Egjipti
| Republika Arabe e Egjiptit جمهورية مصر العربية Jumhūriyyat Miṣr al-ʿArabiyyah (Arabisht) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 Vendndodhja e Egjiptit (blu)
–
në Afrikë
(
bojë qielli & gri e errët)
| |||||
| Himni Kombëtar | Bilady, Bilady, Bilady (Atdheu im,Atdheu im, Atdheu im) | ||||
| Kryeqyteti | Kairo | ||||
| Gjuha zyrtare | Arabisht | ||||
| Pavarësia | 28 shkurt 1922 | ||||
| Anëtarësimi në OKB | 24 tetor 1945 | ||||
| Forma e qeverisjes | Republikë unitare gjysmë-presidenciale | ||||
| President | Abdel Fetah el-Sisi | ||||
| Kryeministër | Mostafa Madbouly | ||||
| Monedha | Paundi egjiptian (EGP) | ||||
| Zona kohore – zakonisht – në verë |
UTC+02:00 | ||||
| Prefiksi telefonik | +20 | ||||
| Kodi i internetit | .eg | ||||
| Kodi ISO 3166-1 | EG | ||||
Egjipti, Egjypti ose Misiri (arabisht: مصر Miṣr, zyrtarisht i njohur si Republika Arabe e Egjiptit), është vend kryesisht në Afrikën e Veriut, ndërsa Gadishulli i Sinait, si pjesë e tij, gjendet në Azi. Në këtë mënyrë, Egjipti është vend transkontinental, dhe konsiderohet të jetë një fuqi e madhe në Afrikën e Veriut, rajonin Mesdhetar, kontinentit afrikan, pellgun e Nilit, botën Islame dhe Det të Kuq. Duke mbuluar një sipërfaqe prej 1.010.407 km2, Egjipti kufizohet me Detin Mesdhe në veri, Rripin e Gazës dhe Izraelin në verilindje, Detin e Kuq në lindje, Sudanin në jug dhe me Libinë në perëndim.
Egjipti është një nga vendet më të populluara në Afrikë dhe Lindje të Mesme. Pjesa më e madhe e popullsisë, e vlerësuar rreth 77.400.000 jetojnë pranë bregut të lumit Nil, në një sipërfaqe rreth 40.000 km2, ku gjendet e vetmja tokë e punueshme bujqësore. Fushat e mëdha të shkretëtirës Sahara janë rrallë banuara. Gati gjysma e banorëve të Egjiptit jeton në zonat urbane, me më të përhapur në të gjithë qendrat e shumë të populluar të Kajro më të madhe, Aleksandri dhe qytete të tjerë të mëdhenj në deltën e Nilit.
Egjipti është i famshëm për civilizimin e tij të lashtë dhe disa nga monumentet më të famshëm të botës, duke përfshirë komplekse Giza piramidale dhe sfinks Madhe e saj. rrënojat e saj të lashtë, të tilla si ato të Memphis, Thives, Karnak dhe Lugina e mbretërve, janë një fokus i rëndësishëm i studimeve arkeologjike, si dhe objekte nga këto vende janë shfaqur tashmë në muzeume të mëdha në mbarë botën. Egjipti konsiderohet gjerësisht si një komb të rëndësishme politike dhe kulturore të Lindjes së Mesme.
Egjipti ka një nga ekonomitë më të zhvilluara dhe të larmishëm në Lindjen e Mesme, me sektorët, si turizëm, bujqësi, industri dhe shërbim me ritme thuajse të barabartë në prodhimin kombëtar. Si pasojë, ekonomia egjiptian është zhvilluar me shpejtësi, pjesërisht për shkak të legjislacionit që synon joshur investimet, i shoqëruar me dy të brendshme dhe të stabilitetit politik, së bashku me tregtinë e kohëve të fundit dhe liberalizimin e tregut.
Etimologji
RedaktoEmri i lashtë egjiptian të vendit është Kemet (km.t) [𓆎 𓅓 𓏏 𓊖], që do të thotë "toka e zezë", duke iu referuar tokë pjellore e zezë e rrafshin e përmbytjes Nil, të dallueshme nga deshret (dšṛt), ose "tokë e kuqe" e të mërzitshme. Emri i realizohet si dhe Kimi kīmə në fazën Koptike të gjuhës egjiptian, dhe u shfaq në fillim të grek si Χημία (Khēmía). Një tjetër emër është t3-mry "tokë e në breg të lumit". Emrat e Epërme dhe të Ulët Egjipt u Ta-Sheme'aw (t3-SM w ˁ) "sedgeland" dhe Ta-Mehew (t3 mḥw) "vend verior", respektivisht.
Miṣr, arabisht dhe emri modern zyrtar i Egjiptit (egjiptian arabisht: Maṣr), është me origjinë çifute, direkt i afërt me fjalë të tjera semite për Egjipt si מִצְרַיִם Hebre (Mitzráyim), fjalë për fjalë do të thotë "të dy ngushticat" (një referencë për ndarjen dynastik e Egjiptit lartë dhe e ulët). Fjala connoted fillimisht "metropol" ose "qytetërimit" dhe do të thotë "shtet", ose "-kufirit tokë".
Egjipt anglisht emri i tij ishte huazuar nga Lindja frëngjisht Egypte, nga latinisht Aegyptus, nga Aígyptos lashtë grek (Αἴγυπτος), nga Linear B më parë një-mia-pi-ti-yo. Mbiemër aigýpti-, aigýptios ishte huazuar në Koptike si gyptios, kyptios, dhe pastaj në arabisht si qubṭī, prapa formuar në qubṭ, që nga anglisht Copt. Format greke ishin huazuar nga vonë egjiptian (Amarna) Hikuptah "Memphis", një korrupsion i parë egjiptian-Hwt Ka emrin-Ptah (ḥwt-k3-ptḥ), do të thotë "shtëpia e Ka (shpirtin) e Ptah", emër i një tempull për Ptah zot në Memphis. Straboni dhënë fjalën për një etimologji popullore në të cilën Aígyptos (Αἴγυπτος) evoluar si një kompleks nga huptiōs Aigaiou (Aἰγαίου ὑπτίως), do të thotë "më poshtë" Egje.
Historia
Redakto- Artikulli kryesor: Historia e Egjiptit
Egjipti para-historike
Redakto
Nuk është dëshmi e carvings shkëmb përgjatë tarraca Nil dhe në shkretëtirë oases. Në pesë mijëvjeçarit të 10, një kulturë e gatherers-gjahtar dhe peshkatarë të zëvendësohet një kulturë kokërr-rëndë. Ndryshimet klimatike dhe / ose mbikullotja rreth 8000 p.e.s. filluan të thahem në tokat barishtore të Egjiptit, duke formuar Sahara. E hershme e popujve fiseve të emigruar në lumin Nil, ku kanë zhvilluar një ekonomi të zgjidhet bujqësore dhe shoqërinë më i centralizuar.
Nga rreth 6000 pes kulturën neolitike rrënjë në Luginën e Nilit. Gjatë kohës së neolitit, kulturat e disa predynastic zhvilluar në mënyrë të pavarur në të Epërme dhe të Ulët Egjipt. Kultura Badarian dhe seri pasardhës Naqada konsiderohen në përgjithësi si të prekursorëve të qytetërimit Dynastik egjiptian. Të hershme të njohur site Ulët egjiptian, Merimda, daton Badarian nga rreth shtatëqind vjet. Bashkëkohore komunitetet egjiptiane e Ulët coexisted me homologët e tyre jugore për më shumë se dy mijë vjet, të mbetur disi të veçantë kulturore, por mban kontakte të shpeshta me të tregtisë. Dëshmi të hershme të njohur të mbishkrimet hieroglifik egjiptian u shfaq gjatë periudhës predynastic mbi anijet qeramika Naqada III, datë në rreth 3200 p.e.s.
Egjipti i lashtë
Redakto- Artikulli kryesor: Egjipti i lashtë
Një mbretëri e unifikuar u krijua rreth 3150 para Krishtit nga mbreti Menes, duke çuar në një seri të dinastive që sundoi Egjiptin për tre mijëvjeçarëve të ardhshëm. Egjiptianët më pas referuar në vendin e tyre të bashkuar si tawy [𓇾 𓇾], do të thotë "dy tokave", dhe më vonë kemet [𓆎 𓅓 𓏏 𓊖] (Koptike : Kimi), "tokë e zezë", një referencë në tokë pjellore e zezë depozituar nga ana e lumit Nil. kulturës egjiptiane lulëzoi gjatë kësaj periudhe të gjatë dhe mbeti distinctively egjiptian në fenë e saj, artet, gjuhën dhe zakonet. E para dy dinastive në pushtet të një Egjiptit të unifikuar të përgatisë terrenin për periudhën e Mbretërisë së Vjetër, c.2700-2200 para Krishtit., i famshëm për piramidat e shumta të saj, më së shumti e tretë dinastia piramida e Djoser dhe të katërt dinastisë Giza piramidave.
Periudha e ndërmjetme e parë çuar në një kohë e turbullira politike për rreth 150 vjet. të fortë përmbytjet Nil dhe stabilizimin e qeverisë, prosperitet megjithatë, solli rinovohet përsëri për vendin në Mbretërinë e Mesme c. 2040 pes, duke arritur një kulm gjatë mbretërimit të faraonit Amenemhat III. Një periudhë e dytë e përçarje lajmëruar ardhjen e parë në pushtet të dinastisë të huaja në Egjipt, që i Hyksos semite. Pushtuesit Hyksos mori përsipër shumë e Ulët Egjipt rreth 1650 pes dhe themeloi një kryeqytet të ri në Avaris. Ata u dëbuan nga një forcë e Epërme egjiptiane të udhëhequr nga Ahmose unë, i cili e themeloi dinastia tetëmbëdhjetë dhe u zhvendos në kryeqytetin nga Memphis te Thives.
Mbretëria e re (c. 1550-1070 p.e.s.) filloi me dinastia tetëmbëdhjetë, duke shënuar rritje të Egjiptit, si një pushtet ndërkombëtar që gjatë zgjeruar shtrirjen e saj më të mëdha për një perandori sa në jug të Tombos në Nubia, dhe të përfshira pjesët e Levant në lindje. Kjo periudhë shquhet për disa prej faraonëve më të njohura, duke përfshirë Hatshepsut, Thutmose III, Akhenaten dhe Nefertiti gruan e tij, Tutankhamun dhe Ramesses II. Shprehja e parë historikisht të vulosur nga monoteizmi erdhi gjatë kësaj periudhe si Atenism. kontakte të shpeshta me vendet e tjera të sjellë ide të reja për Mbretërinë e Re. Vendi ishte pushtuar më vonë dhe pushtuar nga Libyanet, Nubianet dhe Assyrianet, por egjiptianët vendas në fund larguar prej andej dhe rimori kontrollin e vendit të tyre.
Egjipti modern
RedaktoEgjiptin e kane pushtuar arabët në shekullin e VII dhe vendasit prej tyre morën gjuhën, fenë islame dhe kulturën.
Në shekullin e XVI Egjiptin e pushtojnë turqit, deri në vitin 1798 kur pushtohet nga ekspedicioni francez. Ndikimi i francezëve zvogëlohet pas hapjes së Kanalit të Suezit (1869) kur aksionet kryesore bijnë në duart e anglezëve. Egjipti në të vërtetë bëhet protektorat i Britanisë së Madhe prej viti 1882 deri më 1920 kur shpallet mbretëri nga Mehmet Ali Pasha. Mehmet Ali Pasha me origjinë shqiptare ka tentuar ta zhvilloi Egjiptin në një shtet modern, demokratik të tipit të demokracisë borgjeze. Me grushtet, oficerët e rinj më 1952 Egjiptin e shpallin si republikë kurse Kanalin e Suezit e mbajnë anglezët deri në vitin 1956 kur bëhet nacionalizimi i tij nga ana e pushteti të ri. Pas këtij aksioni pason agresioni i anglo-francezëve dhe asaj të Izraelit kundër Egjiptit me qëllim që të suprimohet nacionalizimi i Kanalit. Angazhimi i Kombeve të Bashkuara për ndalimin e luftës kundër Egjiptit ka pasur për rezultat tërheqjen e trupave ushtarake të huaja nga kanali dhe pranimin e nacionalizimit te tij si akt legal i pushtetit revolucionar të Naserit.
Politika
Redakto- Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Egjipt
Në tetor të vitit 1981 Hosni Mubarak u bë president dhe mandati i tij zgjati deri me 2011 kur ai jepi dorëheqje pas protestave te dhunshme qe kërkonin largimin. Sot presidenti është Abdel Fetah el-Sisi.
Njësit administrative
Redakto- Artikulli kryesor: Njësit administrative (Egjipti)
Gjeografia
RedaktoEgjipti ndodhet në Afrikën veriore dhe në Azi, në mes të Libisë e Rripit të Gazës dhe në mes të detit Mesdhe në veri e detit Kuq në jug. Në Egjipt gjendet edhe gadishulli i Azisë Sinai.
Sipërfaqja e përgjithshme e Egjiptit është 1.001.450 km² (91 herë ma e madhe se Kosova), nga e cila 6.000 km² janë ujore dhe shtrihet rreth koordinatave gjeografike 27° 00' V, 30° 00' L.
Egjipti ka një bregdet të gjatë 2.450 km dhe vijë kufitare tokësore 2.665 km të gjatë dhe e ndanë atë nga : Rripi Gaza 11 km, Izraeli 266 km, Libia 1.115 km, Sudani 1.273 km.
Klima e Egjiptit është klimë shkretëtire e nxehtë me verë të thatë dhe dimër të butë.
Relievi i Egjiptit përbëhet nga fushat e gjëra shkretinore të cilat priten nga lumi Nili dhe degëzimet e tij. Pika më e ultë e relievit është -133 m në vendin e quajtur lugu Katara (ang. : Qattara Depression) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 2.629 metrave në majën "Katerina" (ang. : Mount Catherine), në lindje, në pjesën aziatike të vendit.
Si pasurit natyrore të Algjerisë sipas CIA-Factboock llogariten të jenë : Vajguri, Gazi natyrorë, Hekuri (Fe), Fosfate, Mangani (Mn), Guri gëlqerorë, Gipsi, Talku, Plumbi (Pb) dhe Zinku (Zn) Si tokë e punueshme llogaritet të jetë diku 2,87 % e sipërfaqes së vendit.
Klima
RedaktoEgjipti shtrihet në brezin subtropikal. Klima karakterizohet me vera të nxehta dhe të thata dhe dimra të ngrohtë. Periudha e ngrohtë zgjat nga maji deri në shtator dhe ajo e ftohtë nga nëntori deri në mars. Temperatura më e lartë në të dy periudhat kushtëzohen nga erërat veriore. Në zonat bregdetare temperaturat mesatare shkojnë nga ato maksimale 37 °C në ato minimale 14 °C. Ndryshime të mëdha të temperatura janë të zakonshme në shkretëtirat nga ato maksimale ditore 46 °C në ato minimale 6 °C gjatë natës. Gjatë dimrit temperatura gjatë natës bien në 0 °C. Zonat me lagështi të lartë janë të vendosura përgjatë bregdetit të Mesdheut, dhe të reshurat mesatarearrijnë 200 mm -në vit, ndërsa të reshurat mesatare në Kajro arrijnë vetëm 26 – mm në vit, ndërsa në zonat shkretinore shiut bie vetëm një herë në disa vjet. Sasia e reshjeve zvogëlohet duke shkuar në drejtim të jugut, ndërkohë që rritet temperatura.
Kamsa (stuhi e thatë dhe e nxehtë e shkretëtirës) paraqitet në prill dhe maj, dhe arrin shpejtësinë deri në 150 km/h.
Ekonomia
Redakto- Artikulli kryesor: Ekonomia e Egjiptit
Egjipti në vitin 2007 konsiderohej ekonomia e katërt më e madhe në Afrikë. Egjipti konsiderohej një vend në zhvillim. Aktiviteti ekonomik është i vendosur kryesisht përgjatë Nilit. Burimet kryesore ekonomike të Egjiptit janë: nafta, metalet, turizmi dhe bujqësia. Për 30 vjet qeveria ka ndërmarrë reforma për të ulur shkallën e lartë të centralizimit të trashëguar nga Presidenti Xhamal Abdel Nasser.
Demografia
Redakto- Artikulli kryesor: Demografia e Egjiptit
Vlerësohet se Egjipti në korrik të viti 2009 ka pasur 83.082.869, i cili radhitet në vendin e 16 për nga numri i popullsisë në botë, dhe i shteti i tretë në Afrikë (pas Nigerisë dhe Etiopisë). Kryeqyteti i tij është Kajro, i cili me rrethinë ka 17,8 milionë banorë.
Egjipti njihet për civilizimin e tij të lashtë dhe me disa prej monumenteve të famshme në botë. Në afërsi të Kajros janë Sfinnga dhe Piramidat e mëdfha. Sot, Egjipti është qendër e rëndësishme politike dhe kulturore e Lindjes së Mesme.
Pozita i gjeografike e Egjiptit është jashtëzakonisht e volitshme. Gadishulli Sinait është një urë tokësore që lidh Egjiptin me Azinë. Nëpërmjet Detit Mesdhe lidhet me Evropën, ndërsa Kanali i Suezit është një nyje e rëndësishme e rrugëve tregtare midis kontinenteve.
Egjipti është një nga vendet më të populluara në Afrikë dhe Lindjen e Afërme. Sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 2006, Egjipti kishte 72.798.031 banorë. Popullsia është rritur shpejt për shkak të normës së lartë të natalitetit. Egjipti, për shembull, në vitin 1976, kishte 36.626.204 banorë. Ndërsa sipas vlerësimeve në vitin 2008 kishte 81.713.520 kurse një vit ma vonë ka arritur në 83.082.869.
Shumica e popullsisë jeton në afërsi të brigjeve të Nilit, sidomos rreth Kajros, Aleksandri dhe në deltën e Nilit si dhe përgjatë kanalit të Suezit. Hapësira e madhe e shkretirës së Saharasë është rrallë e banuar.
Shumica e popullsisë e pwrbwjnw egjiptianët (98 %, pasardhësit e egjiptianët e lashtë të cilët flasin gjuhën arabe). Qytetet më të mëdhenj të Egjiptit janë : Kairo (8 milionë b.), Aleksandria (4,25 milionë. b), Giza (3250000), Subra al Kejma (1,05 milionë. b), Port Said (590 000 b.), Suezi (530 000 b.), Luxor (470 000 banorë).
Pakicat etnike në Egjipt janë arabët beduin në Gadishullin e Sinait, mandej berberët në oazën Siva dhe Nubia në pjesën jugore të Egjiptit.
Një numër i vogël i grekët, italianët, hebrenjtë dhe pakicat e tjera, të cilët janë shkrirë në popullsinë vendase krishtere dhe myslymane, apo kanë emigruar.
Në Egjipt ka 500.000 deri 3.000.000 refugjatët dhe azilkërkuesit. Nga ky numër rreth 70.000 refugjatë palestinezë dhe 150.000 refugjatë irakianë. Refugjatët shumica janë refugjatë sudanez, numri i të cilëve është i papërcaktuar, por është vlerësuar në mes 2 dhe 5 milion. Fe zyrtare në Egjipt është Islami (sunit) dhe përfshinë rreth 90 % të popullsisë.
Kultura
Redakto- Artikulli kryesor: Kultura e Egjiptit
Egjipti është një përcaktues i njohur i kulturës në botën arabe-folëse. Kultura bashkëkohore arabe dhe e Lindjes së Mesme ndikohet shumë nga letërsia, muzika, filmi dhe televizioni egjiptian. Egjipti fitoi një rol drejtues rajonal gjatë viteve 1950 dhe 1960, duke i dhënë një hov të mëtejshëm të qëndrueshëm pozitës së kulturës egjiptiane në botën arabe-folëse.
Lidhje të jashtme
Redakto
Commons: Egjipti – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale Commons: Egjipti – Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale