Wikipedia

Telugisht

(Përcjellë nga Gjuha telugu)

Gjuha telugu, Telugu ose Telugishtja është një gjuhë dravidiane, vendase në shtetet Andhra Pradesh dhe Telangana, ku gjithashtu është gjuhë zyrtare. E folur nga 96 milionë njerëz (2022), telugishtja është gjuha më e folur e familjes dravidiane dhe një nga 22 gjuhët e planshtruara të Republikës së Indisë. Është një nga gjuhët e pakta që ka status zyrtar në më shumë se dy shtete së bashku me gjuhët hindi dhe bengali. Telugu është një nga gjashtë gjuhët klasike të Indisë. Është gjuha amtare e 14-të më e folur në botë. Telugu standarde bazohet në dialektet e Andhrës Bregdetare (Krishna dhe Godavari)

Telugu
Shqiptimi/ˈteluɡu/
Vendase përIndia
RajoniAndhra Pradesh
Telangana
Yanam
Folës amtare
Folësit amtarë: 82.000.000 milionë (2011)[1][2]
Gjuhë e dytë: 11 milionë[1]
Familje gjuhësore
Dravidian
  • Jug-Qëndrore
    • Telugu
Format e hershme
Telugu e vjetër
Dialektet
  • Gjuhët telugu
Shkrimi telugu
Statusi zyrtar
Gjuhë zyrtare në
 India
Kodet gjuhësore
ISO 639-1te
ISO 639-2tel
ISO 639-3tel – inclusive code
Kodi vetjak:
wbq – Vadari
tel
Glottologtelu1262  Telugu
oldt1249  Old Telugu
Linguasphere49-DBA-aa
Blu e thellë - Telugu flitet nga një shumicë.
E kaltër - Telugu flitet nga një pakicë e konsiderueshme.
This article contains IPA phonetic symbols. Without proper rendering support, you may see question marks, boxes, or other symbols instead of Unicode characters. For an introductory guide on IPA symbols, see Help:IPA.

Gjuha telugu flitet gjithashtu në shtetet Karnataka, Tamil Nadu, Maharashtra, Chhattisgarh, Odisha dhe territoret e bashkimit të Puducherry dhe Andaman dhe Ishujt Nicobar . Ajo flitet gjithashtu nga anëtarët e diasporës Telugu të përhapur në vende si Shtetet e Bashkuara, Australia, Malajzia, Mauriciusi, Emiratet e Bashkuara Arabe, Arabia Saudite dhe të tjera. [4] [5] Telugu është gjuha me rritjen më të shpejtë në Shtetet e Bashkuara . [6] Është gjithashtu një gjuhë e mbrojtur në Afrikën e Jugut dhe ofrohet si gjuhë e tretë opsionale në shkollat e provincës KwaZulu-Natal . [7]

Sipas Mikhail S. Andronov, gjuha telugu u nda nga gjuha proto-dravidiane rreth vitit 1000 pes. [8] [9] Mbishkrimet më të hershme me fjalë telugu datojnë në rr. 400 BCE në Bhattiprolu, Andhra Pradesh. [10] [11] Fjalë teluge u gjetën gjithashtu në mbishkrimet e perandorit Ashoka (257 pes), Satavahanasve dhe Vishnukundinasve . [12] Mbishkrime në shkrimin e vjetër telugu janë gjetur deri në Indonezi dhe Mianmar. Telugu ishte gjuha e oborrit të dinastive të ndryshme të Indisë Jugore, përkatësisht Chalukyas Lindore, Ganga Lindore, Kakatiyas, Perandorisë Vijayanagara, Qutb Shahis, Madurai Nayaks, Thanjavur Nayaks . [29] Telugu u përdor zyrtarisht si gjuhë e burokracisë jashtë atdheut të saj edhe nga dinastitë jo-telugu si Thanxhavur Maratët në Tamil Nadu. [13]

Telugu ka një traditë letrare të pandërprerë, pjellore dhe të larmishme mbi një mijë vjet. [14] [15] Sāra Sangraha Ganitamu e Pavuluri Mallana ( rr. shek. 11 ) është traktati i parë shkencor mbi matematikën në çdo gjuhë dravidiane. [16] [17] Avadhānaṃ, një shfaqje letrare që kërkon një fuqi të jashtëzakonshme kujtese dhe një njohuri të thellë të letërsisë dhe prozodisë, filloi dhe u kultivua posaçërisht midis poetëve telugu për më shumë se pesë shekuj. [18] [19] Rreth 10,000 mbishkrime parakoloniale ekzistojnë në Telugu. [20]

Në epokën parakoloniale, telugu u bë gjuha e kulturës së lartë në të gjithë Indinë Jugore. Vijaya Ramaswamy e krahasoi atë me dominimin dërrmues të frëngjishtes si gjuhë kulturore e Evropës moderne gjatë përafërsisht së njëjtës epokë. Telugishtja gjithashtu mbizotëron në evolucionin e muzikës karnatike, një nga dy nënzhanret kryesore të muzikës klasike indiane dhe mësohet gjerësisht në kolegjet e muzikës duke u fokusuar në traditën karnatike. Njerëz të ndryshëm jo-telugu gjatë shekujve kanë vërejtur muzikalitetin natyror të ligjërimit telugu, duke iu referuar asaj si një gjuhë e këndshme dhe eufonike . [21] [22]

  1. ^ a b Stampa:E22
  2. ^ "Statement 1: Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues – 2011". censusindia.gov.in. Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Arkivuar nga origjinali më 16 korrik 2019. Marrë më 2018-07-07. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ "West Bengal shows 'Mamata' to Telugus". The Hans India (në anglisht). 2020-12-24. Arkivuar nga origjinali më 23 dhjetor 2020. Marrë më 2020-12-31.
  4. ^ Oonk, Gijsbert (2007). Global Indian Diasporas: Exploring Trajectories of Migration and Theory (në anglisht). Amsterdam University Press. fq. 92–116. ISBN 978-90-5356-035-8. Arkivuar nga origjinali më 13 tetor 2022. Marrë më 14 gusht 2022.
  5. ^ Rajan, S. Irudaya; Saxena, Prem (2019-10-10). India's Low-Skilled Migration to the Middle East: Policies, Politics and Challenges (në anglisht). Springer Nature. ISBN 978-981-13-9224-5. Arkivuar nga origjinali më 13 tetor 2022. Marrë më 14 gusht 2022.
  6. ^ "Do you speak Telugu? Welcome to America". BBC News (në anglishte britanike). 2018-10-20. Arkivuar nga origjinali më 13 dhjetor 2019. Marrë më 2022-08-12.
  7. ^ "Telugu to be an official subject in South African schools". The Hans India (në anglisht). 2014-03-21. Arkivuar nga origjinali më 13 tetor 2022. Marrë më 2022-08-12.
  8. ^ Andronov, Mikhail Sergeevich (2003). A Comparative Grammar of the Dravidian Languages (në anglisht). Harrassowitz Verlag. fq. 22, 23. ISBN 978-3-447-04455-4.
  9. ^ "Indian Encyclopaedia – Volume 1", p. 2067, by Subodh Kapoor, Genesis Publishing Pvt Ltd, 2002
  10. ^ Agrawal, D. P.; Chakrabarti, Dilip K. (1979), Essays in Indian protohistory, The Indian Society for Prehistoric and Quaternary Studies/B.R. Pub. Corp., fq. 326, ISBN 9780391018662, arkivuar nga origjinali më 13 tetor 2022, marrë më 15 nëntor 2015 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ Akbar, Syed (2017-12-12). "Brahmi Footprint Triggers Centuries-Old Telugu Enigma". The Times of India. ISSN 0971-8257. Marrë më 2023-04-06. Telugu is at least two millennia and a half old with the earliest recorded evidence thus far available, pointing to the existence of Telugu language as far back as 400 BCE. Written in Brahmi script, the rock edict contains Telugu words indicating that Telugu was spoken when inscribed. The Battiprolu edict, which is believed to date back to 400 BCE, was produced as one of the evidences to claim classical language status for Telugu. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ "How Telugu won legal battle for 'classical' tag". The Times of India. 18 dhjetor 2017. Arkivuar nga origjinali më 27 korrik 2019. Marrë më 15 korrik 2019. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ "The Dance Traditions of Thanjavur". Oberlin College Libraries. Marrë më 2023-03-16. As Marathi-speaking people running a kingdom administered in the Telugu language, and ruling over a Tamil-speaking population, the Maratha kings developed a uniquely hybrid and innovative courtly culture. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ Greene, Roland; Cushman, Stephen (2016-11-22). The Princeton Handbook of World Poetries (në anglisht). Princeton University Press. fq. 541. ISBN 978-1-4008-8063-8.
  15. ^ Harder, Hans (2017-08-03). Literature and Nationalist Ideology: Writing Histories of Modern Indian Languages (në anglisht). Routledge. ISBN 978-1-351-38435-3.
  16. ^ Radhakrishna Murthy, Kothapalli (1987). The Economic Conditions of Mediaeval Āndhradēsa: A.D. 1000-A.D. 1500 (në anglisht). Sri Venkateswara Publications. fq. 10.
  17. ^ Yadav, B. S.; Mohan, Man (2011-01-20). Ancient Indian Leaps into Mathematics (në anglisht). Springer Science+Business Media. fq. 206. ISBN 978-0-8176-4695-0.
  18. ^ Datta, Amaresh (1987). Encyclopaedia of Indian Literature (në anglisht). Vëll. 1. Sahitya Akademi. fq. 292, 293. ISBN 978-81-260-1803-1.
  19. ^ Mukherjee, Sujit (1998). A Dictionary of Indian Literature (në anglisht). Orient Blackswan. fq. 31. ISBN 978-81-250-1453-9.
  20. ^ Morrison, Kathleen D.; Lycett, Mark T. (1997). "Inscriptions as Artifacts: Precolonial South India and the Analysis of Texts" (PDF). Journal of Archaeological Method and Theory. Springer. 4 (3/4): 218. doi:10.1007/BF02428062. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 19 shkurt 2017. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ Fox-Strangways, Arthur Henry (1914). The Music of Hindostan (në anglisht). Mittal Publications. fq. 84.
  22. ^ Pletcher, Kenneth, red. (2010-04-01). The Geography of India: Sacred and Historic Places (në anglisht). Britannica Educational Publishing. fq. 296. ISBN 978-1-61530-202-4.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Telugisht&oldid=2683598"