Tempulli hindu

Një tempull ose mandir hindu është një strukturë e projektuar për të bashkuar qeniet njerëzore dhe zotat në një vend, duke përdorur simbolizmin për të shprehur idetë dhe besimet e Hinduizmit. Simbolizmi dhe struktura e një tempulli hindu janë të rrënjosura në traditat vedike. Një tempull përfshin të gjithë elementet e kozmologjisë hindu – duke paraqitur të mirën, të keqen dhe njerëzoren, ashtu si dhe elementet e sensit hindu të ciklit kohor dhe esencës së jetës - duke paraqitur simbolikisht dharman, kaman, arthan, moksan dhe karman. Parimet shpirtërore të përfaqësuara simbolikisht në tempujt hindu janë paraqitur në tekstet e lashta sanskrite të Indisë (psh., Vedat dhe Upanishadet), ndërsa rregullat e tyre strukturore janë përshkruar në traktate të ndryshme në sanskritisht mbi arkitekturën (Brhat Samhita, Vastu Sastrat). Planimetria, motivet, projekti dhe procesi i ndërtimit përbëhet nga rituale të lashta, simbole gjeometrike dhe pasqyron besimet dhe vlerat e shkollave të ndryshme të Hinduizmit. Një tempull hindu është një destinacion shpirtëror për shumë hindu, ashtu si janë dhe pika referimi ku kanë lulëzuar artet, festat komunitare dhe veprimtaritë ekonomike. Tempujt hindu janë realizuar në shumë stile, të vendosura në vende të ndryshme, përdorin metoda të ndryshme ndërtimi dhe janë i janë kushtuar hyjnive dhe besimeve të ndryshme vendore, megjithëse të gjithë ndajnë disa ide, simbole dhe tema themelore. Ata gjenden në Azinë e Jugut, veçanërisht në Indi dhe Nepal, në vendet e Azisë jug-lindore si Kamboxhia, Vietnami dhe ishujt e Indonezisë dhe Malajzisë dhe vende si Fixhi, Mauritius, Guyana, Trinidadi dhe Tobagoja, Karaibet, Surinami, Afrika e Jugut, Evropa dhe Amerika Veriore me një komunitet hindu domethënës. Gjendja e tanishme dhe pamja e jashtme e tempujve hindu pasqyron artet, materialet dhe dizajnin siç kanë evoluar përgjatë mijëvjeçarëve; ata pasqyrojnë gjithashtu efektin e konflikteve midis hinduizmit dhe Islamit që nga shekulli i XII.

Pamje tempujsh hindu

Tempulli Kandariya Mahadeo në Khajuraho

Tempulli i Bhaktavatsaleshwararit në Tamil Nadu

Tempulli Nanda Lal

Pamje anësore e tempullit Thanjavur Brihadeeswara

Domethënia e një tempulli hindu

Plani i projektit të rrjetës 9x9 (81) ‘’Parama Sayika’’ që gjendet në tempujt e mëdhenj ceremonial hindu. Në këtë strukturë simetrike, çdo radhë koncentrike ka domethënie. Radha më e jashtme, Paisachika padat, përfaqëson aspektet e asurave dhe të keqes; ndërsa Devika padat e brendshme përfaqësojnë aspektet e Devave dhe të mirës. Midis të mirës dhe të keqes është radha koncentrike e Manusha padave që përfaqëson jetën njerëzore; të gjitha këto radhë rrethojnë Brahma padat, që përfaqësojnë energjinë krijuese dhe vendin e zotit kryesor të tempullit për darsana. Më në fund në qendrën e rrjetës koncentrike të Brahma padave është Grabhgriya (hapësira purusa), që përfaqëson parimin e përbotshëm të pranishëm në çdo gjë dhe çdokënd.

Tempulli hindu pasqyron një sintezë të arteve, idealeve dharma, besimeve, vlerave dhe mënyrës së jetesës së hinduizmit. Përfaqëson një lidhje ndërmjet njeriut, hyjnive dhe Purusa-s universale në një hapësirë të shenjtë. Në tekstet e lashta indiane, një tempull është një vend për Tirtha (pelegrinazh). Është një vend i shenjtë, mjedisi dhe dizajnti i të cilit përpiqet të përmbledh simbolikisht parimet ideale të mënyrës hindu të jetesës. Të gjithë elementet kozmike që krijojnë dhe mbështesin jetën janë të pranishëm në nje tempull hindu - nga zjarri te uji, nga imazhet natyrore te hyjnitë, nga femërorja te mashkullorja, nga tingujt e shpejtë dhe aroma e temjanit te asgjëja e përjetësisë dhe përbotshmërisë në qendër të tempullit. Susan Lewandowski pohon se parimi themelor në një tempull hindu vërtitet rreth besimit se të gjitha gjërat janë një dhe se gjithëçka është e lidhur. Pelegrini është i mirëpritur nëpër hapësirave të strukturuara matematikisht nëpër rrjetën-64 ose 81, një rrjet arti, kolonash me skalitje që paraqesin dhe lartësojnë katër parimet e rëndësishme dhe të nevojshme të jetës njerëzore – ndjekja e arthas (begatia, mirëqenia), ndjekja e kamas (kënaqësia, seksi), ndjekja e dharmas (virtytet, jeta etike) dhe ndjekja e mokshas (çlirimi, vetë-njohja). Në qendër të tempullit, përgjithësisht poshtë dhe ndonjëherë sipër ose pran hyjnisë, është hapësira thjeshtësisht e zbrazët pa dekorime, që përfaqëson simbolikisht Purusan, Parimin Sipëror, e përbotshmja e shenjtë, e pa formë, që është e pranishme kudo, lidhet me çdo gjë dhe është thelbi i çdo kujt. Një tempull hindu synon të inkurajoi reflektimin, të lehtësoi purifikimin e mendjes dhe të nxis procesin e realizimit të brendshëm të besimtarit. Ky proces i lihet shkollës specifike të besimit ku bën pjesë besimtari. Hyjnia kryesore e tempujve të ndryshëm hindu varion për të reflektuar këtë spektër shpirtëror. Në traditën hindu, nuk ka vijë ndarëse midis të shenjtës dhe profanes. Në të njëjtën frymë, tempujt hindu nuk janë thjeshtë hapësira të shenjta, por edhe hapësira laike. Domethënia dhe kuptimi i tyre shtrihet përtej jetës shpirtërore deri në ritualet shoqërore dhe jetën e përditshme, duke ofruar kështu një kuptim shoqëror. Disa tempuj kanë shërbyer si një vend-zhvillimi për festa për të celebruar artet nëpërmjet kërcimit dhe muzikës, për të zhvilluar dasma ose për të përkujtuar martesat, për të përkujtuar lindjen e një fëmije, si dhe ngjarje të tjera domethënëse të jetës ose të vdekjes së një të dashuri. Në jetën politike dhe ekonomike, tempujt hindu shërbejnë si një vendi i ceremonive të pasimit brenda dinastive dhe të përcaktoi rreth cilit aktivitet ekonomik të zhvillohet.

Format dhe dizajni i tempujve hindu

• Për më shumë shiko: Arkitektura e tempujve hindu

Pothuajse të gjithë tempujt hindu marrin dy forma: të një shtëpie ose të një pallati. Një tempull në formë shtëpie është një strehë e thjeshtë që shërben si një shtëpi e zotit. Tempulli është një vend që vizitohet nga besimtarët, pikërisht siç vizitohet një mik ose një i afërm. Në shkollën Bhakti të hinduizmit, tempujt janë vende për ‘‘puja’’, që është një ritual mirëpritjeje, ku hyjnia nderohet dhe ku besimtari përkujton, ndjek dhe lidhet me hyjninë. Në shkollat e tjera të hinduizmit, personi mund të kryej thjeshtësisht jap, meditim, yoga, ose introspeksion në tempullin e tij ose të saj. Një tempull në formë pallati është më i stërholluar dhe shpesh përbëhet nga një arkitekturë monumentale.

Vendosja

Vendi i përshtatshëm për një tempull hindu, sugjerohet në tekstet e lashta sanskrite, është pranë ujit dhe kopështeve, ku lulëzojnë zambakët dhe lulet, ku mjellmat, ku mbahen rosa dhe zogj të tjerë, ku kafshët qëndrojnë pa frikë. Këta vende harmonikë janë të rekomanduar në këta tekste me shpjegimin se kështu janë vendet ku luajnë zotat dhe për pasojë janë vendet më të mira për tempujt hindu. Ndërsa tempujt kryesor hindu rekomandohet të vendosen në sangame (vendbashkime të lumenjve), brigjet e lumenjve, liqeneve dhe të detit, Brhat Samhita dhe Puranat sugjerojnë që tempujt mund të ndërtohen gjithashtu edhe ku nuk gjendet një burim natyror uji. Këtu gjithashtu, ata rekomandojnë ndërtimin e një pellgu në mënyrë të parapëlqyer përball ose në të majtë të tempullit me kopshte uji. Nëse uji nuk është i pranishëm asi natyrisht as i vendosur artificialisht, uji përfaqësohet simbolikisht në shenjtërimin e tempullit ose të hyjnisë. Tempujt mund të ndërtohen gjithashtu, suggjeron Visnudharmottara në pjesën III të kapitullit 93, brenda shpellave dhe shkëmbinjve të skalitur, ose në majën e kodrave që paraqesin pamje paqësore, në faqet e malit mbi lugina të bukura, brenda pyjeve dhe oshënareve, pranë kopshteve ose në krye të një rruge qyteti.

Manualet

Plani i tempullit Kandariya Mahadeva. India e lashtë prodhoi shumë manuale sanskrite për projektimin dhe ndërtimin e tempujve hindu, duke mbuluar renditjen e hapësirave deri në çdo aspekt të realizimit të tyre. Megjithatë, silpinëve u lihej një hapësirë e madhe për eksperimentimin dhe shprehjen e aktivitetit të tyre krijues.

Ndërtuesit e lashtë të tempujve hindu krijuan manuale arkitekture të quajtur Vastu-Sastra (që do të thotë shkenca e banimit, Vas-tu është një fjalë e përbërë sanskritisht ku Vas do të thotë banoj dhe tu do të thotë ti); Këta përmbajnë Vastu-Vidya (që do të thotë njohuria e banimit). Ekzistojnë shumë Vastu-Sastra mbi artin e ndërtimit të tempujve, siç është ai i Thakkura Pheru-së, që përshkruan ku dhe si duhet të ndërtohen tempujt. Nga shekulli i VI i e.s. në Indi ishin në qarkullim manualet sanskrite për ndërtimin e tempujve pallatorë. Manualet Vastu-Sastra përfshinin kapituj mbi ndërtimin e shtëpive, planifikimin e qyteteve dhe se si fshatra, qytete dhe mbretëri të integronin në mënyrë efiçente tempujt, vendet e ujit dhe kopshtet brenda tyre për të arritur harmoninë me natyrën. Ndërsa është e paqartë, pohon Barnett, nëse këta tekste për planifikimin e tempullit ose qytetit ishin studime teorike dhe kur ishin të zbatuar në mënyrë të përshtatshme në praktikë, manualet sugjerojnë se planifikimi i qytetit dhe tempujve hindu ishin të konceptuar si ideale të artit dhe pjesë integrale e jetës shoqërore dhe shpirtërore hindu. Silpa Prakasa e Odishas, me autor Ramacandra Bhattaraka Kaulacara i shkruar diku nga shekulli i IX apo i X, është një tjetër traktat sanskrit mbi arkitekturën e tempullit. Silpa Prakasa përshkruan parimet gjeometrike në çdo aspekt të tempullit dhe simbolizmin siç është ai i 16 emocioneve të qenieve njerëzore të skalitura si 16 tipe figurash femërore. Këta stile u përsosën në tempujt hindu që mbizotëronin në shtetet lindore të Indisë. Tekste të tjera të lashta i zgjerojnë këto parime arkitekturore, duke sugjeruar se pjesë të ndryshme të Indisë zhvilluan, sunuan dhe shtuan interpretimet e tyre. Për shembull, te tradita Saurastra e ndërtimit të tempujve të gjendur në shtetet perëndimore të Indisë, forma femërore, shprehjet dhe emocionet janë paraqitur në 32 tipe Nataka-stri krahasuar me 16 tipet e përshkruara në Silpa Prakasa. Silpa Prakasa ofron hyrje të shkurtra për 12 tipet e tempujve hindu. Tekste të tjera si Pancaratra Prasada Prasadhana i përmbledhur nga Daniel Smith dhe Silpa Ratnakara i përmbledhur nga Narmada Sankara ofrojnë një list më të zgjeruar të tipeve të tempujve hindu. Manualet e lashta sanskrite për ndërtimin e tempujve të zbuluar në Rajasthan, në rajonin veri-perëndimor të Indisë, përfshijnë Prasadamandana-n (që do të thotë manual për planifikimin dhe ndërtimin e një tempulli) e Sutradhara Mandana-s. Manasara-n, një tekst me zanafillë indiano-juore, që vlerësohet se ka qenë në qarkullim që nga shekulli i VII, është një udhëzues në projektimin dhe ndërtimin e tempujve të Indisë së jugut. Isanasivagurudeva paddhati është një tjetër tekst sansktritisht nga shëkulli i IX që përshkruan artin e ndërtimit të tempujve në Indinë jugore dhe qendrore. Në Indinë e veriut, Brihat-samhita nga Varāhamihira është manuli sanskrit i përmendur gjerësisht nga shekulli i VI që përshkruan projektimin dhe ndërtimin e tempujve hindu në stilin Nagara.

Elementet e një tempulli hindu në stilin Kalinga. Ka shumë stile tempujsh hindu, por që pothuajse ndajnë të njëjtat parime gjeometrike, simbolizëm idesh dhe shprehje të besimeve themelore.

Planimetria

Një dizajn tempujsh hindu ndjek një projekt gjeometrik të quajtur vastu-purusha-mandala. Emri është një fjalë e përbërë sanskrite me tre nga komponentet më të rëndësishme të planit. Mandala do të thotë rreth, Purusha është esenca universale në qendër të traditës hindu, ndërsa Vastu do të thotë strukturë banimi. Vastu-purusha-mandala është një yantra. Dizajni i projektit të një tempulli hindu në një strukturë simetrike vetë-përsëritëse e rrjedhur nga besimet mitet, drejtimet kardinale dhe parimet matematike. Katër drejtimet kardinale ndihmojnë të krijohet aksi i një tempulli hindu, rreth të cilit formohet një katror i përsosur në hapësirën e disponueshme. Rrethi i mandalas brenda-shkruan katrorin. Katrori konsiderohet hyjnor për përsosmërinë e tij dhe si një produkt simbolik i diturisë njerëzore megjithëse, ndërsa rrethi konsiderohet tokësor, njerëzor dhe vërehet në jetën e përditshme (hëna, dielli, horizonti, pika e ujit, ylberi etj.). Katrori ndahet në 64 (ose në disa raste 81) nën-katrorë të vegjël të përkryer të quajtur pada. Çdo pada i është caktuar konceptualisht një element simbolik, ndonjëherë në formën e një hyjnie. Katrori (apo katrorët) qendrorë të rrjetës me 64 ose 81 i janë kushtuar Brahmanit (të mos ngatërrohet me brahminët, që janë një sekt) dhe quhet Brahma padat.

Plani i rrjetës 8x8 (64) Manduka të tempullit hindu sipas Vastupurusamandalas. Rrjeta 64 është më e shenjta dhe më e zakonshmja e modelit të tempullit hindu. Qendra, ku takohen diagonalet, përfaqëson Purushan e filozofisë hindu.

Dizajni i rrjetës 49 quhet Sthandila dhe është me rëndësi të madhe në shprehjet krijuese të tempujve hindu në Indinë jugore, veçanërisht te ‘‘Prakarat’’. Rrjetat simetrike Vastu-purusa-mandala ndonjëherë janë të kombinuara për të formuar një strukturë sipërore të tempullit me përfshirjen e dy ose më shumë katrorëve. Tempujt janë të drejtuar nga lindja e diellit dhe hyrja për besimtarët zakonisht është krahu lindor. Mandala pada e drejtuar nga lindja e diellit i kushtohet Suryas (zoti i diellit). Surya pada ka anash padat e Satyas (zoti i të vërtetës) në një anë dhe Indra (mbreti i zotave) në anën tjetër. Faqet lindore dhe veriore të shumicës së tempujve përmbajnë një përzierje zotash dhe gjysëm-zotash; ndërsa ajo perëndimore dhe jugore përmbajnë demonë dhe gjysëm-zota të lidhur me botën e përtejme. Ky plan dhe simbolizëm vastu purusha mandala shihet sistematikisht në tempujt e lashtë hindu të nënkontinentit indian ashtu si dhe në ata të Azisë jug-lindore, me variante kreative vendore. Poshtë katrorit (ose katrorëve) qendror të mandalas është hapësira për shpirtin e përbotshëm, realitetin më të lartë, Brahmanin, purushan që është pa formë dhe që gjendet dhe lidhet me çdo gjë. Kjo hapësirë ndonjëherë përmendet si garbha-griya (që do të thotë shtëpia-mitër) - një katror i vogël, i përsosur, pa dritare, në një hapësirë të mbyllur pa zbukurime që përfaqëson esencën e përbotshme. Brenda ose pranë kësaj hapësire zakonisht gjendet një murti (idhull). Ky është idhulli i hyjnisë kryesore dhe varion nga tempulli në tempull. Shpesh është ky idhull që i jep tempullit një emër vendor, si psh.: tempulli i Vishnus, tempulli i Krishnas, tempulli i Ramas, tempulli i Narayanas, tempulli i Shivas, tempulli i Lakshmit, tempulli i Ganeshas, tempulli i Durgas, tempulli i Hanumanit, Tempulli i Suryas etj. Është pikërisht garbha-griya që besimtarët ndjekin për ‘‘Darshana’’ (që do të thotë soditje e diturisë, ose vizionit). Sipër vastu-purusha-mandalas është një strukturë sipërore me një kube e quajtur Shikhara në Indinë e veriut dhe Vimana në atë të jugut, që zgjatet drejt qiellit. Ndonjëherë në tempujt e improvizuar, kubeja mund të zëvendësohet me një bambu simbolike me pak gjethe në majë. Përmasat vertikale të kupolës ose kubesë janë dizajnuar në formë piramidale, konike ose forma të tjera si mal, duke përdorur përsëri parimin e rrathëve koncetrikë dhe katrorëve. Studiuesit sugjerojnë se kjo formë është frymëzuar nga mali kozmik Meru ose Kailasa himalajase, vendbanimi i zotave sipas mitologjisë vedike.

Një Shikhara (ose Vimana) ngrihet simetrikisht mbi faltoren qendrore të tempullit. Ato janë kulla të larta që paraqesin shumë dizajne dhe forma, por të gjitha përbëhen nga simbole gjeometrike dhe saktësi matematike. Një nga parimet e zakonshme në kullat e tempujve hindu është tema e rrathëve dhe katrorëve rrotullues (majtas) dhe një dizajnë shtresash koncentrike (djathtas) që rrotullohet duke u ngritur drejt qiellit.

Në tempujt më të mëdhenj, hapësira qendrore zakonisht është e rrethuar nga një ambulator që besimtarët të ecin në mënyrë rituale rreth purushas, esencës së përbotshme. Shpesh kjo hapësirë është e dekoruar vizualisht me skalitje, piktura ose imazhe që synojnë të frymëzojnë besimtarët. Në disa tempuj, Këto imazhe mund të jenë rrëfenja nga epika hindu, ndërsa në të tjera mund të jenë rrëfenja vedike rreth të drejtës dhe gabimit ose virtyteve dhe veseve, në disa ato mund të jenë imazhe të zotash minorë ose rajonalë. Kolonat, muret dhe tavanet zakonisht janë të dekoruar pasurisht relieve ose imazhe të katër qëllimeve të drejta dhe të nevojshme të jetës - kama, artha, dharma and moksha. Kjo ecje rrethore quhet pradakshina.

Ilustrime shikharash të ndërtuara me parimin e rrathëve koncentrikë dhe katrorëve rrotullues.

model nga gopurami (shikhara) i tempullit Virupaksha në Hampi Vijayanagar në Karnataka.

model shikhara nga një tempull hindu në Pushkar të Rajasthanit.

Tempujt e mëdhenj kanë gjithashtu holle me kolona të quajtur mandapa. Ai në krahun lindor shërben si dhomë pritjeje për pelegrinët dhe besimtarët. Mandapa mund të jetë një strukturë e veçuar në tempujt më të vjetër, por tempujt më të rinj këtë hapësirë e integrojnë në strukturën e tempullit. Komplekse mega-tempullorë kanë një tempull kryesor të rrethuar nga tempuj dhe faltore më të vogla, por këto janë akoma të rregulluar nga parimet e simetrisë, rrjetat dhe saktësia matematike. Një parim i rëndësishëm që gjendet në projektin e tempullit hindu është pasqyrimi dhe përsëritja e dizajneve strukturore fraktale, secili unik edhe pse duke përsëritur parimin e përbashkët qëndror, që Susan Lewandowski e konsideron si “një organizëm qelizash përsëritëse”. Tekstet e lashta hindu mbi dizajnin e tempullit hindu, Vastupurusamandala dhe Vastu Sastrat, nuk kufizohen në projektimin e një tempulli hindu. Ata e përshkruajnë tempullin si një pjesë integrale e komunitetetit të tij projektojnë parime të ndryshme si dhe një larmi dizajnesh alternative për planimetritë e shtëpive, fshatrave dhe qyteteve bashkë me tempullin, kopshtet, vendet me ujë dhe natyrën.

Përjashtime nga parimi i rrjetës katrore

Shumica mbizotëruese e tempujve hindu paraqet paramin e rrjetës së përsosur katrore. Megjithatë, ka disa përjashtime, për shembull, Teli-ka-mandiri i Gwaliorit, i ndërtuar në shekullin e VIII nuk është katror por është një drejtëkëndësh në raportin 2:3. Më tej, tempulli eksploron një numër strukturash dhe faltoresh në raportet 1:1, 1:2, 1:3, 2:5, 3:5 dhe 4:5. Këto raporte janë të sakta, duke sugjeruar se arkitektët synuan ti përdornin këto raporte harmonike dhe model drejtëkëndor jo gabimisht, as në një afrim arbitrar. Shembuj të tjerë të raporteve harmonike jo katrore gjenden në tempullin Naresar në Madhya Pradesh dhe tempulli Nakti-Mata afër Jaipurit në Rajasthan. Michael W. Meister sugjeron se këto përjashtime nënkuptojnë se manualet e lashta sanskrite për ndërtimin e tempujve ishin udhëzues dhe hinduizmi u lejonte artizanëve të tij fleksibilitet në shprehje dhe pavarësi estetike.

Simbolizmi

Një tempull hindu është një rindërtim simbolik i universit dhe parimeve të përbotshme që bëjnë gjitëçka në të të funksionoi. Tempujt pasqyrojnë filozofinë hindu dhe pikëpamjet e tij të larmishme mbi kozmosin dhe të vërtetat.

Hinduizmi tradicionalisht nuk ka autoritete qendrore fetare, as profet(ë), as libër apo libra të shenjtë; hindutë mund të zgjedhin të jenë politeistë, panteistë, monoteistë, monistë ose ateistë. Brenda kësaj strukture të hapur dhe të shpërndarë, shpirtërisht në filozofinë hindu është një eksperiencë individuale dhe përmendet si kṣaitrajña (nga sankritishtja do të thotë njohuria e shpirtit). Ajo përcakton praktikën shpirtërore si udhëtimi drejt mokshas, njohjes së vetes, zbulimi i të vërtetave më të larta, natyrën e vërtetë ose realitetin si dhe një vetëdije se është i çliruar dhe i kënaqur. Një tempull hindu pasqyron këto besime themelore. Bërthama qendrore e pothuaj të gjithë tempujve hindu nuk është një hapësirë e madhe e përbashkët; tempulli është dizajnuar për individë, një çift ose një familje – një hapësirë e vogël private ku ai ose ajo përjetojnë darsanan. Darsana vetë është një fjalë simbolike. Në shkrimet e lashta hindu, darsana është emri i gjashtë metodave ose pikëpamjeve alternative e kuptimit të të Vërtetës. Këto janë Nyaya, Vaisesika, Sankhya, Yoga, Mimamsa dhe Vedanta – çdonjëra nga të cilat e zhvilluar në shkollat e saj të hinduizmit, çdonjëra nga të cilat konsiderohet e vlefshme, si alternativë për të kupturar të Vërtetën dhe realizimin e vetes në mënyrë hindu të jetës. Simbolizmi është kudo në një tempull hindu, nga emrat de forma, nga imazhet te rrëfimet e skalitura në muret e tij. Parimet jetësore si ndjekja e gëzimit, seksit, lidhjes dhe kënaqësisë emocionale (kama) janë të shkrira në format arkitekturore mistike dhe erotike në tempujt hindu. Këto motive dhe parime të jetës njerëzore janë pjesë e teksteve të shenjta hindu, si Upanishad-et; tempujt shprehin pikërisht këto parime në forma të ndryshme, nëpërmjet artit dhe hapësirave. Arkitektura e tempujve hindu është gjithashtu simbolike. E gjithë struktura shkrin jetën e përditshme dhe mjedisin me konceptet hyjnore, nëpërmjet një strukture që është e hapur dhe e ngritur mbi një tarracë, duke kaluar nga laikja te e shenjta, duke i ftuar vizitorët në brendësi drejt Brahma padas dhe bërthamës qendrore të tempullit, ashtu si dhe duke i ngritur ata në një hapësirë simbolike të shënuar nga kulla e tij (shikhara, vimana ose gopurami). Tempujt e lashtë kishin hyrje madhështor të skalitura në mënyrë të stërholluar por jo dyer dhe mure kufizues. Në shumicën e kulturave, sugjeron Edmund Leach, një kufi dhe portë ndan laiken nga e shenjta dhe kjo derë hyrëse është madhështore. Në traditën hindu, kjo është e anashkaluar në favor të një arkitekture të hapur dhe të shpërndarë, ku bota profane nuk është e ndarë nga e shenjta, por e tranzituar dhe e rrjedhur në të shenjtën. Tempulli hindu ka mure strukturore, që zakonisht janë të modeluar brenda rrjetës 64, ose modeleve të tjera gjeometrike. Në fakt projekti ishte i hapur në të gjitha krahët, përveç hapësirës qendrore, e cila ka vetëm një hapje për darsana. Hapësira e tempullit është planifikuar në një seri oborresh (mandapash). Pjesët më të jashtme mund të përfshijnë anën negative dhe të vuajtur të jetës me simbolizmin e të keqes, asurat dhe rakshashat (demonët); por në tempujt e vegjël ky model është i panevojshëm. Kur është e pranishme, kjo pjesë e jashtme e përhapur në shtresën tjetër të brendshme që shërben si hapësirë njerëzore, ndiqet nga një tjetër hapësirë e brendshme, Devika padat dhe artet simbolike përfaqësojnë anën pozitive dhe të gëzuar të jetës rreth të mirës dhe zotave. Kjo hapësirë hyjnore më tej kalon më në brendësi dhe i ngre mysafirët në bërthamën e tempullit, ku qëndron idhulli kryesor ashtu si dhe hapësirën për Purusan dhe idetë e konsideruara si parimet më të shenjta në traditën hindu. Simbolizmi në artet dhe tempujt hinduizmit, sugjeron Edmund Leach, është i ngjashëm me atë në krishtërim dhe besimet e tjera madhore të botës.

Ndërtuesit e tempujve hindu

brendësia e tempujve hindu

faltorja e Murufganit brenda kompleksit tempullor

skenë nga Ramayana përgjatë padave

Holli i jashtëm në Rameswaram

shenjtëroja brenda Tempullit Hoysaleswara në Halebidu

Tekstet e lashta indiane i quajnë artizanët dhe ndërtuesit e tempujve ‘‘Silpin’’, e rrjedhur nga fjala ‘‘Silpa’’. Një nga përmendjet më të hershme të fjalës sanskrite Silpa gjendet në Atharvaveda, afërsisht e vitit 1000 p.e.s., të cilën studiuesit e kanë përkthyer si ‘‘punim artistik’’. Studiues të tjerë sugjerojnë se fjala Silpa nuk ka një fjalë të që të përputhet plotësisht në anglisht, ashtu si dhe fjala ‘‘Silpin’’. Silpa, shpjegon Stella Kramrisch, është një fjalë shumëkuptimëshe që përfshin artin, mjeshtrinë, zanatin, zgjuarsinë, imagjinatën, formën dhe kreativitetin e artit ose të artizanatit. Në mënyrë të ngjashme një Shilpin, vëren Kramrisch, është një fjalë sanskrite komplekse, që përshkruan një person që zotëron art, shkencë, kulturë, mjeshtri, ritëm dhe përdor parime kreative për të prodhuar ndonjë formë hyjnore shprehjeje. Silpinët që ndërtuan tempuj hindu, ashtu si dhe punimet artistike dhe skulpturat brenda tyre, nga tekstet e lashta sanskrite konsideroheshin si persona që përdornin mjeshtri, numri i të cilave ishte i pafundëm, Kala (teknika) që ishin 64 në numër, dhe Vidya (shkencë) që përbëheshin nga 32 tipe. Manualet hindu të ndërtimit të tempujve përshkruajnë edukimin dhe karakteristikat e artistëve dhe arkitektëve të mirë. Edukimi i përgjithshëm i një shilpini hindu në Indinë e lashtë përfshinte Lekha-n ose Lipi-n (shkrim dhe këndim), Rupa-n (vizatimin dhe gjeometrinë), Ganana-n (aritmetikën). Këto ishin mësoheshin që nga mosha 5 deri në 12 vjeçe. Studentët e përparuar do të vazhdonin në fazat më të larta të studimeve të Shilpa Sastra-s deri në moshën 25 vjeçe. Përveç kompetencave teknike specifike, manualet sugjerojnë që silpinët më të mirë për ndërtimin e një tempulli hindu janë ata që njohin esencën e Vedave dhe Agamave, e konsiderojnë veten e tyre si studentë, mbajnë vargje të mira me parimet e shkencave tradicionale të matematikës, pikturës dhe gjeografisë. Më tej ata janë të këndshëm, të lirë nga xhelozia, të drejtë, e kanë veten nën kontroll, janë të qeshur dhe të përkushtuar në çdo gjë që ata bëjnë. Sipas Silparatnas, projekti i një tempulli hindu duhet të filloi me një Yajamana (pajtor, mecenat ose klient) dhe përfshin një Sthapaka (guru, drejtues shpirtëror dhe prift-arkitekt), një Sthapati (arkitekt) i cili do të projektoi ndërtesën, një Sutragrahin (mbikqyrës) dhe shumë Vardhakinë (punëtorë, muratorë, piktorë, suvatues etj.) dhe Taksaka (skulptorë). Ndërsa tempulli është nën ndërtim, të gjitha këto punime në tempull nderoheshin dhe konsideroheshin priftërore nga pajtori ashtu si dhe nga të tjerët. Më tej, ishte një traditë që të gjitha veglat dhe materialet e përdorura në ndërtimin e tempullit si dhe gjithë puna krijuese kishte lejen e një sakramenti. Për shembull, nëse një karpentier ose skulptor kishte nevojë të rrëzonte një pemë ose të çante një shkëmb nga një kodër, ai do të lutej të mbarësi te pema dhe te shkëmbi, duke kërkuar falje për prerjen nga mjedisi i tij dhe duke shpjeguar qëllimin e tij. Sëpata e përdorur për të prerë pemën do të vajosej me gjalp për të minimalizuar dhimbjen e pemës. Madje edhe në kohët moderne, në disa pjesë të Indisë si Odisha, Visvakarma Puja është një festë rituale çdo vit ku artizanët dhe artistët adhurojnë artin e tyre, veglat dhe materialet.

Funksionet shoqërore të tempullit hindu

Tempujt hindu shërbenin si qendra të rëndësishme të funksioneve shoqërore, ekonomike, artistike dhe intelektuale në Indinë e lashtë dhe mesjetare. Burton Stein pohon se tempujt e Indisë së jugut kryenin funksionin e menaxhimit të zhvillimit rajonal, si projektet e vaditjes, bonifikimin e tokës, lehtësimin e rigjenerimin nga pasojat e katastrofave. Këto aktivitete financoheshin nga dhurimet (melvarum) që ata mblidhnin nga besimtarët. Tempujt menaxhonin gjithashtu edhe tokat e lëna në përdorim atyre nga besimtarët deri në vdekjen e tyre. Ata duhet tu siguronin punësim më të varfërve. Disa tempuj kishin thesare të mëdha, me monedha ari dhe argjendi dhe këta tempuj shërbenin si banka. Në kohët e tanishme, procesi i ndërtimit të një tempulli hindu nga emigrantët dhe diasporat nga Azia e jugut ka shërbyer po ashtu si një proces për bashkimin e një komuniteti, një vendtakim shoqëror për të pakësuar paragjykimet dhe për të kërkuar së bashku të drejtat qytetare.

Stile tempujsh hindu

Tempull shpellor në Undavalli

Tempulli malor Masrur

Tempulli bregdetar i Somnathit

Biblioteka dorëshkrimesh

John Guy dhe Jorrit Britschgi pohojnë se tempujt hindu shërbenin si qendra ku përdoreshin në mënyrë rutinore dorëshkrime për të mësuar dhe ku kopjoheshin tekste kur vjetëroheshin. Në Indinë e jugut, tempujt dhe mutt-et e asociuara shërbenin si vend-ruajtjeje dhe një numër i madh dorëshkrimesh mbi filozofinë hindu, poezinë, gramatikën dhe lëndë të tjera ishin shkruar, shumë-fishuar dhe ruajtur brenda tempujve. Të dhënat arkeologjike dhe epigrafike tregojnë ekzistencën e bibliotekave të quajtura Sarasvati-bhandara, të datuara me gjasa në fillim të shekullit të XII dhe që kishin librarë të vendosur në tempujt hindu. Dorëshkrime gjethe palme të quajtur lontar në biblioteka të dedikuara guri janë zbuluar nga arkeologët në tempujt hindu në Bali të Indonezisë dhe në tempujt e shekullit të X në Kamboxhia si Angkor Wati dhe Banteay Srei.

Shkolla tempujsh

Mbishkrimet nga shekulli i IV i e.s. sugjerojnë ekzistencën e shkollave rreth tempujve hindu të quajtura Ghatika ose Matha, kur studioheshin Vedat. Në Indinë e jugut, shkollat vedike të shekullit të IX të lidhura me tempujt hindu quheshin Calai ose Salai dhe ofronin mësim dhe strehim falas për nxënësit dhe studentët. Tempujt e lidhur me lëvizjen Bhakti në fillim të shekullit të XX, ishin të dominuar nga jo-brahminët. Këta mernin shumë funksione edukuese, duke përfshirë ekspozimin, recitimin dhe diskutimet publike të teksteve sanskrite dhe vedike. Disa shkolla tempujsh ofronin një gamë të gjerë studimesh, nga shkrimet hindu te tekstet budiste, gramatikën, filozofinë, artet marciale, muzikën dhe pikturën. Nga shekulli i VIII, tempujt hindu shërbenin edhe si venBy the 8th century, Hindu temples also served as the social venue for tests, debates, team competition and Vedic recitals called Anyonyam.

Stilet

stili i pusit të shkallëzuar hindu.

Pusi i shkallëzuar i Rani ki vavit në Patan

reliev skulpturor brenda Rani ki vavit

Tempujt hindu gjenden në vende vende të ndryshme, secili prej tyre duke përshirë stile dhe metoda të ndryshme ndërtimi:

• Tempujt malorë si Masruri
• Tempujt shpellorë si ata të Chandrabhagas, Chalukyas dhe Shpellat Ellora
• Komplekset e tempujve puse të shkallëzuar si Pusi i shkallëzuar i Mata Bhavanit, Ankol Mata dhe Huccimallugudi.
• Tempujt pyjorë si Kasauni dhe Kusama
• Tempujt në breg të lumit ose detit si Tempulli i Somnathit.

Tempujt në puset e shkallëzuar

Në pjesët e thata perëndimore të Indisë, si [[Rajasthani dhe Gujarati, komunitetet hindu ndërtojnë puse të mëdhenj me shkallë që shërbejnë si burimi i vetëm i ujit në muajt e thatë por gjithashtu edhe si vendtakime shoqërore dhe me domethënie fetare. Këto monumente gërmohen në tokë drejt ujit nëntokësor, deri në shtatë kate dhe ishin pjesë e një kompleksi tempullor. Këto vav-e (që do të thotë pikërisht pus i shkallëzuar) kanë relieve të rafinuara skulpturore në mure, me imazhe të panumërta hyjnish hindu, shpirtra uji dhe simbolizëm erotik. Puset e shkallëzuar emërtoheshin sipas hyjnive hindu; për shembull, Pusi i shkallëzuar Mata Bhavani, Ankol Mata Vavi, Sikotari Vavi dhe të tjerë. Tempulli varionte nga të qenit një strukturë me një pada (katror në rrjetën e katrorit të përsosur) të vetme deri në komplekse të mëdhenj. Këta puse të shkallëzuar dhe komplekset e tyre tempullore datojnë në mënyrë të larmishme nga fundi i mijëvjeçarit të I p.e.s. deri në shekullin e XI. Nga këta, Rani ki vavi, me qindra relieve skulpturorë duke përfshirë shumë të avatarëve të zotit Vishnu, është shpallur trashëgimi botërore e UNESCO-s.

Tempujt shpellorë

Arkitektura shkëmbore e Indisë evoluoi në stilin maharashtran të tempujve në mijëvjeçarin e I. Tempujt janë të skalitur nga një pjesë e vetme shkëmbore si një tempull i plotë ose të skalitur në një shpellë të duket si brendësia e një tempulli. Tempujt shpellorë të Elloras janë një shembull i hershëm, ndërsa Shpellat Elephanta janë përfaqësuese të stilit të mëvonshëm, që konsistojnë në dy grupe shpellash—i pari është një grup i madh prej pesë shpellash hindu dhe i dyti është një grup i vogël prej dy shpellash budiste. Shpellat hindu përmbajnë skulptura të skalitura në shkëmb, që përfaqësojnë sektin shaivit të hinduizmit, kushtuar zotit Shiva.

Ilustrim i stilit Chitrardha në tempullin hindu Chennakesava në Somanathapura

Arti brenda tempujve hindu

Një tempull i lashtë tipik hindu ka një mori punimesh artistike – nga pikturat te skulpturat, nga ikonat simbolike te skalitjet në reliev, nga planimetria e mirë-menduar e hapësirës deri te parimet matematike me sensin hindu të kohës dhe drejtimeve kardinale. Tekstet e lashta sanskrite i klasifikojnë skulpturat dhe imazhet në shumë mënyra. Për shembull, një mënyrë klasifikimi është ajo se sa përmasorë janë dhe niveli i realizimit:

• chitra – imazhet që janë 3-përmasor dhe të formuar plotësisht;
• chitrardha – imazhet që janë të skalitur në gjysëm-relieve;
• chitrabhasa – imazhet që janë dy-përmasorë si pikturat në mure.

Një tjetër mënyrë klasifikimi është ajo e gjendjes emocionale që shpreh imazhi:

Imazhi i hyjneshës Kali në të majtë, një imazh Raudra ose Ugra që shpreh shkatërrim, frikë dhe dhunë.

Imazhi i hyjneshës Saraswati në të djathtë, një imazh Shanta ose Saumya që shpreh gëzim, dituri dhe harmoni.

• Raudra ose ugra – janë imzhe që synojnë të tmerrojnë, të shkaktojnë frikë. Këta kanë zakonisht sy të mëdhenj rrethorë, mbajnë armë, kanë kafka dhe kocka si zbukurime. Këto imazhe adhuroheshin nga ushtarët përpara se të shkonin në luftë, ose nga njerëzit në kohëra shqetësimesh ose gabimesh. Tempujt e hyjnive Raudra nuk vendoseshin brenda fshatrave ose qyteteve, por gjithmonë jashtë dhe në zona të largëta të një mbretërie.
• Shanta dhe saumya – janë imazhe paqësore që shprehin dashuri, dhembshuri, dashamirësi dhe virtyte të tjera të panteonit hindu. Këta imazhe përmbajnë ikona simbolike të paqes, diturisë, muzikës, mirëqënies, luleve, sensualitetit midis gjërave etj.. Në Indinë e lashtë, këta tempuj ishin mbizotërues brenda fshatrave dhe qyteteve.

Një tempull hindu mund të përfshijë ose jo një idhull ose imazhe, por tempujt e mëdhenj zakonisht i përfshijnë. Tempujt hindu personal në shtëpi ose një oshënare eremiti mund të ketë një pada për yoga ose meditim, por mungon një paraqitje antropomorfike e hyjnisë, ku atë mund ta rrethoi natyra ose arte të tjera. Gopinath Rao pohon se për një yogin hindu, që ka e ka realizuar veten dhe parimin e përbotshëm brenda tij, nuk është i nevojshëm ndonjë tempull ose imazh hyjnor për tu adhuruar. Megjithatë, për ata që kanë akoma për ta arritur këtë realizim të lartë, ofrohen, si një nga rrugët shpirtërore të mënyrës hindu të jetesës, shfaqje të ndryshme simbolike nëpërmjet imazheve, idhujve dhe ikonave ashtu si dhe mënyrat mendore të adhurimit. Ky besim përmendet në shkrimet e lashta hindu, si për shembull Jabaladarshana Upanishadi

Tempuj të lashtë hindu jashtë nënkontinentit indian

Tempulli Ateshgahut, Azerbaixhan

Angkor Wati, në Kamboxhia

Tempulli i Prambananit në Indonezi

Tempulli i Po Nagarit në Vietnam

Zhivllimi historik dhe shkatërrimet

Një numër tekstesh të lashta indiane sugjerojnë mbizotërimin e idhujve, tempujve dhe faltoreve në nënkontinentin indian për mijëra vjet. Për shembull, teksti i shekullit të IV p.e.s., Astadhyayi përmend adhurimin e hyjnive mashkullore arca (imazhe/idhuj) të Agnit, Indras, Varunas, Rudras, Mrdas, Pusas, Suryas, Somas, ashtu si dhe adhurimin e arca-ve të hyjneshave femërore si Indrani, Varunani, Usa, Bhavani, Prthivi dhe Vrsakapayi. ‘‘Mahabhasya’’ e shekullit të II p.e.s. e Patanjalit përshkruan gjerësisht tempujt e Dhanapati-t (hyjni e mirëqenies dhe financave, Kubera), ashtu si dhe tempujt e Ramas dhe Kesavas, ku adhurimi përfshinte kërcimin, muzikën dhe ritule të shumta. Mahabhasya përshkruan edhe ritualet për Krishnan, Vishnun dhe Shivan. Një imazh i rikuperuar nga Mathura në Indinë e veriut ka qenë datuar nga shekulli i II p.e.s.. Arthasastra e Kautilya-s nga shekulli i III p.e.s. përshkruan një qytet tempujsh, ku secili i përkiste një hyjnie të ndryshme vedike dhe puranike. Të tre këta burime përmbajnë emra të njëllojtë, përshkruajnë rituale, simbolizëm dhe domethënie të njëjta duke sugjeruar mundësinë se idea e idhujve, tempujve dhe faltoreve kalonte nga një gjeneratë në tjetrën, në Indinë e lashtë, të paktën nga shekulli i IV p.e.s.. Tempujt më të vjetër, sugjerojnë studiuesit, ishin të ndërtuar me tulla dhe dru. Guri u bë materiali i parapëlqyer i ndërtimit në kohë më të vona. Literatura e hershme e xhainizmit dhe budizmit, bashkë me Arthasastran e Kautilya-s, përshkruajnë strukturat, zbukurimet dhe dizajnet e këtyre tempujve – të gjithë me motive dhe hyjni në atë kohë mbizotëruese në hinduizëm. Baso-relievet dhe skulpturat e idhujve kanë qenë gjetur nga shekulli i II dhe i III, por asnjë prej strukturave tempullore nuk ka mbijetuar. Studiuesit teorizojnë se këta tempuj të lashtë të Indisë, më vonë të quajtur tempuj hindu, ishin të modeluar sipas strukturës shtëpiake – një shtëpi ose pallat. Përtej faltoreve, adhurohej edhe natyra, në forma si pemët, lumenjtë, stupat përpara kohës së Budës dhe Vardhamana Mahaviras. Pasi xhainizmi dhe budizmi u degëzuan nga traditat fetare që më vonë do të quheshin hinduizëm, idetë, dizajnet dhe projektet e faltoreve të lashta të periudhës vedike dhe upanishadike u adoptuan dhe evoluan, me gjasa nga konkurimi i zhvillimit të tempujve dhe artit në xhainizëm dhe budizëm. Relievet e lashta të gjetura deri tani, pohon Michael Meister, sugjerojnë pesë dizajne bazike të faltores dhe kombinime i tyre në mijëvjeçarin e I p.e.s.:

1. Një platformë e ngritur me ose pa një simbol;
2. Një platformë e ngritur nën një ombrellë;
3. Një platformë e ngritur nën një pemë;
4. Një platformë e ngritur e rrethuar me kangjella;
5. Një platformë e ngritur brenda një pavjoni me kolona;

Shumë nga këto faltore të lashta ishin pa çati, ndërsa disa kishin torana dhe çati.

Tempulli i Ladkhanit kushtuar Shivës në Aihole, Karnataka nga shekulli i V.

Nga shekulli i I p.e.s. deri në shekullin e III të e.s., dëshmitë dhe detajet rreth tempujve të lashtë rriten. Literatura e lashtë i përmend këta tempuj si Pasada (ose Prasada), stana, mahasthana, devalaya, devagrha, devakula, devakulika, ayatana dhe harmya. Hyrja e tempullit në këta tekste të lashta vëren Meisteri, përmendet si dvarakosthaka, holli i tempullit përshkruhet si sabha ose ayagasabha, kolonat quheshin kumbhaka, ndërsa vedika përmendëte strukturat në kufinjt e një tempullit.

Tavan i shekullit të VII në stilin chalukyan i tempullit të Durgas në Aihole të Karnatakas

Me fillimin e dinastisë Gupta në shekullin e IV, tempujt hindu lulëzuan në risi, dizajn, formë, shtrirje, përdorimin e gurit dhe materialeve të reja ashtu si dhe sintesën simbolike të kulturës dhe parimeve dharmike me shprehjen artistike. Është pikërisht në këtë kohë që u lindën idetë e garbhagrhas për Purusa, mandapas për strehimin e besimtarëve dhe ritualeve në zhvillim, ashtu si dhe motivet simbolike të lidhura me dharman, karman, kaman, arthan dhe mokshan. Strukturat sipërore të tempullit ndërtoheshin me gurë, tulla dhe një gamë e gjerë materialesh. Hyrjet, muret dhe kolonat ishin të skalitura në mënyra të stërholluara, ndërsa pjesët e tempullit ishin të dekoruara me ar, argjend dhe xhevahire të tjera. Vishnu, Shiva dhe hyjni të tjera u vendosën në tempujt hindu, ndërsa budistët dhe xhainistët ndërtuan tempujt e tyre, shpesh krahë për krahë me ata hindu. Shekulli i IV deri në të VI shënuan lulëzimin e stilit Vidharbha, arritjet e të cilit mbijetojnë në Indinë qendrore si Shpellat Ajanta, Pavnari, Mandhali dhe Mahesvari. Në Indinë e jugut, kësaj periudhe i përkasin disa nga tempujt më të hershëm prej guri në rajon, me tempujt Chalukya të datuar nga shekulli i V nga disa studiues dhe në shekullin e VI nga disa të tjerë. Përgjatë shekujve të VI dhe të VII, dizanet e tempujve u rafinuan më tej gjatë dinastisë Maurya, dëshmi të të cilëve mbijetojnë edhe sot në Shpellat Ellora dhe Elephanta.

Vizatim i James Prinsepit (1832) që tregon një xhami të ndërtuar mbi tempullin e lashtë hindu Vishveshvur. Midis shekujve të XII dhe të XVIII u shkatërruan shumë tempuj hindu dhe mbetjet u përdorën për të ndërtuar xhami islamike.

Ishte nga shekulli i V deri në shekullin e VII që dizajni i jashtëm dhe pamja e tempujve hindu në Indinë e veriut dhe të jugut filloi të dallonte. Gjithësesi, format, tema, simbolizmi dhe dizajni i rrjetës së përsosur katrore mbetën të njëtat, pasi inovacionet u adoptuan për të dhënë shprehje pamore dallueshmërisht të ndryshmle. Nga shekulli i V deri në shekullin e XI, tempujt hindu lulëzuan edhe jashtë nënkontinentit indian, si në Kamboxhia, Vietnam, Malajzi dhe Indonezi.

Shkatërrimi dhe ruajtja

Me mbërritjen e Islamit në Azinë e Jugut, tempujt hindu bashkë me tempujt budistë dhe xhainistë, u bënë shënjestra të ushtrive islamike. Idhujt u shkatërruan dhe dëmtuan, kullat dhe kolonat u dëmtuan nga ushtritë pushtuese nga Persia, Azia Qendrore dhe sulltanët rezidentë. Tempujt u plaçkitën nga thesaret dhe pjesët e tyre u ripërdorën për të ndërtuar ose u shndërruan xhami. Gjatë disa periudhave, perandorët mysluman si Akbari, inkurajuan artet, ndihmuan në riparimin dhe mbrojtjen e tempujve hindu. Në periudha të tjera, sultanët dhe perandorët drejtuan fushata shkatërrimi tempujsh hindu ashtu si dhe ndaluan riparimet e tempujve të dëmtuar. Richard Eaton ka listuar 80 fushata shkatërrimi të tempujve hindu përgjatë shekujve, veçanërisht nga shekulli i XII deri në atë të XVIII. Konflikti fetar dhe përdhosjet vazhduan edhe gjatë periudhës së sundimit britanik. Shkatërrimi i tempujve hindu ishte krahasimisht më i pakët në pjesët e Indisë së jugut, si në Tamil Nadu. Kanë mbijetuar gjithashtu edhe një stil tempujsh shpellorë që ishin të skalitur në brendësi të shkëmbit, të fshehur dhe të rizbuluar në shekujt e mëvonshëm, si Tempulli Kailasa. Këta tashmë janë pjesë e trashëgimisë botërore të UNESCO-s.

Tempulli Jagannath në Puri, një nga Char Dham-ët, katër qendrat kryesore shpirtërore të hinduizmit

Zakonet dhe rregullat e mirë-sjelljes

Përgjatë Indisë zakonet dhe rregullat e mirë-sjelljes janë të ndryshme. Besimtarët në tempujt e rëndësishëm mund të sjellin oferta simbolike për Pujan. Kjo përfshin fruta, lule, ëmbëlsira dhe simbole të tjera të bujarisë së botës natyrore. Tempujt në Indi zakonisht janë të rrethuar me dyqane të vegjël që shesin oferta të tilla. Kur janë brenda tempullit, besimtarët i mbajnë të dyja duart të bashkuara (e quajtur namaste mudra). Shenjtërorja e brendshme, ku qëndrojnë murtit, është e njohur si garbhagriha. Ajo simbolizon vendin e lindjes së universit, vend-takimi i zotave dhe njerëzimit dhe pragu midis botëve transhendentale dhe fenomenale. Është pikërisht në këtë faltore të brendshme që besimtarët kërkojnë për darshanan, ku ata bëjnë lutje. Besimtarët mund të jenë ose jo të aftë ti paraqesin personalisht ofertat e tyre në këmbët e hyjnisë. Në tempujt më të mëdhenj indianë, vetëm pujarit (priftërinjtë) lejohen të hyjnë në shenjtëroren kryesore. Stafi menaxhues i tempullit zakonisht shpall oraret e ceremonive, duke përfshirë orarin për Puja speciale. Këto orare dhe natyra e pujave speciale variojnë nga tempulli në tempull. Gjithashtu, mund të ketë orare të caktuara në mënyrë të veçantë për kryerjen e ecjes rreth shenjtërores (ose pradakshina) së tempullit. Vizitorëve dhe adhuruesve në tempujt e mëdhenj hindu mund tu kërkohet të lënë këpucët dhe të mbathura e tjera të këmbëve përpara se të hyjnë. Aty ky është i pranuar, tempujt ofrojnë një zonë staf ndihmës për ti ruajtur këto të mbathura këmbësh. Kodet e veshjeve variojnë, psh.: në Kerala është zakon që në tempuj burrat të heqin këmishat e tyre dhe ti mbulojnë pantallonat dhe këmbët me një veshje tradicionale të njohur si Vasthiram. Në Java dhe Bali (Indonezia), përpara hyrjes në pjesët më të shenjta të një tempulli hindu, kërkohet që këmishat ashtu dhe sarongët të zhvishen deri te beli. Në shumë vende të tjera, ky formalitet është i panevojshëm.

Variacionet rajonale të tempujve hindu

Tempujt indiano-veriorë

Tempuj indiano-veriorë

Tempulli Kedarnath në Uttarakhand

Tempulli Shiv në Assam

Tempujt indiano-veriorë konsiderohen si të stilit Nagara të arkitekturës tempullore. Ata kanë sanctum sanctorum ku ndodhet hyjnia, të hapur në një anë nga ku besimtarët marrin darshana. Mund të ketë ose jo shumë korridore të tjera rrethuese, holle etj. Megjithatë, do të ketë hapësirë që bësimtarët të ecin përreth shenjtërore në krahun orar, të quajtura cirkumambulacion. Në tempujt e Indisë veriore, kullat më të larta janë ndërtuar mbi sanctum sanctorum në të cilin është e vendosur statuja e hyjnisë. Stili Nagara i dizajnit tempullor të Indisë së veriut përdor shpesh temë fraktale, ku pjesët më të vogla të tempullit janë vetë imazhe të tempullit të madh, një koncept i gjetur në arkitekturën franceze dhe ruse si parimi i matrioshkave. Një dallim është fushëpamja dhe orientimi me drejtimet kardinale, ku strukturat e tempullit hindu përdorin këtë parim në çdo përmasë me garbhgriya-n si vendi kryesor dhe çdo pada që shërbejnë si qendra shtesë të fokusit. Kjo e bën një tempull hindu të stilit arkitekturor Nagara simbolikisht një shprehje e përhershme e lëvizjes dhe kohës, e rritjes centrifugale të shkrirë me idenë e unitetit të çdo gjëje.

Tempulli Dakshineswar Kali në Kalkuta

Tempujt në Bengalin perëndimor

Në Bengalin Perëndimor, gjendet Arkitektura tempullore prej terrakote bengaleze. Për shkak të mungesës së gurëve të përshtatshëm në terrenin aluvional të disponueshëm, ndërtuesit e tempujve kanë përdorur materiale të tjera në vend të gurit. Kjo i hapi rrugë përdorimit të terrakotës si një material për ndërtimin e tempujve. Eksterioret prej terrakote me skalitje të pasura janë një veçori unike e tempujve bengalezë. Qytetit i Vishnupurit në Bengalin Perëndimor është i famshëm për këtë tip arkitekture. Është i njohur edhe një tjetër stil popullor arkitekturor i njohur si Navaratna (nëntë kullësh) ose Pancharatna (pesë-kullësh). Një shembull i stilit Navaratna është Tempulli Dakshineswar Kali.

Tempujt në Odisha

Tempulli Rajarani në Bhubaneswar

Arkitektura tempullore në Odisha është e njohur si Arkitektura Kalinga, e klasifikon kullën në tre pjesë, Bāḍa (gjymtyrë e poshtme), Ganḍi (trupi) dhe Cuḷa/Mastaka (koka). Secila pjesë është e dekoruar në një mënyrë të ndryshme. Arkitektura Kalinga është një stil që lulëzoi në Kalinga, emri i mbretërisë që përfshinte Odishan e lashtë. Ajo përfshin tre stile: Rekha Deula, Pidha Deula dhe Khakhara Deula. Dy të parat janë të lidhura me tempujt e Vishnut, Suryas dhe Shivas ndërsa e treta është kryesisht e lidhur me tempujt e Chamundas dhe Durgas. Stilet Rekha Deula dhe Khakhara Deula bartin sanctum sanctorum, ndërsa stili Pidha Deula përfshin hapësirë për kërcime jashtë dhe holle ofertash.

Tempulli Saptakoteshwar në Goa

Tempujt e Goas dhe tempuj të tjerë Konkani

Arkitektura tempullore e Goas është mjaft e veçantë. Pas rritjes së hegjemonisë koloniale portugeze, tempujt hindu të Goas u bënë pika mbështetjeje për rezistencën vendore. Shumë nga këta tempuj nuk janë më shumë se 500 vjeçarë dhe janë një përzierje unike e arkitekturës tempullore goane, dravidiane, Nagare dhe Hemadpanthi me disa ndikime britanike dhe portugeze. Tempujt goan u ndërtuan duke përdorur shkëmbinj sedimentarë, drurin, gëlqeren, pllaka balte dhe fleta bakri të përdorura për çatitë. Këta tempuj ishin të dekoruar me murale të quajtura Kavi kala ose arti i okrës. Brendësia ka murale dhe gdhendje në dru që paraqesin skena nga mitologjia hindu.

Tempujt indiano-jugorë dhe të Sri Lankës

Gopuram (kullë) i Tempullit Thillai Natarajar në Chidambaram, një kompleks tipik indiano-jugor në Tamil Nadu.

Tempulli Koneswaram, një tempull tamil Saivit i shekullit të VI p.e.s. në Tirukonamalai të Sri Lankas.

Tempujt indiano-jugorë kanë një gopuram të madh, një kullë monumentale, zakonisht e zbukuruar, në hyrje të tempullit. Kjo formon një veçori të shquar të Koilëve, tempuj hindu në stilin dravidian. Ata janë të kurorëzuar nga kalasami, një majës gurin në formë bulbore. Ata funksionojnë si portëkalime nëpër muret që rrethojnë kompleksin tempullor. Zanafilla e gopuramëve mund të haset në strukturat e hershme të mbretërve tamilas të dinastisë Pallava; dhe nga shekulli i dymbëdhjetë, nën sunduesit Pandya, këto portë-kalime u bënë një veçori mbizotëruese pamjes së jashtme të një tempulli, me gjasa duke lënë në hije shenjtëroren e brendshme që u errësua nga pamje kolosale e gopuramëve. Ai e mbizotëron shenjtoren e brendshme edhe me sasinë e zbukurimeve. Shpesh një faltore ka më shumë se një gopuram. Ato shfaqen edhe në arkitekturën jashtë Indisë, veçanërisht në Arkitektura Kmere si në Angkor Wat. Një koil mund të ketë gopuramë të shumëfishtë, në mënyrë tipike në mure të shumëfishta në radhë rreth faltores kryesore. Muret e tempullit janë zakonisht katror me murin më të jashtëm që ka gopura. Sanctum sanctorium-i dhe çatia e tij e lartë (faltorja qendrore e hyjnisë) quhen gjithashtu vimanam. Shenjtërorja e brendshme e ka hyrjen të kufizuar duke lejuar vetëm priftërinjtë që të kalojnë përtej njëfarë pike.

Tempujt në Kerala

Tempujt në Kerala kanë një stil të ndryshëm arkitekturor (duke mbajtur të njëjtën esencë ‘‘vaastu’’), veçanërsht për shkak të diferencave klimatike që Kerala ka me pjesët e tjera të Indisë me reshje më të shumta. Çatia e tempullit është kryesisht me tjegulla dhe e pjerrët si dhe shpesh ka mure katrorë, faltorja më e brendshme është tërësisht e mbyllur në një tjetër mur në të katërta anët te të cilës hyjnë vetëm pujarit (priftërinjtë). Muret janë të dekoruara me piktura murore ose skulptura shkëmbore që në shumë raste janë të vëna në pah te Dwarapalakat.

Tempulli Meenakshi Amman në Madurai

Tempujt në Tamil Nadu

Ndërtimi i tempujve arriti kulmin e tij gjatë sundimit të dinastisë Pallava. Ata ndërtuan tempuj të ndryshëm rreth Kancheepuramit dhe Narasimhavarmani II ndërtoi Tempullin brengdetar në Mamallapuram, një sit që është pjesë e trashëgimisë botërore të UNESCO-s. Sundimi i dinastisë Pandya krijoi tempuj si Tempulli Meenakshi Amman në Madurai dhe Tempulli Nellaiappar në Tirunelveli. Dinastia Chola ishte ndërtuese pjellore tempujsh që nga kohët e mbretit të parë mesjetar, Vijayalaya Chola. Tempujt Chola përfshijnë Tempullin Thillai Nataraja në Chidambaram, Tempullin Ranganathaswami në Srirangam, Tempullin Brihadeeswarar të Thanjavurit, Tempullin Brihadeeswarar në Gangaikonda Cholapuram dhe Tempullin Airavatesvara të Darasuramit që janë mes siteve të trashëgimisë botërore të UNESCO-s. Nayakët e Madurai rindërtuan disa nga tempujt e mirë-njohur në Tamil Nadu si Tempulli Meenakshi Amman.

Tempujt në Kamboxhia

Relieve në tempullin hindu Banteay Srei në Kamboxhia

Angkor Wati u ndërtua si një tempull hindu nga mbreti Suryavarmani II në fillim të shekullit të XII në Yasodharapura (Khmer, Angkori i sotëm), kryeqyteti i perandorisë Khmere, si tempulli i tij shtetëror dhe me gjasa mauzoleu i tij. Duke thyer traditat shaivite të mbretërve të mëparshëm, Angkor Wati iu kushtua zotit Vishnu. Kulla me majëz në tempullin hindu khmer është quajtur Giri (mali) dhe simbolizon rezidencën e zotave ashtu si Meru në mitologjinë hindu të Balit dhe Ku (Guha) në mitologjinë hindu të Burmës. Angkor Wati është thjeshtë një nga tempujt e shumtë hindu në Kamboxhia, shumica e të cilëve në gjendjen e rrënojave. Qindra tempuj hindu janë të shpërndarë nga Siem Reapi deri te Sambor Prei Kuk-i në rajonin e Kamboxhias qendrore.

Tempujt në Vietnam

Përgjatë brigjeve të Vietnamit ndodhet një numër tempujsh hindu, me disa në listën e trashëgimisë botërore të UNESCO-s. Shembujt përfshijnë My Sơnin - një grumbull prej 70 tempujsh me më të hershmit që i përkasin shekullit të IV të e.s. dhe të kushtuar Shivës, ndërsa të tjerët i janë kushtuar hyjnive hindu Krishna, Vishnu etj. Këta tempuj, së brendshmi dhe në respekt të njëri-tjetrit, janë të ndërtuar gjithashtu edhe sipas konceptit hindu të rrjetës së përsosur katrore. Sitet e tjera me tempuj hindu në Vietnam përfshijnë Phan Rangun me Tempullin Cham Po Klong Garai.

Tempuj hindu në Indonezi

Prambanani në Java

Pura Ulun Danu Bratani në Bali

Tempujt në Indonezi

Tempujt e lashtë në Indonezi quhen Kandi. Tempujt hindu të Javas së lashtë në Indonezi, kanë ngjashmëri me tempujt e stilit indiano-jugor. Më i madhi prej tyre është tempulli javanez i shekullit të IX, Prambanani në Yogyakarta, tashmë një sit i trashëgimisë botërore të UNESCO-s. Është projektuar si tre katrorë koncentrikë dhe ka 224 tempuj. Katrori i brendshëm përmban 16 tempuj kushtuar zotave kryesorë hindu, nga të cilët tempulli më i madh është ai i Shivës. Tempulli ka relieve të shumta në mure dhe skalitje që ilustrojnë rrëfime nga epika hindu e Ramayanas. Në Bali, Tempulli baninez Pura është projektuar si një vend adhurimi në qiell të hapur në një kompleks muresh. Kompleksi i mureve ka një seri portash të dekoruara në mënyrë të stërholluar pa dyer për të hyrë besimtarët. Dizajni, plani dhe modeli i puras së shenjtë ndjek një projekt katror.

Tempujt jashtë Azisë

Një tempull hindu në Hamm të Gjermanisë

Sri Maha Vallabha Ganapati Devasthanam, tempulli më i vjetër hindu në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Flushing, New York City i përfaqësuar nga ‘‘The Hindu Temple Society of North America’’

Shumë anëtarë të diasporës së Azisë Jugore kanë vendosur mandirë hindu jashtë Indisë si një mjet për të ruajtur dhe celebruar trashëgimin kulturore dhe shpirtërore jashtë. Duke përshkruar qindra mandirë që mund të gjenden përgjatë Shteteve të Bashkuara, studiuesi Gail M. Harley vëren se “Tempujt shërbejnë si vende qendrore ku hindutë mund të mblidhen së bashku për të adhuruar gjatë festave të shenjta dhe të shoqërohen me hindu të tjerë. Tempujt në Amerikë pasqyrojnë aspektet shumëngjyrëshe, kaleidoskopikë të përmbajtur në hinduizëm ndërsa bashkojnë njerëzit që janë të shqetësuar nëpër panoramën amerikane”. Mandirë të shumtë në Amerikën e Veriut dhe Evropë janë bërë mjaft të njohur dhe të vlerësuar.

Menaxhimi i tempujve

Archaeological Survey of India (ASI) kontrollon shumicën e tempujve të lashtë me rëndësi arkeologjike në Indi. Në Indi, aktivitetet e përditshme të një tempulli menaxhohen nga një bord komiteti të tempullit që administron financat, zhvillimet dhe eventet e tij. Që nga pavarësia e Indisë, autonomia e emërimeve fetare hindu për të menaxhuar punët e tyre brenda kompetencave të tempullit është renduktuar mjaft dhe qeveritë shtetërore kanë marrë kontrollin e tempujve kryesor hindu.

Nomenklatura dhe etimologjia

Në vazhdim janë dhënë emrat e tjerë me të cilët quhet një tempull hindu në Indi:

• Devasthana në gjuhën kannada;
• Deul/Doul/Dewaaloy në gjuhën asameze dhe në atë bengaleze;
• Deval/Raul/Mandir në gjuhën marathi;
• Devro/Mindar në gjuhën rajasthani;
• Deula (ଦେଉଳ)/Mandira(ମଦିର) në gjuhën odia dhe Gudi në atë kosali odia;
• Gudi, Devalayam, Devasthanam, Kovela, Kshetralayam, Punyakshetram, ose Punyakshetralayam në gjuhën telugu;
• Kovil ose kō-vill dhe me raste Aalayam në gjuhën tamile; fjala tamile Kovil do të thotë "vendqëndrimi i zotit" deh është përdorur për një stil të veçantë tempulli hindu të Arkitekturës dravidiane
• Kshetram (ക്ഷേത്രം), Ambalam (അമ്പലം), or Kovil (കോവിൽ) në gjuhën malayalame;
• Mandir në gjuhën nëpaleze, gjuhën marathi, panjabi, gujarati dhe urdu (مندر)
• Mandiram në gjuhën telugu
• Mondir (মন্দির) në gjuhën bengaleze;

Në Azinë Jug-lindore tempujt janë të njohur si:

• Kandi në Indonezi, veçanërisht në gjuhën javaneze, malaj dhe indoneziane, të përdorura si për tempujt hindu ashtu dhe për ata budist.
• Pura në ishullin me shumicë hindu të Balit në Indonezi.
• Wat në Kamboxhia dhe Tailandë, e përdorur po ashtu si për tempujt hindu ashtu dhe për ata budist.

Sitet e tempujve

Disa vende, duke përfshirë Varanasin, Purin, Kanchipuramin, Dwarkan, Amarnathin, Kedarnathin, Somnathin, Mathuran dhe Rameswaran, konsiderohen si vende të shenjta të hinduizmit. Ato quhen kṣétra në sanskritisht. Një kṣétra ka shumë tempuj, duke përfshirë një ose më shumë tempuj madhorë. Këta tempuj dhe vendndodhja e tyre tërheqin pelegrinazh të quajtur tirtha (ose tirthayatra).

Pamje panoramike e Tempullit diellor të Konarkut

Shiko edhe

• Arkitektura e tempujve hindu
• Hinduizmi

Bibliografia

• John Arapura: "Spirit and Spiritual Knowledge in the Upanishads"; te Hindu Spirituality, redaktuar nga Ewert Cousins, 1989, Crossroads Publishing, New York, ISBN 0-8245-0755-X.
• Keith Bain, Pippa Bryun & David Allardice: Frommer’s India; 2010, botimi i I, New Jersey: Wiley Publishing.
• Bhavasar & Kiem: "Spirituality and Health"; te Hindu Spirituality, redaktuar nga Ewert Cousins, 1989, Crossroads Publishing New York, ISBN 0-8245-0755-X.
• MR Bhat: Brhat Samhita of Varahamihira; 1996, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-1060-0.
• Alice Boner: Principles of Composition in Hindu Sculpture: Cave Temple Period; 1990, ISBN 978-81-208-0705-1.
• Francis D. K. Ching et al.: A Global History of Architecture; 2007, John Wiley and Sons, New York, isbn 0-471-26892-5.
• Francis D. K. Ching: A Visual Dictionary of Architecture; 1995, John Wiley and Sons, New York, isbn 0-471-28451-3.
• Ananda K. Coomaraswamy: History of Indian and Indonesian Art; New York, ribotim i vitit 1965.
• Alain Daniélou: The Hindu Temple: Deification of Eroticism; përkthyer nga frëngjishtja në anglisht nga Ken Hurry, 2001, Inner Traditions, isbn 978-0-89281-854-9.
• Sambit Datta & David Beynon: "Early Connections: Reflections on the canonical lineage of Southeast Asian temples" Arkivuar 1 nëntor 2018 tek Wayback Machine, te EAAC 2011: South of East Asia: Re-addressing East Asian Architecture and Urbanism: Proceedings of the East Asian Architectural Culture International Conference, Department of Architecture, National University of Singapore, Singapore, fq. 1-17
• Thomas Donaldson: Konark; 2005, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-567591-7.
• Binode Behari Dut: Town Planning in Ancient India; 1925, Gyan Publishing House, ISBN 978-81-8205-487-5.
• Diana L. Eck: “Negotiating Hindu Identities in the US”; 2000, te Harold Coward, John R. Hinnells & Raymond Brady Williams (redaktorë): The South Asian Religious Diaspora in Britain, Canada, and the United States; SUNY Press, ISBN 978-0-7914-4509-9.
• Heather Elgood: Hinduism and the religious arts, 2000, Bloomsbury Academic, ISBN 978-0-304-70739-3.
• Marc Gaborieau: From Al-Beruni to Jinnah: Idiom, Ritual and Ideology of The Hindu-Muslim Confrontation in South Asia; 1985, Anthropology Today, 1(3), fq. 7-14.
• M. K. Gandhi: The Essence of Hinduism; redaktor: V.B. Kher; Navajivan Publishing.
• Dibishada Brajasundar Garnayak: Evolution of Temple Architecture in Orissa, Orissa Review, nëntor 2007.
• Hildred Geertz: The Life of a Balinese Temple; University of Hawaii Press, ISBN 978-0-8248-2533-1.
• Pika Ghosh: Temple to Love: Architecture and Devotion in Seventeenth-century Bengal, 2005, Indiana University Press, ISBN 978-0-253-34487-8.
• John Guy & Jorrit Britschgi: Wonder of the Age: Master Painters of India, 1100-1900; 2011, The Metropolitan Museum of Art, ISBN 978-1-58839-430-9.
• Adam Hardy: The Temple Architecture of India; 2007, John Wiley & Sons, ISBN 978-0-470-02827-8.
• Gail M. Harley: Hindu and Sikh Faiths in America; 2003, Facts on File, Inc.; ISBN 0-8160-4987-4.
• Brigitta Hauser-Schaublin: Keraton and Temples in Bali, in Urban Symbolism; (redaktor: P. Nas), 1993, Brill Academic, ISBN 978-90-04-09855-8.
• Jack Hebner: Architecture of the Vastu Sastra - According to Sacred Science, in Science of the Sacred; redaktor: David Osborn, 2010, ISBN 978-0-557-27724-7.
• Robert W. Hefner: Civil Islam: Muslims and Democratization in Indonesia; Princeton University Press, ISBN 978-0-691-05046-1.
• Knut A. Jacobsen: Pilgrimage in the Hindu Tradition: Salvific Space; 2012, Routledge, ISBN 978-0-415-59038-9.
• Peter Jackson: The Delhi Sultanate: A Political and Military History; 2003, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-54329-3.
• Mark Jarzombek et al.: A Global History of Architecture; 2010, Wiley, ISBN 978-0-470-40257-3, kapitujt: “1200 CE - Delhi through Qutb Minar”.
• Ali Javid: World Heritage Monuments and Related Edifices in India; Volumi 1, ISBN 978-0-87586-483-9.
• Padmaja Vijay Kamat: "Temple Economy in Goa: A Case Study"; 2013, The Macrotheme Review, 2(5), fq. 97-111.
• Ramacandra Kaulacara: Silpa Prakasa: Medieval Orissan Sanskrit Text on Temple Architecture. (Sanskrit Text and English Version); përkthyen nga sansktritishtja dhe pajisën me shënime Alice Boner dhe Sadasiva Rath Sarma, 1966, E.J. Brill, Leiden.
• H. Kern: The Brhat Sanhita of Varaha-mihara; 1865, The Asiatic Society of Bengal, Kalkuta.
• Klaus Klostermaier: The Divine Presence in Space and Time - Murti, Tirtha, Kala; in A Survey of Hinduism; ISBN 978-0-7914-7082-4, State University of New York Press.
• Stella Kramrisch: The Hindu Temple, Vol 1; 1976, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0222-3.
• Stella Kramrisch: The Hindu Temple, Vol 2; 1976, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0222-3, fq. 346-357 dhe 423-424
• Lester Kurtz (ed.): Encyclopedia of Violence, Peace and Conflict; 2008, Academic Press, ISBN 978-0-12-369503-1.
• Susan Lewandowski: The Hindu Temple in South India, in Buildings and Society: Essays on the Social Development of the Built Environment; Anthony D. King (redaktor), Routledge, ISBN 978-0-7102-0234-5.
• Julius J. Lipner: Hindus: Their Religious Beliefs and Practices; botimi i dytë, Routledge, ISBN 978-0-415-45677-7.
• T. Mahalingam: Economic Life in The Vijayanagar Empire; 1951, University of Madras.
• Baṃśīdhara Mahānti & Gokulbehari Mahanty: Silpa Ratnakara; Bhubaneswar: Orissa Lalit Kala Akademi, 1995, OCLC Number: 42718271.
• Michael Meister (ed.): Encyclopedia of Indian Temple Architecture - South India 200 BC to 1324 AD; University of Pennsylvania Press, 1983, ISBN 0-8122-7840-2.
• Michael Meister: Encyclopedia of Indian Temple Architecture; 1988, Oxford University Press, ISBN 0-691-04053-2.
• Elizabeth Merklinger: The Mosques of Raichur: A Preliminary Classification, Kunst des Orients, Vol. 12, H. 1/2 (1978/1979), fq. 79-94.
• George Michell: The Hindu Temple: An Introduction to Its Meaning and Forms; 1988, University of Chicago Press, ISBN 978-0-226-53230-1.
• Pyong Gap Min: Religion and Maintenance of Ethnicity Among Immigrants - A Comparison of Indian Hindus and Korean Protestants; redaktor: Karen Leonard, ISBN 978-0-7591-0816-5.
• Brad Olsen: Sacred Places Around the World: 108 Destinations; 2004, ISBN 978-1-888729-10-8.
• V.S. Pramar: Some Evidence on the Wooden Origins of the Vāstupuruṣamaṇḍala; Artibus Asiae, Vol. 46, nr. 4 (1985), fq. 305-311.
• Michael Rabe: Secret Yantras and Erotic Display for Hindu Temples; redaktor: David White, Princeton University Readings in Religion (Motilal Banarsidass Publishers), ISBN 978-81-208-1778-4.
• Gopinath Rao: Elements of Hindu Iconography; 1914, Madras, Cornell University Archives, fq. 17-39.
• Saraju Rath: Aspects of Manuscript Culture in South India; 2012, Brill Academic, ISBN 978-90-04-21900-7.
• Ram Raz & Henry Harkness: Essay on the Architecture of the Hindus, 1834.
• Antonio Rigopoulos: Dattatreya: The Immortal Guru, Yogin, and Avatara: A Study of the Transformative and Inclusive Character of a Multi-faceted Hindu Deity; 1998, State University of New York Press, isbn 978-0-7914-3696-7.
• Hartmut Scharfe: From Temple Schools to Universities; në Education in Ancient India: Handbook of Oriental Studies, 2002, Brill Academic, ISBN 978-90-04-12556-8.
• Annemarie Schimmel: Islam in the Indian Subcontinent, kapitulli 1; Brill Academic, ISBN 978-90-04-06117-0.
• Sherri Silverman: Vastu: Transcendental Home Design in Harmony with Nature; Gibbs Smith, 2007, Utah, ISBN 978-1-4236-0132-6.
• C. Shackle: Hindi and Urdu Since 1800: A Common Reader; 1 janar 1990, Heritage Publishers, isbn 9788170261629.
• Vincent Smith: The Oxford History of India: From the Earliest Times to the End of 1911; 1920, Oxford University Press.
• Burton Stein: South Indian Temples: An Analytical Study; 1978, New Delhi, ISBN 978-0-7069-0581-6.
• A.L. Srivastava: Delhi Sultanate, botimi i V-të, 1966, Agra College.
• Paul Younger: New Homelands: Hindu Communities; Oxford University Press, ISBN 978-0-19-539164-0.
• Karel Werner: A Popular Dictionary of Hinduism; 1994, Curzon Press, ISBN 0-7007-1049-3.
• Wayne A. Wiegand & Donald Davis: Encyclopedia of Library History; 1994, Routledge, ISBN 978-0-8240-5787-9.
• Joanna Williams: The Art of Gupta India, Empire and Province; 1982, Princeton.
• Raymond Williams: Introduction to Swaminarayan Hinduism; 2001, Cambridge University Press, isbn 978-0-521-65422-7.
• G. D. Vasudev: Vastu; 2001, Motilal Banarsidas, ISBN 81-208-1605-6.

Lidhje të jashtme

• Info on Hindu Temples in India
• Famous Hindu Temples in India