mesnatës dhe të përfundoi në mbrëmje të hënën. Besohet se ai që agjëron të gjitha të hënat e Shravanës i plotësohen të gjitha lutjet me gjithë zemër dhe vajzat që agjërojnë gjatë tyre gjejnë një burr të mirë. Besimtarët e mbulojnë shivalingën me gjethe beli dhe lule deri në perëndim, ndërsa në tempull digjet vazhdimisht kandili nandadeepi. Pasi bëhet banjë i lutet Shivës, duke e vajosur perëndinë me panchamrita dhe lëndë të tjera të këndshme, përshëndetet zoti duke i ofruar gjethe bilve. Gjatë kësaj kohe, këndohen hymne, lavde dhe mantra të veçanta kushtuar Shivës. Sipas mitologjisë kur po rrihej oqeani i qumështit – Samudra Manthan – u zhvillua në muajin e Shravanas, dolën 14 tipe të ndryshme rubinësh. Rubinët u shpërndanë mes demonëve përveç halahalit (helmit). Shiva e piu halahalin e ruajtur në fytin e tij. Prandaj epiteti Neelkanth (fyti blu) i atribuohet Shivës. Për të pakësuar ndikimin e fortë të helmit, Shiva vendosi gjysëm-hënën në kokën e tij. Pas kësaj të gjithë zotat filluan ti ofronin Shivës ujë Gangu për ta pakësuar efektin e helmit. Meqë kjo ndodhi në muajin e Shravana, që atëhet adhuruesit e Shivës në këtë muaj ofrojnë ujë Gangu. Asnjë e hënë e muajve të tjerë nuk nderohet kaq shumë.

Bhog Annakoot Shringari

Bhog Annakoot Shringari kryhet çdo vit në Tempullin Vishvanatha pas ditës së Deepavali Amavasyas në muajin e Anakutit (tetor-nëntor), duke tërhequr besimtarë nga e gjithë India dhe më tej. Pas lutjeve, adhurimit dhe aartit tradicionalë, përpara hyjnisë çohen varietete të shumta ëmbëlsirash dhe 56 bhogë në formën e një mali. Pasi konsumohen simbolikisht nga perëndia, ofertat i hanë besimtarët. Besohet se duke bërë darshanin e kësaj dite parandalohet mungesa e ushqimit në shtëpi.

Festa të tjera

Rangbhari Ekadashi ose Amalaki Ekadasi: në muajin e Phalgunas zhvillohet agjërimi i Amalaki Ekadasit, i bashkuar me Dvadasin, ku Amalaki konsiderohet si pasardhësi i Brahmas. Makar Sankranti – Festohet në mënyrë popullore çdo 14 janar pothuasje në të gjithë tempujt hindu të Indisë. Përveç këtyre këtu festohen gjithashtu Akshya Trithiya (prill-maj), Thai, dita e hënës së re në janar-shkurt dhe Aadi, dita e hënës së re në korrik-gusht.

Shiko edhe

• Varanasi
• Tempulli i Ri Vishwanath
• Xhamia Gyanvapi
• Jyotirlingat
• Tempujt hindu në Varanasi
• Feja në Varanasi
• Ghatet në Varanasi
• Tempulli hindu

Bibliografia

• Altekar, Anant Sadashiv (1937). History of Benares: from the the earliest times down to 1937. The Culture Publication House, Benares Hindu University. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Catherine B. Asher (24 shtator 1992). Architecture of Mughal India. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-26728-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Akhil Bakshi (2004). Between heaven and hell: travels through Sri Lanka, Bangladesh, Bhutan, Nepal, and India: an account of the expedition hands across the borders. Odyssey Books. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Vanessa Betts; Victoria McCulloch (30 tetor 2013). Delhi to Kolkata Footprint Focus Guide. Footprint Travel Guides. ISBN 978-1-909268-40-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Chakravarti, Mahadev (1994). The Concept of Rudra-Śiva Through The Ages (bot. botimi i dytë i përmirësuar). Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 81-208-0053-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Chaturvedi, B. K. (2006). Shiv Purana (bot. First). New Delhi: Diamond Pocket Books (P) Ltd. ISBN 81-7182-721-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Madhuri Desai (2007). Resurrecting Banaras: Urban Space, Architecture and Religious Boundaries. ProQuest. ISBN 978-0-549-52839-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Eck, Diana L. (1999). Banaras, City of Light (bot. i parë). New York: Columbia University Press. ISBN 0-231-11447-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Gwynne, Paul (2009). World Religions in Practice: A Comparative Introduction. Oxford: Blackwell Publication. ISBN 978-1-4051-6702-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Harding, Elizabeth U. (1998). "God, the Father". Kali: The Black Goddess of Dakshineswar. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1450-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Kramrisch, Stella (1999) [1946]. The Hindu Temple. Delhi: Motilal Banaridass. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Lochtefeld, James G. (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M. Rosen Publishing Group. fq. 122. ISBN 0-8239-3179-X. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• The Upanishads, Vol. I (në anglisht). Përkthyer nga F. Max Muller. Kessinger Publishing, LLC. 1 qershor 2004. ISBN 1419186418.
• The Upanishads Part II: The Sacred Books of the East Part Fifteen. Përkthyer nga F. Max Muller. Kessinger Publishing, LLC. 26 korrik 2004. ISBN 1417930160. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• James Prinsep. Benares Illustrated in a Series of Drawings. ISBN 9788171241767. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Matthew Atmore Sherring (1868). The Sacred City of the Hindus: An Account of Benares in Ancient and Modern Times. Trübner & co. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Shrikala Warrier (dhjetor 2014). Kamandalu: The Seven Sacred Rivers of Hinduism. MAYUR University. ISBN 978-0-9535679-7-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Rana P.B. Singh (2009). Banaras: Making of India’s Heritage City. Cambridge Scholars publishing. ISBN 978-1-4438-1321-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Rana P.B. Singh (1 nëntor 2009). Cosmic Order and Cultural Astronomy: Sacred Cities of India. Cambridge Scholars Publishing. ISBN 978-1-4438-1417-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Karunapati Tripathi, red. (1991–1998). "99". संस्कृत एवं हिन्दी अनुवाद Kashi Khanda. Sampurnananda Sanskrit Vishvavidyalaya. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Problem me |script-title=: mungon parashtesa (Ndihmë!)
• S. P. Udayakumar (1 janar 2005). Presenting the Past: Anxious History and Ancient Future in Hindutva India. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-97209-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Venugopalam, R. (2003). Meditation: Any Time Any Where (bot. i parë). Delhi: B. Jain Publishers (P) Ltd. ISBN 81-8056-373-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Lalita Prasad Vidyarthi (1979). The Sacred Complex of Kashi: A Microcosm of Indian Civilization. Concept Publishing Company. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Vivekananda, Swami. "The Paris Congress of the History of Religions". The Complete Works of Swami Vivekananda. Vëll. 4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Volwahsen, Andreas (1969). Living Architecture: Indien (në anglisht). Përkthyer nga Anne E. Keep. Kalkutë: Oxford & IBH Co.

Lidhje të jashtme

• Kashi Vishwanath Temple Website
• Shri Kashi Vishwanath Mandir, Varanasi Arkivuar 10 shkurt 2007 tek Wayback Machine