Ky artikull përmban informacione për fjalorin e gjuhës ilire

Fjalori i propozuar i ilirishtes është një përpjekje e studiuesve dhe shkencëtarëve për hartimin e një fjalori të gjuhës ilire. Dihet se deri më tani asnjë tekst ilir nuk është zbuluar të ketë mbijetuar. Burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar fillimisht nga ilirologu Hans Krahe [1] si katër llojesh: 1. mbishkrime, 2. glosa të fjalëve ilire në tekstet klasike, 3. emrat, duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), 4. toponimet dhe emrat e lumenjve. Si një kategori tjetër mund të konsiderohen edhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera me gjithë se kjo kategori është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat ilir gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi numizmatike, si dhe forma origjinale të emrave të vendeve. [1] Gjuha mesapiane, e cila mund të jetë e lidhur me gjuhën ilire, ka një korpus të vogël të dëshmuar të fjalëve, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten.

Etimologjitë e propozuara Redakto

Lemat ilire Redakto

Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë.

Lemë Dëshmuar Kuptimi anglisht Etimologjia PIE Përngjasime të propozuara
bra ( βρα ) Hesychius : [2] <βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων "vëlla" PIE * bʰréh₂tēr shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim.
deuádai (Δευάδαι) Hesychius : [3] <Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων "satyrs" PIE * dʰu̯ésmi Alb. dash "dash", Skt. dhūnoti "ai tundet", Gk. thýein "të tërbohet, ziej", théeion "avulli i squfurit", eng. dizzy, Paionian Dýalos "Dionysos", lat. furere "të tërbohet", belua "kafshë e egër", Ir i vjetër. dásacht "furi, tërbim", Lith. dvesti "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", dvelksmas "frymë, vaft, aura", Hitt. tuhhai "të gulçoj", Rus. dɨhánije "frymë, vaft", duh "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", dušá "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi".
*Rhinos ose Rhinon (ῥινόν) Scholion to Odisea 5.281: [4] [5] Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν "fog, mist" PIE * h₁rinéHti Alb i Vjetër. ren, mod. Alb. re, rê "re", [6] rij, rî 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) orínein "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. rinǫti "të rrjedhë", Skt. riṇá-ti "për të derdhur, le të rrjedhë".
sabaia, sabaium, *sabaius Ammianus Marcellinus : [7] Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus

Jerome : [8]

ζύθον, quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium

"beer " PIE * sap- Ing. sap, lat. sapere "për shije", Skt. sabar "lëngje, lëng, nektar", višāpa avestane "që ka lëngje helmuese", proshutë krahu, Gk. hapalós "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. sveptŭ "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. zabaglione "pije e shkumëzuar".
*sibina (La. sibyna ~ sybina ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) Ennius (Annals, 5.540): [9] Illyrii restant sicis sybinisque fodentes

Festius e krahasoi me συβηνη (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te Aristofani ' Thesmophoriazusai '

"një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " Alb. thupër "bar, shkop" ( Proto-Alb . *tsupina "shkop"), [10] [11] Pers. zôpîn, Arm. səvīn "një pështymë".
sica (lat. sica ~ sicca ) Përmendur për herë të parë në Ennius ( Annals, 5.540): [9] Illyrii restant sicis sybinisque fodentes

Të ushtarëve ilirë; [12] më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake

"thikë e lakuar, kamë" PIE * ḱeh₁kʷeh2 Alb. thika 'thikë', [13] Ir i vjetër. cath "i mençur", lat. cōs, (gjen. cōtis ) "gur guri", catus "i mprehtë, akut", eng. hone, Arm. sur "mprehtë", srem "të mprehësh", Avest. saēni "tenxhere", sal "pllakë, kudhër", Skt. śitá "i mprehtë"; huazuar në lat. sicca "kamë", lat. sicarii "vrasësit", Rus. siečiénije "prerje, prerje; prerje tërthore", siečj, rassiekatj "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh".

Lemat mesapike Redakto

Gjuha mesapike shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten [14] edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. [15] [16] Shih lemat mesapike për një listë të fjalëve mesapisht.

Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire Redakto

Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire.

Lema Gjuha e burimit Shënime Kuptimi në anglisht Etimologjia PIE Përngjasime të propozuara
bagaron (βαγαρόν) Gjuha greke lakoniane[17] Hesychius[17]

<βάγαρον>· χλιαρόν. Λάκωνες

Përkufizuar si "Gk.-Ilir." nga Pokorny.[18]

"warm" PIE *bʰōg- Alb. bukë "bread", Phrygian bekos "bread", Eng. bake, Lat. focus "hearth", Old Ir. goba "blacksmith", Gk. phōgein "to roast", Armenian bosor "red", bots "flame", Rus. bagrovɨj, bagrianɨj "crimson, saturated red, color of dark blood, purpur", bagriéc, bagrianiec "redness of someone's face, cheeks, of heated up material (e.g. metal), crimson cloth, fabric".
brisa Latinisht[19] Kaluar nga Gjuha ilirelatinisht, por me origjinë thrake.[20]

Pokorny në vend të kësaj flet për një origjinë mesapike ose venetike të fjalës brisa.[18]

"husk of grapes" Alb. bërsí "lees, dregs; mash", Eng. broth, Lat. defrutum "new wine boiled down", Welsh brwd "brewage", Old Ir. bruth "heat, wrath", Thrac. brỹtos "barley alcohol", brỹtion "wine must", Gk. apéphrysen "to seethe, boil", ? Lith. bręsti "to mature, ripe", brendimas "ripening", also brinkti "to swell", brinkìmas "swelling" ?, Rus. braga, bražka "must, ale, unfinished or badly produced alcohol drink", broditj "to ferment (brew)", brožénije "fermentation (brewage)".
daksa -*dassa

(δάξα)

Gjuha greke[21] Hesychius[21]

<δάξα>· θάλασσα. Ἠπειρῶται

Konsiderohet me origjinë ilire.[22]

Mund të lidhet me fisin ilir të dasaretëve.[22] dhe fisin kaonian Dexaroi[23]

"sea" Alb. detë/deti "sea"

Toponime, hidronime, antroponime Redakto

Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet.

Emri Shënime Përngjasime të propozuara Anglisht Etimologjia PIE Fjalë të përafërta
Balios (Βάλιος) Emri i njërit prej kuajve të Akilit. Dyshohet të jetë me origjinë të huaj (trake, frigjike apo ilire). [24]Athanassakis supozon një huazim në latinisht nga gjuha osko - umbriane badius/*balius, përmes një burimi ilir.[25] Alb. balë 'horse with white spot on forehead', Gk. phaliós 'having a white patch', Lith. balas/baltas 'white', OCS bĕlu 'white' 'dapple', 'related to a white color' *bʰĕl-
Bardhyli (Βάρδυλις) Mbret ilir Alb. i bardhë[26][27]

Messapic: bardulos[28]

Alb. "white"

Messapic: "grey"

*bʰreh₁ǵ-
Dalmatët Fis ilir Alb. delmë, delë[29][30][31][32][33][34]

Orel rejects this analogy[35]

"sheep" Delminium (capital city of the Dalmatae, near Tomislavgrad)[36][37][38]

Dalmana (ancient city in N. Macedonia)[39]

Dardanët (Δαρδάνιοι, Δάρδανοι) Fisi i cili jetonte në rajonin historik të Dardanisë në Ballkanin qendror. Dardania vendoset në një rajon onomastik kalimtar midis ilirishtes jugore dhe dalmatisë me veçori rajonale.

Lidhet me shqipen dardhë.[40][41] Si toponim shfaqet në shumë krahina shqipfolëse: Dardhishtë (Kaçanik), Dardhë (Korçë), Dardhas (Pogradec), Zall i Dardhës (Dibër), Darzë (Ulqin), Dardhatar (Zelenikovë), Dardhës (Molise), Dardhëza (Morea). Krusheva (nga protosllavishtja kruša , "dardhë") dhe toponime të tjera të lidhura me to janë propozuar si përkthime sllave të jugut të toponimeve darda.[42]

Alb. dardhë[40][41] "pear" *g'hord-, *dheregh- Dardanoi in the area of ancient Troy

Dardanelles

Dardi in Daunia

Dassareti (Δασσαρῆται, Δασσαρήτιοι) - Sessarethes (Σεσαρήθιος) Fis ilir me emër të përafërt.[43][44] Ep. Gr. daksa (δάξα)[22] "sea" Affine to the Chaonian Greek Dexaroi[22][23]
Deipatyros (Δειπάτυροϛ) Hyjni e Stimfëve epirotas,[45][46] që konsiderohet si një emër me origjinë ilire [46][47][48] "sky father" Demeter[47]
Dimallum - Dimale (Διμάλη) Qytet ilir Alb. dy male[49][50][51] 'two mountains'
Enchelii (Ἐγχέλιοι/Ἐγχελεῖς) Fis ilir Alb. ngjalë[52] "eel" *h₂engʷʰ-
Taulantii (Ταυλάντιοι) Fis ilir që jetonte pranë helidonëve (në greqisht do të thotë "dallëndyshe", arsyeja kryesore e lidhjes me fjalën shqipe "dallëndyshe") [53][54][55] Alb. dallëndyshe[56][53][57] "swallow" Chelidones (Χελιδόνιοι)
Tergeste Qytet ilir Alb. treg[58][59] 'marketplace' Tergolape, Opitergium[59]
Teuta(na) (Τεύτα) Teuta është deminutiv i emrit Teutana[60] Got. þiudans "king"[61][62] "people" *teutéh₁-
Ulcinium (Ουλκίνιον) Qytet ilir Alb. ujk - ulk[40][63][64] "wolf" *wĺ̥kʷos
Vendum Qytet ilir Alb. vend[10] 'place, location'

Lema të tjera janë:

  • Agruvium "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ájraḥ "kullotë, fushë", lat. ager, Gk. agrós, gotik. akrs
  • Bindus "zot lumi"; kf. Alb. lidh "të bind, të besoj", përbindësh "përbindësh", Ir i vjetër. banne "drop", Skt. bindú, vindú "pika, gob, vend", ndoshta lat. fōns Bandusiae dhe Lusit. Bandua . [65]
  • Bosona "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. dë-boj "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. bosi "bërës, krijues", Rus. bĕg "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. bĕžati dhe Rus. bĕžatj "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. begti "të ikësh, të vraposh", Gk. phébesthai "të ikësh", phóbos "frikë", eng. beck "përroi, përrua", Ir i mesëm. búal "ujë që rrjedh", hindisht bhāg "të ikësh"
  • mons Bulsinus "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; [66] krh. Ing. balk, Alb. bligë "copë druri e pirun", Ir i mesëm. blog "copë, fragment", lat. pikëmbështetje "shtyl shtrati", Gk. phalanx "trung, trung", Lith. balžiena "crossbar", serb. blazína "trare çati", Skt. bhuríjāu "krahët e karrocave"
  • Derbanoí, Anderva : IE *derw; [66] krh. Ing. pemë, Alb. dru "dru", Vjetër Ch. sllav. drĕvo "pemë", Rus. dérevo "pemë, dru", uellsisht derw "lisi", Gk. dóry "dru, shtizë", drýs "lisi, pemë", Lith. derva "dru pishe", Hitt. taru "pemë, dru", thrak. taru "shtizë", skt. dru "pemë, dru", daru "dru, trung"
  • Dizēros, Andízētes : IE *digh; [66] krh. Ing. brumë, Gk. teikhos "mur", lat. gishti "për të formuar, myk", Ir i vjetër. com-od-ding "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. dĕža "lug brumosjeje", krah. dez "grumbull", Skt. dehah "trup, formë"
  • Domator, emri personal; kf. Ir i vjetër. damnaid "ai lidh, thyen një kalë", dam "kau", Ing. i zbutur, dialektor Germ. zamer "kau jo nën zgjedhë", Alb. dem "dem i ri", lat. domāre "të zbutur", domitor "zbutës", Gk. dámnēmi "për të thyer", dámalos "viç", Skt. dāmyáti "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. odomashnivat' "për të zbutur"
  • Loúgeon : StraboniGjeografinë e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në Slloveni ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), Lougeon është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. vonesë "të laget, njomet, lahet, lahet", lëgatë "pishinë", grykë " lug, kanal uji, derdhje", Lith. liűgas "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. luža "pishinë", Rus. loža, lože, lógovo "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ležátj "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ložitj "të shtrish, të vendosësh", Thrak. Lýginos, emri i lumit [67]
  • stagnus Morsianus "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. murc "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. meirc "ndryshk", Alb. marth "të dridhet, dridhet", Lith. markýti "të ndryshket"
  • Naro : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. nãras "rosa zhytëse; zhytës", rus. norá "vrimë, strofkë", serbo-kroate. po-as "humne"
  • Nedinum : IE *ned; kf. Skt. nadas "ulëritës" [66]
  • Oseriates "liqenet": IE *h 1 eĝʰero; [66] krh. serbo-kroat. jȅzero, Rusi. ózero, Lith. éžeras, letonisht ȩzȩrs, Gk. Achérōn "lumi në botën e krimit"
  • Pelso (autorët latinë iu referuan liqenit Balaton modern si " lacus Pelso ", Pelso që është një hidronim nga banorët vendas), Pelso me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE *pels- ; kf. Rusia. ples (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. fellë (nga fell "thellë"), çekisht pleso "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht bwlch "çarje", Arm. pelem "për të gërmuar"
  • Tergitio "tregtar"; kf. Alb. tregtar (nga treg, market), Ch. sllav. trĭgŭ (serbo-kroatisht tȑg ) "treg", Rus. torg "pazar", Lith. tūrgus, letonisht. tirgus, suedez. torg . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të Triestes .
  • Teuta, Teutana : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. tauta "njerëz", germ. Deutsch "German", Old Eng. theod "populli", Gali. teuta “fisi”, Ir i vjetër. túath "klan", Umbrian tota "njerëz", Oscan touto "qytet", Hitt. tuzzi "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) tetanë "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull")
  • Ulcisus mons, Ulcinium (qytet), Ulcisia castra : krh. Ing. ujku, Alb i Vjetër. ulk, Alb. ujk, avestan vəhrkō, persisht gurg, Skt. vṛkas, Vjetër Ch. sllav. vlŭkŭ, Russ. volk, volcíca, Lith. vil̃kas, lat. lupus, Gk. lykos
  • Volcos, emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. folc "shiu i dendur, moti i lagësht", golçi uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. welkin "re", Old High Germ. welk "i lagësht", gjermanisht Wolke "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. vlaga "lagështi, lëng bimësh", Vollga, emri i lumit në Rusi, ? vŭlgŭkŭ "i lagur", letonisht. val̃ mishrat "lagështi", Alb. ulmej "të lagësh, të lagur"

Antroponimet e propozuara ilire Redakto

 
Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. [68]

Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit NeretvaDalmaci dhe që shtrihen në jug deri në Epir ; 2) Delmatae, të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe Liburnëve në veri; 3) Liburnët, një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) Iapodët, të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) Panonianët në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  Katičić nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. [69] Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë dardane . [70] [71] [72]

Gjuha ilire jugore Redakto

 
Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ
 
Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ

 

Delmate Redakto

Janë regjistruar qindra emra nga rajoni i delmatëve. Emrat karakteristik përfshijnë:

  • Andena, Andes, Andis, Andio, Andia
  • Aplis, Apludus, Aplus, Aplius
  • Apurus
  • Baezo
  • Beusas, Beuzas
  • Curbania
  • Cursulavia
  • Iato
  • Lavincia
  • Ledrus
  • Messor
  • Paio, Paiio
  • Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius
  • Pant(h)ia/Panto (f.)
  • Pinsus
  • Pladomenus
  • Platino
  • Samuntio
  • Seio, Seiio
  • Statanius, Staticus, Stato, Status
  • Sestus, Sextus, Sexto
  • Tito
  • Tizius
  • Tritus
  • Var(r)o

  Emrat Delmatae të përbashkëta me Panonët (disa gjenden edhe te ilirët e jugut):

  • Bardurius.
  • Bato
  • Carius
  • Dasantilla
  • Dasas, Dazas
  • Dasto
  • Plator, Platino
  • Scenobarbus, Scenobardos (?)
  • Verzo
  • Verzulus

Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në prapashtesat liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike:

  • Acenica
  • Clevata
  • Darmocus
  • Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte -icus)
  • Labrico
  • Lunnicus
  • Melandrica
  • Turus

 

Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë kelte (nuk tregohen këtu).

Panonia Redakto

Disa emra të vërtetuar ndër Panonët:

  • Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh)
  • Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh)
  • Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh)
  • Carvus
  • Laidus
  • Liccaius
  • Plator
  • Temans
  • Tueta
  • Varro
  • Verzo

Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane:

  • Arbo
  • Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase)
  • Callo
  • Daetor
  • Iauletis (gjin.)
  • Pirusta
  • Proradus
  • Scirto
  • Vietis (gjin.)

Panonia veriore:

  • Bato
  • Breucus
  • Dases
  • Dasmenus
  • Licco
  • Liccaius

Emrat e dëshmuar ndër Kolapianët, një fis ilir i Panonisë:

  • Bato
  • Cralus
  • Liccaius
  • Lirus
  • Plassarus

 

Ndër Jasët : Skena. Breukët: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. Amantini, Skordiskët : Terco, Precio, Dases, Dasmenus.

Mesapike Redakto

  • Dasius, formë latine e një emri Mesapik nga Italia jugore. [74]

Teonimet ilire Redakto

Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( liburne, ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga ilirët . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. [75]

  • Anzotica
  • Armatus[76]
  • Bindus[77]
  • Boria
  • Eia
  • Ica
  • Iria
  • Latra
  • Malesocus
  • Medaurus[78]
  • Sentona
  • Thana[79]
  • Vidasus[79]

Ndikimet e jashtme Redakto

Gjuha e lashtë greke do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me kolonitë e lashta greke, kryesisht në bregdetin e Adriatikut. [80] Taulantët dhe Bylionët, sipas Strabonit, ishin bërë dygjuhësh. [81] Keltët pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me gjuhët keltike dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në Dalmaci [82] [83] dhe Panoni . [84] Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është Bosnja, Kroacia dhe Serbia . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo kelte (p.sh: Scordiskët) [85] apo të përziera në shkallë të ndryshme. Trakët dhe paionët pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. [86]

Keltike Redakto

Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga keltishtja :

Thrake Redakto

Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga thrakishtja:

Greke Redakto

Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga Greqishtja e vjetër:

  • Ardiaioi, emri i lashtë grek për Ardiaei (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.[86]
  • Ceraunii, ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"[95]
  • Cleitus, ("κλειτός", njeri me famë - renowned man)
  • Glaukias, ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man")
  • Illyrians, gr. Ἰλλυριοί, ekzonim fisnor
  • Mellito, Greek and Celtic element,[88] gr. μελλιτόεις, "si mjalti - like honey"
  • Plator, gr. Πλάτων, "burrë i gjërë - wide man"
  • Pleuratus, gr. πλευρά, "side'"

Latinisht Redakto

Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga latinishtja :

  • Ardiaei, ( ardea, 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. [86]

Shih edhe Redakto

Literatura Redakto

Referime Redakto

  1. ^ a b Krahe 1955.
  2. ^ "Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη". el.wikisource.org (në greqisht). Marrë më 2021-05-29.
  3. ^ "Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη". el.wikisource.org (në greqisht). Marrë më 2021-05-29.
  4. ^ Radoslav Katičić (1976). Ancient Languages of the Balkans. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Wilhelm, Dindorf. Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata (në greqisht). Рипол Классик. ISBN 978-5-87561-453-8.
  6. ^ Matasovic, Ranko (2019). A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European. University of Zagreb. Page 5.
  7. ^ "Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2". www.perseus.tufts.edu. Marrë më 2021-05-29. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ "RE:Sabaia, sabaium – Wikisource". de.wikisource.org (në gjermanisht). Marrë më 2021-05-29.
  9. ^ a b Wilkes, John (1996-01-09). The Illyrians (në anglisht). Wiley. ISBN 978-0-631-19807-9.
  10. ^ a b Orel, Vladimir E. (1998). Albanian etymological dictionary. Leiden: Brill. ISBN 90-04-11024-0. OCLC 38411461. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ Hamp & Ismajli 2007.
  12. ^ Cicero & Dyck 2008
  13. ^ Best, de Vries & Henri Frankfort Foundation 1982.
  14. ^ Boardman & Sollberger 1982, p. 870; Buda 1984, p. 50; Pisani 1987, p. 506; Mallory & Adams 1997; West 2007; Marchesini 2009, p. 154; Dzino 2014, p. 48
  15. ^ Woodard 2008, p. 11; Fortson 2004, p. 407
  16. ^ Matzinger 2015, p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; De Simone 2017, pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."
  17. ^ a b "Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη". el.wikisource.org (në greqisht). Marrë më 2021-06-02.
  18. ^ a b J. Pokorny. Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ "Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, brīsa". www.perseus.tufts.edu. Marrë më 2021-06-02. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  20. ^ Kolec, Topalli (2017). Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe. Durrës: Botimet Jozef. fq. 201. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ a b "Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη". el.wikisource.org (në greqisht). Marrë më 2021-06-20.
  22. ^ a b c d Kunstmann, Heinrich; Thiergen, Peter (1987). Beiträge zur Geschichte der Besiedlung Nord- und Mitteldeutschlands mit Balkanslaven (PDF). Sagner. fq. 111–112. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  23. ^ a b Toynbee, Arnold Joseph (1969). Some problems of Greek history. Oxford University Press. fq. 107–108. ISBN 9780192152497. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  24. ^ Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: Glotta 78, no. 1/4 (2002): 1–2. http://www.jstor.org/stable/40267134.
  25. ^ Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: Glotta 78, no. 1/4 (2002): 7. http://www.jstor.org/stable/40267134.
  26. ^ Ivić, Pavle (1985). Zbornik Šeste jugoslovenske onomastičke konferencije: Donji Milanovac. fq. 59. ISBN 9788670250758. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  27. ^ Rosetti, Alexandru (1973). Brève histoire de la langue roumaine des origines à nos jours. fq. 52. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  28. ^ Arnold Joseph, Toynbee (1969). Some problems of Greek history. fq. 116. ISBN 978-0-19-215249-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  29. ^ Wilkes, John (1996). The Illyrians. fq. 244. ISBN 9780631146711. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  30. ^ Duridanov, Ivan (2002). Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens (PDF). In Bister, Feliks J.; Gramshammer-Hohl, Dagmar; Heynoldt, Anke. fq. 952. ISBN 978-3-85129-510-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  31. ^ Šašel Kos, Marjeta (1993). "Cadmus and Harmonia in Illyria". fq. 119. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  32. ^ Schütz, István (2006). Fehér foltok a Balkánon. Budapest: Balassi Kiadó. fq. 127. ISBN 9635064721. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  33. ^ Morić, Ivana (2012). "Običaji Delmata". Rostra : Časopis Studenata Povijesti Sveučilišta U Zadru. University of Zadar: Rostra. 5 (5): 63. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  34. ^ Duridanov, Ivan (1975). Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle (PDF). Böhlau Verlag. fq. 25. ISBN 3412839736. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  35. ^ Orel, Vladimir (1998). Albanian Etymological Dictionary. BRILL. fq. 58–59. ISBN 978-9004110243. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  36. ^ Wilkes, John (1996). The Illyrians. fq. 188. ISBN 9780631146711. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  37. ^ Stipčević, Aleksandar (1977). The Illyrians: History and Culture. fq. 197. ISBN 0-8155-5052-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  38. ^ Šimunović, Petar (2013). Folia Onomastica Croatica. fq. 164. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  39. ^ Duridanov, Ivan (1975). Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle (PDF). Böhlau Verlag. ISBN 3412839736. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  40. ^ a b c Wilkes, John (1992). The Illyrians. Wiley. fq. 244. ISBN 9780631146711. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  41. ^ a b Demiraj, Bardhyl (1997). Albanische Etymologien: Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz. Leiden Studies in Indo-European (në gjermanisht). Vëll. 7. Amsterdam, Atlanta: Rodopi. fq. 121.
  42. ^ Baliu, Begzad (2012). Onomastika e Kosoves: Ndermjet miteve dhe identiteteve [Onomastics of Kosovo: Between Myth and Identity] (PDF). Era. fq. 73. ISBN 978-9951040556. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  43. ^ Ujes, Dubravka (2002). "Recherche sur la localisation de Damastion et ses mines". Revue numismatique. 6th (158): 103–129. doi:10.3406/numi.2002.1438. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  44. ^ Winnifrith, Tom J. (2002). Badlands-borderlands: a history of Northern Epirus/Southern Albania. London: Duckworth. fq. 46. ISBN 0-7156-3201-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)
  45. ^ Mallory, James P.; Adams, Douglas (2006). The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World. Oxford, England: Oxford University Press. fq. 408–409. ISBN 978-0-19-929668-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  46. ^ a b Benveniste, Émile (2016). Dictionary of Indo-European Concepts and Society. Hau Books (University of Chicago Press). fq. 166. ISBN 978-0-9861325-9-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  47. ^ a b West, Martin L. (2007). Indo-European Poetry and Myth. Oxford University Press. fq. 176. ISBN 978-0199280759. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  48. ^ Fortson, Benjamin W. (2009). Indo-European Language and Culture: an Introduction. John Wiley & Sons. fq. 470. ISBN 978-1405188968. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  49. ^ Illyés, Elemér (1992). Ethnic continuity in the Carpatho-Danubian area. Internet Archive. Hamilton, Ont. : Hunyadi OCS, M K. ISBN 978-0-88033-146-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  50. ^ Doçi 2008, p. 718
  51. ^ Topalli, Kolec (2017). Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe. Durrës: Botimet Jozef. fq. 932. ISBN 978-9928-241-33-7.
  52. ^ Topalli, Kolec (2017). Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe. Durrës, Albania: Jozef. fq. 1060. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  53. ^ a b Šašel Kos, Marjeta (1993). Cadmus and Harmonia in Illyria. Arheološki Vestnik. fq. 119. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  54. ^ Wilkes, John J. (1992). The Illyrians. Oxford, United Kingdom: Blackwell Publishing. fq. 98. ISBN 0-631-19807-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  55. ^ Eichner, Heiner (2004). Illyrisch – die unbekannte Sprache. Museum für Urgeschichte Asparn an der Zaya: Die Illyrer. Archäologische Funde des 1. Vorchristlichen Jahrtausends aus Albanien (in German). fq. 107–108. ISBN 3-85460-215-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  56. ^ Wilkes, John J. (1992). The Illyrians. Oxford, United Kingdom: Blackwell Publishing. fq. 244. ISBN 0-631-19807-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  57. ^ Matzinger, Joachim (2018). "The lexicon of Albanian"; Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. pp. 1788–1800. Walter de Gruyter. fq. 1790. ISBN 978-3-11-054243-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  58. ^ Vasmer, Max (1971). Schriften zur slavischen Altertumskunde und Namenkunde. Herbert Bräuer. Berlin: [Osteuropa-Institut]. ISBN 3-447-00781-8. OCLC 187204. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  59. ^ a b Topalli, Kolec (2017). Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe. Durrës: Botimet Jozef. fq. 1487. ISBN 978-9928-241-33-7.
  60. ^ Boardman & Sollberger 1982, pp. 869–870; Mallory & Adams 1997, p. 288; Wilkes 1992, p. 72; West 2007, p. 137; De Simone 2017, p. 1869
  61. ^ J. Boardman; E. Sollberger; I. E. S. Edwards; N. G. L. Hammond, John; E. (1982). The Cambridge Ancient History: The Prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. III (part 1) (2 ed.). Cambridge University Press. fq. 869–870. ISBN 0521224969. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  62. ^ West, . (). . . ISBN ., Martin L (2007). Indo-European Poetry and Myth. Oxford University Press. fq. 137. ISBN 978-0-19-928075-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  63. ^ Birnbaum, Henrik; Puhvel, Jaan (1963). Ancient Indo-European Dialects, "The Position of Albanian". University of California Press. fq. 108. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  64. ^ Orel, Vladimir (1998). Albanian etymological dictionary. Brill. fq. 484. ISBN 9004110240. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  65. ^ Witczak, K. T. (2006). "Two Phonological Curiosities of the Thracian Language". In: Linguistique Balkanique 45(3), p. 491.
  66. ^ a b c d e Katicic, Radoslav. Ancient Languages of the Balkans. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874
  67. ^ Strabo. Geography, 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".
  68. ^ Ceka, Neritan (2005). Apollonia: History and Monuments. Migjeni. fq. 19. ISBN 9789994367252. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."
  69. ^ Katičić 1965
  70. ^ Wilkes 1995: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen Teuta of the third century BC derives from teutana, which means 'queen'."
  71. ^ Wilkes 1995: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."
  72. ^ Wilkes 1995: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."
  73. ^ Wilkes 1995, p. 73: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja *bha 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin fari."
  74. ^ Williams 2004: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."
  75. ^ Wilkes 1995: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."
  76. ^ Wilkes 1995, p. 247: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."
  77. ^ Wilkes 1995, p. 200: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."
  78. ^ Wilkes 1995, p. 247: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."
  79. ^ a b Wilkes 1995, pp. 246–247: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."
  80. ^ Davison et al. 2006, p. 21; Pomeroy et al. 2008, p. 255.
  81. ^ Lewis & Boardman 1994
  82. ^ Hornblower & Spawforth 2003, p. 426.
  83. ^ Bunson 1995.
  84. ^ Hornblower & Spawforth 2003, p. 1106.
  85. ^ Ó hÓgáin 2003, p. 60.
  86. ^ a b c Adzanela (Axhanela) Ardian, Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy, 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina
  87. ^ a b c d e f g h i j k l m n Wilkes 1995, f. 82.
  88. ^ a b c d e f g h i Wilkes 1995, f. 79.
  89. ^ a b c d e f g h Wilkes 1995, f. 84.
  90. ^ a b c d e Wilkes 1995, f. 75.
  91. ^ a b c d e f Wilkes 1995, f. 76.
  92. ^ Wilkes 1995, ff. 76, 82.
  93. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Wilkes 1995, f. 86.
  94. ^ Wilkes 1995, ff. 84, 86.
  95. ^ Wilkes 1995, p. 217: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."