Gjuha sanskrite
Gjuha sanskrite ose sanskritishtja është një nga gjuhët më të lashta indo-evropiane. Ne ditët e sotme, ajo është e shënuar si një nga 22 gjuhët e Indisë dhe është një gjuhë zyrtare në shtetet indiane Uttarakhand dhe Himachal Pradesh.
| Sanskrit | |
|---|---|
  (majë) Një dorëshkrim sanskrit i ilustruar nga shekulli XIX nga Bhagavad Gita,[1] kompozuar rreth rr. 400 pes – 200 pes.[2][3] (fund) Stampa e 175 vjetorit të krijimit të kolegjit të tretë më të vjetër të guhës sanskrite, Kolegji Sanskrit i Kalkutës. Më i vjetri u themelua si Kolegji Sanskrit i Benaresit në 1791. | |
| Shqiptimi | [ˈsɐ̃skr̩tɐm] |
| Rajoni | Azia Jugore (lashtësi dhe mesjetë), pjesë të Azisë Juglindore (mesjetaë) |
Folës amtare | c. 1500 – 600 pes (Sanskritishtja Vedike);[4] 700 pes – 1350 es (Sanskritishtja Klasike)[5] |
| Ringjallja | Nuk njihen folës amtarë të Sanskritishtes.[6][7][8][9][10][11] |
Familje gjuhësore | Indo-European
|
Format e hershme | |
| Devanagari (ditët e sotme). Dikur e transmetuar gojarisht. E pahasur në shkrim deri në shekullin I pes, kur shkruhej me shkrimin Brahmi, dhe më vone me disa shkrime brahmike.[a][12][13] | |
| Statusi zyrtar | |
Gjuhë zyrtare në | India (në disa shtete) |
| Kodet gjuhësore | |
| ISO 639-1 | sa |
| ISO 639-2 | san |
| ISO 639-3 | san |
| Glottolog | sans1269 |
Sanskritishtja është një gjuhë e Indisë së lashtë me një histori të dokumentuar prej rreth 3500 vitesh. Është gjuha kryesore liturgjike e hinduizmit; gjuha mbizotëruese e shumicës së veprave të filozofisë hindu, si edhe e disa prej teksteve kryesore të Budizmit dhe Jainizmit. Sanskritishtja ishte gjuha komunikuese (lingua franca) e Indisë së lashtë dhe asaj mesjetare. Në fillim të mijëvjeçarit të parë të erës sonë, bashkë me Budizmin dhe Hinduizmin, sanskritishtja shtegtoi në Azinë Juglindore, në disa pjesë të Azisë Lindore dhe të Azisë Qendrore duke dalë si një gjuhë e kulturës së lartë dhe e elitave vendore në këto rajone.
Si një nga anëtaret më të vjetra të dokumentuara të familjes së gjuhëve indo-evropiane , sanskritishtja mban një vend të rëndësishëm në studimet indo-evropiane. Ajo lidhet me greqishten e lashtë dhe latinishten, si dhe me gjuhën hitite, luviane, avestane të vjetër dhe shumë gjuhë të tjera të zhdukura me rëndësi historike në Evropë, Azinë Perëndimore dhe Azinë Qendrore. Ajo e gjurmon prejardhjen e saj tek gjuhët proto-indo-iraniane dhe më tej tek ato proto-indo-europiane.
Sanskritishtja gjurmohet në mijëvjeçarin e dytë pr.e.s në një formë të njohur si Sanskritishtja Vedike, me Rigveda-n si tekstin më të hershëm të mbijetuar. Një formë gramatike më e rafinuar dhe e standartizuar e quajtur Sanskritja klasike u shfaq në mesin e mijëvjeçarit të parë pr.e.s. Gjuha sanskrite, megjithëse jo domosdoshmërisht Sanskrite Klasike, është gjuha mëmë e shumë gjuhëve prakrite. Shembujt përfshijnë një numër të madh gjuhësh bashkëkohore të Indisë Veriore siç janë hindishtja, marathishtja, bengalishtja, punjabishtja dhe nepalishtja.
Organizmi i literaturës sanskrite përfshin një traditë të pasur të teksteve filozofike dhe fetare, si dhe poezinë, muzikën, dramën, tekstet shkencore, teknike etj. Në epokën e lashtë, krijimet në sanskritisht u transmetuan me gojë me anë të metodave memorizuese të një ndërlikimi të jashtëzakonshëm, me rreptësi dhe besnikëri. Mbishkrimet më të hershme të njohura në sanskritisht janë rreth shekullit të parë pr.e.s, ndonëse të pakëta, ato janë zbuluar në Ayodhya dhe Ghosundi-Hathibada. Tekstet sanskrite që datojnë në mijëvjeçarin e parë të erës sonë janë shkruar me shkrimin Brahmi, shkrimin Nāgarī, me shkrimet historike të Indisë së Jugut dhe derivatet e tyre. Sanskritishtja është një nga 22 gjuhët zyrtare të Indisë. Ajo vazhdon të përdoret gjerësisht si një gjuhë e ceremonive dhe e ritualeve në hinduizëm dhe në disa praktika budiste siç janë himnet dhe psalmet (këngët fetare).[14]
Historia
Majtas: Hipoteza Kurgan mbi migrimet Indo-Europiane mes 4000–1000 pes; Djathtas: Shpërndarja gjeografike e gjuhëve Indo-Europiane në vitin 500, me Sanskritishten në Azinë e Jugut
Redakto
Sanskritishtja i përket familjes së gjuhëve indo-evropiane . Është një nga tre gjuhët e lashta më të hershme të dokumentuara që u ngrit nga një gjuhë e përbashkët rrënjë e referuar tani si gjuhë proto-indo-evropiane : [15] [16] [17]
- Sanskritishtja Vedike ( rr. 1500–500 pes).
- greqishtja mikenase ( rr. 1450 pes) [18] dhe greqishtja e lashtë ( rr. 750–400 pes).
- Gjuha hitite ( rr. 1750–1200 pes).
Gjuhë të tjera indo-evropiane të lidhura larg me sanskritishten përfshijnë latinishten arkaike dhe klasike ( rr. 600 pes–100 es, gjuhët italike ), gotike ( gjuhë gjermanike arkaike, rr. 350 CE ), norvegjishten e vjetër ( rr. 200 es dhe më pas), Avestanen e Vjetër ( pjesa e dytë e mijëvjeçarit të II-të para Krishtit [19] ) dhe Avestanen e Re ( rr. 900 pes). [20] [21]
| Proto IE | anglisht | anglishtja e vjetër | latinisht | greke | sanskritishtja | Fjalorth |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *méh₂tēr | mother | mōdor | mater | mētēr | mātár- | nënë |
| *ph₂tḗr | father | fæder | pater | patēr | pitar- | baba |
| *bʰréh₂tēr | brother | brōþor | më të vëllazëruar | freter | bhrā́tar- | vëlla |
| *swésōr | sister | triko | soror | eor | svásar- | motër |
| *suHnús | son | sunu | - | hyiós | sūnú- | djalë |
| *dʰugh₂tḗr | daughter | dohtor | - | thugátēr | duhitar- | vajzë |
| *gʷṓws | cow | cū | bōs | bous | gáu- | lopë |
| *demh2- | timber | timber | domus | dom- | dam- | shtëpi |
Korrespondenca sugjeron disa rrënjë të përbashkëta dhe lidhje historike midis disa prej gjuhëve të largëta të lashta të botës. [b]
Teoria e migrimeve indo-ariane shpjegon tiparet e përbashkëta të sanskritishtes dhe gjuhëve të tjera indo-evropiane duke propozuar që folësit origjinalë të asaj që u bë gjuha sanskrite mbërritën në Azinë Jugore nga një rajon me origjinë të përbashkët, diku në veri-perëndim të rajonit Indus, gjatë fillimi i mijëvjeçarit të 2-të pes. Dëshmia për një teori të tillë përfshin marrëdhënien e ngushtë midis gjuhëve indo-iraniane dhe gjuhëve baltike dhe sllave, shkëmbimin e fjalorit me gjuhët urale jo-indo-evropiane dhe natyrën e fjalëve të vërtetuara indo-evropiane për florën dhe faunën.
Fonologjia
RedaktoSanskritishtja ndan shumë veçori fonologjike proto-indo-evropiane, megjithëse përmban një inventar më të madh fonemash të dallueshme. Sistemi bashkëtingëllor është i njëjtë, megjithëse në mënyrë sistematike zgjeroi inventarin e tingujve të ndryshëm. Për shembull, sanskritishtja shtoi një "tʰ" të aspiruar pa zë, te "t" pa zë, "d" me zë dhe "dʰ" të aspiruar me zë që gjendet në gjuhët PIE.
Zhvillimi fonologjik më domethënës dhe më dallues në sanskritisht është bashkimi i zanoreve. Të shkurtrat *e, *o dhe *a, të gjitha bashkohen si një (अ) në sanskritisht, ndërsa të gjatat *ē, *ō dhe *ā, të gjitha bashkohen si ā (आ) e gjatë. Krahasoni sanskritishten nāman me latinishten nōmen . Këto bashkime ndodhën shumë herët dhe e ndikuan ndjeshëm sistemin morfologjik të sanskritishtes. Disa zhvillime fonologjike në të pasqyrojnë ato në gjuhë të tjera Proto IE. Për shembull, buzovelarët u bashkuan me velarët e thjeshtë si në gjuhët e tjera satem. Qiellzimi dytësor i segmenteve që rezultuan është më i plotë dhe më sistematik brenda sanskritishtes. Një seri ndalesash dhëmbore retrofleks u përhapën si risi në sanskritisht për të artikuluar më plotësisht tingujt për qartësi. Për shembull, ndryshe nga humbja e qartësisë morfologjike nga tkurrja e zanoreve që gjendet në greqishten e hershme dhe gjuhët e lidhura të Europës Juglindore, sanskritishtja përdori *y, *w dhe *s në mënyrë ndërzërore për të ofruar qartësi morfologjike.
Zanoret
Redakto
Zanoret kardinale ( svaras ) i (इ), u (उ), a (अ) dallojnë edhe për nga gjatësia në sanskritisht. a (अ) e shkurtër në sanskritisht është një zanore më e mbyllur se ā, e njëvlershme me Ë. Zanoret e mesme ē (ए) dhe ō (ओ) në sanskritisht janë monoftongizime të diftongjeve indo-iraniane *ai dhe *au . Gjuha e vjetër iraniane ruante *ai dhe *au. Zanoret sanskrite janë në thelb të gjata, megjithëse shpesh transkriptohen e dhe o pa diakritikë. E lëngshmja vokalike r̥ në sanskritisht është një bashkim i *r̥ dhe *l̥ të PIE. R̥ e gjatë është një risi dhe përdoret në disa kategori morfologjike.
| Forma e pavarur | IAST/ | AFN | Forma e pavarur | IAST/
ISO |
AFN | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| kaṇṭhya(Guturale) | अ | a | /ɐ/ | आ | ā | /ɑː/ | ||
| tālavya(Qiellzore) | इ | i | /i/ | ई | ī | /iː/ | ||
| oṣṭhya(Buzore) | उ | u | /u/ | ऊ | ū | /uː/ | ||
| mūrdhanya(Retrofleks) | ऋ | ṛ/r̥ | /r̩/ | ॠ | ṝ/r̥̄ | /r̩ː/ | ||
| dantya(Dhëmbore) | ऌ | ḷ/l̥ | /l̩/ | (ॡ) | (ḹ/l̥̄)[c] | /l̩ː/ | ||
| kaṇṭhatālavya(Qiellzoguturale) | ए | e/ē | /eː/ | ऐ | ai | /ɑj/ | ||
| kaṇṭhoṣṭhya(Buzoguturale) | ओ | o/ō | /oː/ | औ | au | /ɑw/ | ||
| (alofone bashkëtingëllore) | ं | ṃ/ṁ[24] | /◌̃/ | ः | ḥ[25] | /h/ |
Bashkëtingëlloret
RedaktoSanskritishtja zotëron një strukturë foneme bashkëtingëllore simetrike bazuar në mënyrën se si artikulohet tingulli, megjithëse përdorimi i tanishëm i këtyre tingujve fsheh mungesën e paralelizmit në simetrinë e dukshme, ndoshta nga ndryshimet historike brenda gjuhës.
| sparśa(Shpërthyese) | anunāsika(Hundore) | antastha(Përafruese) | ūṣman/saṃgharṣhī(Fërkuese) | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Zëri→ | aghoṣa | ghoṣa | aghoṣa | |||||||||||
| Aspirimi → | alpaprāṇa | mahāprāṇa | alpaprāṇa | mahāprāṇa | alpaprāṇa | mahāprāṇa | ||||||||
| kaṇṭhya(Gutturale | क | ka[k] | ख | kha[kʰ] | ग | ga[ɡ] | घ | gha[ɡʱ] | ङ | ṅa[ŋ] | ह | ha[ɦ] | ||
| tālavya(Qiellzore) | च | ca[t͜ɕ] | छ | cha[t͜ɕʰ] | ज | ja[d͜ʑ] | झ | jha[d͜ʑʱ] | ञ | ña[ɲ] | य | ya[j] | श | śa[ɕ] |
| mūrdhanya(Retrofleks) | ट | ṭa[ʈ] | ठ | ṭha[ʈʰ] | ड | ḍa[ɖ] | ढ | ḍha[ɖʱ] | ण | ṇa[ɳ] | र | ra[ɽ] | ष | ṣa[ʂ] |
| dantya(Dhëmbore) | त | ta[t] | थ | tha[tʰ] | द | da[d] | ध | dha[dʱ] | न | na[n] | ल | la[l] | स | sa[s] |
| oṣṭhya(Buzore) | प | pa[p] | फ | pha[pʰ] | ब | ba[b] | भ | bha[bʱ] | म | ma[m] | व | va[ʋ] | ||
Sanskritishtja kishte një sërë ndalesash retrofleks që lindën si alternativa të kushtëzuara të dhëmboreve, megjithëse nga sanskritishtja ato ishin bërë fonemike.
Seritë e aspiruara pa zë janë gjithashtu një risi në sanskritisht, por është dukshëm më e rrallë se tre seritë e tjera.
- ^ Mascaró, Juan (2003). The Bhagavad Gita. Penguin. fq. 13 ff. ISBN 978-0-14-044918-1.
The Bhagawad Gita, an intensely spiritual work, that forms one of the cornerstones of the Hindu faith, and is also one of the masterpieces of Sanskrit poetry. (from the backcover)
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Besant, Annie (trans) (1922). "Discourse 1". The Bhagavad-gita; or, The Lord's Song, with text in Devanagari, and English translation. Madras: G. E. Natesan & Co.
प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥ २० ॥
Then, beholding the sons of Dhritarâshtra standing arrayed, and flight of missiles about to begin, ... the son of Pându, took up his bow,(20)
हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते । अर्जुन उवाच । ...॥ २१ ॥
And spake this word to Hrishîkesha, O Lord of Earth: Arjuna said: ...{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Radhakrishnan, S. (1948). The Bhagavadgītā: With an introductory essay, Sanskrit text, English translation, and notes. London, UK: George Allen and Unwin Ltd. fq. 86.
... pravyite Sastrasampate
dhanur udyamya pandavah (20)
Then Arjuna, ... looked at the sons of Dhrtarastra drawn up in battle order; and as the flight of missiles (almost) started, he took up his bow.
hystkesam tada vakyam
idam aha mahipate ... (21)
And, O Lord of earth, he spoke this word to Hrsikesha (Krsna): ...{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Uta Reinöhl (2016). Grammaticalization and the Rise of Configurationality in Indo-Aryan. Oxford University Press. fq. xiv, 1–16. ISBN 978-0-19-873666-0.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Colin P. Masica 1993, p. 55: "Thus Classical Sanskrit, fixed by Panini’s grammar in probably the fourth century BC on the basis of a class dialect (and preceding grammatical tradition) of probably the seventh century BC, had its greatest literary flowering in the first millennium AD and even later, much of it therefore a full thousand years after the stage of the language it ostensibly represents."
- ^ Gabim referencash: Etiketë
<ref>e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajturapatrick-mccartney-5-10-20 - ^ Gabim referencash: Etiketë
<ref>e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajturapatrick-mccartney-5-11-20 - ^ Gabim referencash: Etiketë
<ref>e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajturasreevastan-thehindu-sanskrit - ^ Gabim referencash: Etiketë
<ref>e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajturaLowe2017 - ^ Ruppel, A. M. (2017). The Cambridge Introduction to Sanskrit. Cambridge University Press. fq. 2. ISBN 978-1-107-08828-3.
The study of any ancient (or dead) language is faced with one main challenge: ancient languages have no native speakers who could provide us with examples of simple everyday speech
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Annamalai, E. (2008). "Contexts of multilingualism". përmbledhur nga Braj B. Kachru; Yamuna Kachru; S. N. Sridhar (red.). Language in South Asia. Cambridge University Press. fq. 223–. ISBN 978-1-139-46550-2.
Some of the migrated languages ... such as Sanskrit and English, remained primarily as a second language, even though their native speakers were lost. Some native languages like the language of the Indus valley were lost with their speakers, while some linguistic communities shifted their language to one or other of the migrants' languages.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Jain, Dhanesh (2007). "Sociolinguistics of the Indo-Aryan languages". përmbledhur nga George Cardona; Dhanesh Jain (red.). The Indo-Aryan Languages. Routledge. fq. 47–66, 51. ISBN 978-1-135-79711-9.
In the history of Indo-Aryan, writing was a later development and its adoption has been slow even in modern times. The first written word comes to us through Asokan inscriptions dating back to the third century BC. Originally, Brahmi was used to write Prakrit (MIA); for Sanskrit (OIA) it was used only four centuries later (Masica 1991: 135). The MIA traditions of Buddhist and Jain texts show greater regard for the written word than the OIA Brahminical tradition, though writing was available to Old Indo-Aryans.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Salomon, Richard (2007). "The Writing Systems of the Indo-Aryan Languages". përmbledhur nga George Cardona; Dhanesh Jain (red.). The Indo-Aryan Languages. Routledge. fq. 67–102. ISBN 978-1-135-79711-9.
Although in modern usage Sanskrit is most commonly written or printed in Nagari, in theory, it can be represented by virtually any of the main Brahmi-based scripts, and in practice it often is. Thus scripts such as Gujarati, Bangla, and Oriya, as well as the major south Indian scripts, traditionally have been and often still are used in their proper territories for writing Sanskrit. Sanskrit, in other words, is not inherently linked to any particular script, although it does have a special historical connection with Nagari.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "gjuha sanskrite".
- ^ Roger D. Woodard (2008). The Ancient Languages of Asia and the Americas. Cambridge University Press. fq. 1–2. ISBN 978-0-521-68494-1.
The earliest form of this 'oldest' language, Sanskrit, is the one found in the ancient Brahmanic text called the Rigveda, composed c. 1500 BCE. The date makes Sanskrit one of the three earliest of the well-documented languages of the Indo-European family – the other two being Old Hittite and Myceanaean Greek – and, in keeping with its early appearance, Sanskrit has been a cornerstone in the reconstruction of the parent language of the Indo-European family – Proto-Indo-European.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Bauer, Brigitte L. M. (2017). Nominal Apposition in Indo-European: Its forms and functions, and its evolution in Latin-romance. De Gruyter. fq. 90–92. ISBN 978-3-11-046175-6.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ramat, Anna Giacalone; Ramat, Paolo (2015). The Indo-European Languages. Routledge. fq. 26–31. ISBN 978-1-134-92187-4.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Ancient tablet found: Oldest readable writing in Europe". National Geographic. 1 prill 2011.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Rose, Jenny (18 gusht 2011). Zoroastrianism: A guide for the perplexed. Bloomsbury Publishing. fq. 75–76. ISBN 978-1-4411-2236-0.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Bauer, Brigitte L. M. (2017). Nominal Apposition in Indo-European: Its forms and functions, and its evolution in Latin-romance. De Gruyter. fq. 90–92. ISBN 978-3-11-046175-6.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ramat, Anna Giacalone; Ramat, Paolo (2015). The Indo-European Languages. Routledge. fq. 26–31. ISBN 978-1-134-92187-4.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Burrow 1973, f. 6.
- ^ Salomon 2007, f. 75.
- ^ Colin P. Masica 1993, p. 146 notes of this diacritic that "there is some controversy as to whether it represents a homorganic nasal stop [...], a nasalised vowel, a nasalised semivowel, or all these according to context".
- ^ This visarga is a consonant, not a vowel. It's a post-vocalic voiceless glottal fricative [h], and an allophone of s (or less commonly r) usually in word-final position. Some traditions of recitation append an echo of the preceding vowel after the [h] (Wikner, Charles (1996). "A Practical Sanskrit Introductory". fq. 6.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)): इः [ihi]. Colin P. Masica 1993, p. 146 considers the visarga, along with letters ङ ṅa and ञ ña, for the "largely predictable" velar and palatal nasals, to be examples of "phonetic overkill in the [writing] system".
Gabim referencash: Etiketat <ref> ekzistojnë për një grup të quajtur "lower-alpha", por nuk u gjet etiketa korresponduese <references group="lower-alpha"/>