Wikipedia

Historia e Prishtinës

Historia e Prishtinës paraqet të kaluarën e kryeqendrës së Kosovës e cila zë fill që në kohët e lashta.

Tregu i vjetër në Prishtinë në fillim të shekullit të 20-të
Qendra e qytetit në vitin 1913
Pamje ajrore e qendrës së qytetit në 1924

Antikiteti

Redakto

I gjithë rajoni i quajtur Iliria u pushtua nga Perandoria Romake në vitin 168 para Krishtit dhe u përfshi në provincën e Ilirikut në vitin 59 para Krishtit . Në vitin 87 u bë pjesë e provincës së Moesia Superiore .

Gjatë Perandorisë Romake kishte 15 km nga Prishtina (afër qytetit të Graçanicës ) qyteti i Ulpianës . Qyteti u shkatërrua, por u rindërtua përsëri gjatë sundimit të perandorit Justinian I. Mbetjet e qytetit të vjetër romak mund të shihen ende.

Mesjeta

Redakto

Pas rënies së Romës, Prishtina doli nga rrënojat e ish qytetit romak. Qyteti ndodhet në udhëkryqin e rrugëve që të çojnë në të gjitha drejtimet në të gjithë Ballkanin . Për këtë arsye, Prishtina u bë një qendër e rëndësishme tregtare në rrugët kryesore tregtare të Evropës Juglindore . Në mesin e shekullit të 9-të, qyteti ra në duart e Perandorisë së Parë Bullgare, më pas iu rikthye sundimit bizantin në fillim të shekullit të 11-të, pas së cilës ai ishte pjesë e Perandorisë së Dytë Bullgare .

Prishtina ishte gjithashtu një qytet i rëndësishëm i Shtetit të Nemanjidëve. Për disa periudha ajjo ishte në pronësi të disa sundimtarëve të kohës, p.sh. Stefan Dushani dhe Vuk Brankoviqi. Në atë kohë u themelua edhe Manastiri i Graçanicës në juglindje të Prishtinës, i cili ka mbijetuar deri më sot së bashku me hapsirën përreth .

Qyteti është dokumentuar për herë të parë me emrin e tij aktual në vitin 1342 në të dhënat e perandorit bizantin Gjon VI Kantakuzena, i cili e përshkruan atë si një fshat.

Perandoria Osmane

Redakto

Pas Betejës së Kosovës, Prishtina kaloi nën sundimin e Perandorisë Osmane . Kur arritën turqit, ai ishte një vendbanim i vogël, gjë që mund të dëshmohet nga fakti se turqit qendrën administrative të zonës e vendosën në Vuçitërn e afërt dhe jo në Prishtinë. [1] Gjatë shekujve 14 dhe 15, ai u zhvillua si vendbanim tregtar dhe minierash falë minierave të argjendit aty pranë në lokalitetin Novobërdo, por edhe të tjera në afërsi të Janjevës ose Trepçit . [2] Pozicioni i qytetit në rrugët tregtare që të çonin në Dubrovnik dhe Konstandinopojë ishte gjithashtu kyç. Prodhimi i barutit në lokalitet është regjistruar që nga viti 1485. Këtu (si dhe në vende të tjera të Kosovës osmane) ishte e pranishme një koloni e tregtarëve dubrovnik, të cilët siguruan lidhjen e qytetit me botën perëndimore.

Islamizimi i Prishtinës u bë gradualisht. Xhamia e parë është ndërtuar në fund të shekullit të 15-të, para ardhjes së sundimit osman. Megjithatë, Islami u përhap kryesisht në qytete dhe depërtoi shumë më ngadalë në popullsinë fshatare. Në vitin 1487, të dhënat osmane regjistronin 412 familje të krishtera dhe 94 myslimane në Prishtinë, qyteti ishte administrativisht pjesë e sanxhakut të Vuçitrnit . Në vitin 1950 kishte 308 shtëpi myslimane dhe 266 të krishtera. [3]

Në shekullin e 16-të, udhëtari turk Evlija Čelebi vizitoi Prishtinën, ai vuri në dukje mbi të gjitha ekzistencën e vreshtave dhe kopshteve lokale. Edhe pse llogaritjet e tij për numrin e banorëve të qyteteve të veçanta janë të ashtuquajtura e Turqisë Evropiane shumë e pasaktë, Çelebiu i kishte numëruar në Prishtinë 2 060 familje. ku 20 prej tyre ishin të besimit katolik. [4]

Gjatë inkursioneve austriake në territorin e Ballkanit, përfshirë Prishtinën, prifti katolik shqiptar Pjetër Bogdani u betua për besnikëri ndaj Habsburgëve dhe urdhëroi furnizimin e ushtrisë austriake që luftonte kundër turqve. Pas disfatës së austriakëve, ushtria osmane mori hak mizor ndaj popullsisë vendase për këtë tradhti.

Shkrimtari Aleksa Bogosavljeviq ka deklaruar në librin Rreth Arnautimës se Prishtina në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të kishte 17. 000 banorë dhe 13 xhami. Një garnizon i ushtrisë osmane ishte vendosur në qytet; Arsyeja për këtë ishin ndryshimet në mesin e shekullit jo shumë kohë pas trazirave që goditën qytetin në 1844 . Në të njëjtin shekull edhe Prishtina u shkatërrua nga dy zjarre të mëdha; në 1851 dhe 1863. [5] Nga viti 1873 u krijua një hekurudhë jo larg Prishtinës. [6] Megjithatë, begët vendas protestuan për ndërtimin e linjës, duke çuar në vendimin që hekurudha të kalonte më në perëndim të qytetit, përmes Fushës së sotme të Kosovës . [7]

Në vitin 1881, anëtarët e Lidhjes së Prizrenit e kontrolluan qytetin për disa kohë. [8] [9] Përfaqësuesit e saj u deklaruan përfaqësues të pushtetit vendor dhe dëbuan zyrtarët osmanë nga qyteti. Edhe para përfundimit të sundimit osman në vitin 1912, në Prishtinë pati përplasje të ndryshme mes shqiptarëve dhe serbëve dhe popullsisë sllave. Dhuna ndodhi në vitet 1901 dhe 1910, kur popullsia shqiptare fillimisht protestoi kundër rritjes së taksave. [10] Në atë kohë, popullsia e qytetit ishte nga dhjetë deri në pesëmbëdhjetë mijë.

Shekulli 20

Redakto
 
Ndërtimi i qendrës së re të Prishtinës pas Luftës së Dytë Botërore
 
Ndërtimi i qendrës së re të Prishtinës pas Luftës së Dytë Botërore
 
Qendra e qytetit e ndërtuar në fund të viteve 1940 dhe 1950
 
Prishtina gjatë Luftës së Kosovës

Në vitin 1912, së bashku me pjesën tjetër të Kosovës, ajo u bë pjesë e shtetit të pavarur të sapoformuar të Shqipërisë . Megjithatë, një vit më vonë ajo u bashkua me Mbretërinë e Serbisë . Në vitin 1918 Kosova u bë pjesë e Jugosllavisë së sapoformuar . Pasi Prishtina u bë qytet serb, popullsia turke, e cila përbënte shtyllën kurrizore të administratës shtetërore, u zhvendos përsëri në Turqi. [5] Në vitin 1921, Prishtina kishte 14 761 banorë. Si pjesë e kolonizimit të Kosovës gjatë Jugosllavisë ndërmjet luftës, kryeqyteti i ardhshëm i rajonit u vendos më 4. 500 persona. [11]

Në vitin 1929, qyteti ishte selia e një rrethi (rrethi) brenda Rrafshit të Vardarit . Para fillimit të Luftës së Dytë Botërore, në Prishtinë jetonin rreth 20 persona 000 njerëz; plani i parë hapësinor modern, i cili më pas u përgatit për qytetin në vitin 1936, numërohej në 16 000 persona. Nuk kishte ndryshime të mëdha në Prishtinë; Gjatë gjithë periudhës ndërmjet dy luftërave, Prishtina ruajti karakterin e saj oriental [12], duke mbetur larg ngutjes dhe ngutjes së qyteteve më të mëdha dhe modernizuese të vendit.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, qyteti iu aneksua Shqipërisë, e cila u pushtua nga Italia. Këtu ishin vendosur kampe për robërit serbë të luftës. [13]

Në vitin 1946, Prishtina u bë kryeqyteti i rajonit autonom të Kosovës . Në lidhje me këtë, u vendos (si pjesë e modernizimit të të gjithë vendit) të restaurohet Prishtina, të largohen elementët osmanë në qytet dhe të rindërtohet qendra e tij. Hapi i parë ishte rrënimi i tregut të vjetër origjinal ( Shqip Çarshia e Vjetër, serbisht Stara Čaršija/Stara Čaršija ) dhe rrethinat e tij dhe zëvendësimi i tij me ndërtesa shumëkatëshe, duke krijuar rrugën e sotme Nënë Tereza (Alb. Nenë Terezë ) dhe Sheshi <i id="mwmw">Vëllazëria dhe Uniteti</i> (sot Adem Jashari ). Në këtë kohë, megjithatë, shtëpitë e parafabrikuara dhe ndërtesat e tjera të zyrave, të cilat u ndërtuan në Prishtinë vetëm më vonë, nuk ishin krijuar ende. Kisha katolike dhe xhamia e shekullit të 16-të u shkatërruan. Prishjet u kryen në kuadër të aktiviteteve të punës së të rinjve dhe brigadave vullnetare me sloganin “Po shembim të vjetrën dhe po ndërtojmë të renë” . Në vitin 1953, u miratua një plan rregullues për rindërtimin e Prishtinës, i cili – ngjashëm me rastin e qyteteve të tjera në territorin e Republikës Socialiste të Serbisë dhe Maqedonisë së atëhershme – supozoi transformimin e bërthamës origjinale turke të qytetit. [14] Në vitet 1950, ndërtimet e reja shpesh ndërtoheshin në tokat që shteti jugosllav ua konfiskoi pronarëve fillestarë, të cilët ata i konsideronin si bashkëpunëtorë me regjimet pushtuese në Luftën e Dytë Botërore . Megjithatë, për shkak të domosdoshmërisë së zhvillimit industrial, ndërtimi i pallateve të reja të banimit u zhvillua në qytet vetëm për një kohë të shkurtër dhe më pas u ndërpre. Ato shërbyen kryesisht për zyrtarët që u shpërngulën në Prishtinë për shkak të krijimit të zyrave të reja të rajonit autonom.

Qeveria e re i kushtoi vëmendje të konsiderueshme edhe industrializimit të qytetit. U ndërtuan uzina për prodhimin e produkteve tekstile, një fabrikë për mobilje, pjesë makinash etj. U ndërtuan edhe termocentralet (Kosova A dhe Kosova B). [12] Megjithatë, në rastin e Kosovës, industria e lehtë ishte e preferuar. [15]

Në vitin 1946 në Prishtinë filloi punën Dega Rajonale e Teatrit Kombëtar. [16]

Midis 1953-1999, popullsia u rrit nga 24 000 deri në mbi 300 000. Rritja më e madhe ka ndodhur te popullsia vendase shqiptare, e cila është shpërngulur këtu nga kullotat malore. Në vitin 1961, popullsia ishte 39 000 njerëz, pastaj 69 në 1971 514 persona, dhjetë vjet më vonë, në 1981, ishin 108 083. Rritja e tillë e shpejtë e popullsisë, e cila u shkaktua kryesisht nga urbanizimi i shpejtë i Kosovës, ushtroi presion të konsiderueshëm në infrastrukturën, të cilën shteti jugosllav u detyrua ta modernizojë dhe zgjerojë vazhdimisht në rajonin autonom. Në përpjekje për të siguruar akomodim për të sapoardhurit, banesat me panele (Dardania, Sunçan Breg, Ulpiana, etj.) u krijuan në jug të vetë qendrës së qytetit. ). Baza për to u përgatit nga plani hapësinor i viteve 1960, në të cilin u aplikuan konceptet nga zhvillimi i Beogradit të Ri - krijimi i rrugëve me katër korsi në kënde të drejta me njëra-tjetrën, të ndara me gjelbërim izolues nga blloqet e banesave. Megjithatë, pjesa veriore e qytetit u la në mënyrë paradoksale jashtë procesit të modernizimit në këtë kohë dhe shtëpitë origjinale mbetën këtu, ose shtëpitë e ulëta familjare u ndërtuan këtu me ndihmën e tyre.

Në vitet 1960, në Prishtinë u hap një degë e Universitetit të Beogradit [17], e cila gradualisht u bë e pavarur pas protestave të nëntorit 1968 . Kështu, metropoli rajonal kishte universitetin e tij që nga viti 1969 . [18] [19] [20] Është krijuar një zonë industriale në drejtim të Polit të Kosovës . Termocentralet u ndërtuan në perëndim të tij (p.sh. Kosova A dhe Kosova B ) dhe fabrika të tjera. Përderisa në vitin 1966 Prishtina kishte vetëm disa rrugë të asfaltuara dhe Prizreni ishte qyteti më i madh në Kosovë, nga fundi i viteve 1980 Prishtina dominonte popullsinë e gjithë rajonit autonom të Kosovës. Nga viti 1975, televizioni filloi transmetimin nga Prishtina, [21] tre vjet më vonë këtu u themelua Akademia e Shkencave. [22] Rritja e shpejtë e qytetit vendosi kërkesa gjithnjë e më të larta për zhvillimin e infrastrukturës, e cila financohej nga Fondi për Republikat e Pazhvilluara . Simbolet e qytetit që u ndërtuan në vitet 1980 përfshijnë, për shembull, ndërtesën e Bibliotekës Kombëtare ose Pallatin Brutalist të Rinisë dhe Sporteve . U krijuan edhe disa ndërtesa të larta, ndër të cilat ishte selia e Bankës së Lubjanës ose Ndërmarrja Elektrike e Kosovës . Ndërtesa e lartë e bankës qendrore zinte një vend në qendrën historike të metropolit, në vendin e pazarit origjinal turk. U ndërtua një hotel Grand në mes të qytetit, u ndërtuan edhe disa dyqane moderne, p.sh. Gërmia/Grmija në qendër të qytetit.

Lulëzimi ekonomik i Prishtinës u shoqërua edhe me zhvillim të suksesshëm kulturor [14], ndonëse modest në krahasim me pjesën tjetër të Jugosllavisë në atë kohë. Megjithatë, të dyja u ndërprenë nga trazirat në vitin 1981 dhe kriza ekonomike pasuese e viteve 1980. Gjatë Revolucionit Anti-Burokratik, ishte vendi i një numri demonstratash ku popullata vendase protestoi për ndryshimet e detyruara në udhëheqjen e Bashkimit të Komunistëve të Kosovës . [23]

Situata vazhdoi në vitet 1990, kur autonomia e Kosovës ishte de facto e kufizuar. Projektet e shumta investive u ndërprenë, të cilat u përpoqën ta sjellin metropolin e Kosovës ekonomikisht të dobët në një nivel me republikat e tjera. Jugosllavia. Përkundrazi, zbatohej administrimi i drejtpërdrejtë i autoriteteve serbe. Në frymën e ringjalljes së identitetit ortodoks të serbëve në vitet 1990, ata ndërtuan një kishë ortodokse, por ajo nuk u përfundua kurrë. Tempulli do të ndërtohej brenda kampusit të synuar universitar, ishte investimi i vetëm i madh në qytet në atë kohë. Në vitet 1997-1999, gjatë përshkallëzimit gradual të luftës në Kosovë, qyteti megjithatë u kursye në masë të madhe nga shkatërrimi i infrastrukturës dhe shtëpive, megjithatë, dhuna ndërmjet grupeve individuale etnike ndodhi në një shkallë të gjerë brenda dhe përreth Prishtinës.

Në vitin 1997, në Prishtinë u zhvilluan demonstrata të mëdha studentore. [24] Njëri prej tyre u ndoq nga 80 mijë persona dhe përfundimisht u bë i dhunshëm dhe u desh të ndërhynte edhe policia.

Gjatë bombardimeve të Jugosllavisë në vitin 1999, disa objekte strategjike u goditën në Prishtinë, duke përfshirë Aeroporti i Sllatinës (i cili, megjithatë, pësoi pak dëmtime si bazë kryesisht nëntokësore), si dhe kazermat lokale, stacionin policor, ndërtesa e postës dhe të tjera. [25] Gjatë luftës, një pjesë e konsiderueshme e popullsisë shqiptare të Kosovës u largua nga qyteti, mjaft prej tyre u dëbuan drejtpërdrejt nga policia jugosllave, u mblodhën në stacion dhe u dërguan në kufirin maqedonas. Shqiptarët filluan të kthehen pas mbërritjes së trupave ndërkombëtare. Pas vitit 1999, Prishtina ishte qendra e administrimit të Misionit të Kombeve të Bashkuara .

Shekulli 21

Redakto

Pas Shpallja e Pavarësisë së Kosovës e cila ndodhi më 17 shkurt 2008, në Prishtinë këtu janë vendosur zyrat e institucioneve ndërkombëtare dhe ambasadat e atyre vendeve që e kanë njohur pavarësinë e Kosovës. Falë kësaj, filloi një shkallë e konsiderueshme e zhvillimit të qytetit, e cila stimuloi ndërtimet e reja, veçanërisht në skajin jugor të Prishtinës. Autostrada të reja u ndërtuan në Pejë (në perëndim të Kosovës) dhe në Uroshevac (në jug të Kosovës) dhe më vonë përmes grykës së Kaçanicës dhe në Shkup .

Problem u bë edhe restaurimi i qendrës historike të Prishtinës. Në vitin 2018 , Sheshi Adem Jashari në qendër të qytetit u rivitalizua. Disa vite më vonë, komuna e Prishtinës ra dakord të rivendoste pjesën tjetër të bërthamës historike të ruajtur (pjesën veriore të qendrës së qytetit) dhe të shtrojë rrugët lokale. . Rruga e ngarkuar e Agim Ramadanit, e cila ndan qendrën e qytetit në pjesën perëndimore dhe lindore, duhet të shndërrohet në një tunel 300 m të gjatë. [26] Zona e qetë (e paraqitur sot nga Avenue Nënë Tereza) duhet të shtrihet kështu më në veri.

Shih edhe

Redakto

Referime

Redakto
  1. ^ Kosovo – turistički vodič (në serbisht). Turistički savez Kosova. fq. 24.
  2. ^ Between Serb and Albanian: A History of Kosovo (në anglisht). Columbia University Press New York. fq. 17. ISBN 0-231-11383-8.
  3. ^ Historijsko-geografski razvoj Kosova (Tezë) (në kroatisht). Záhřeb: Sveučilište u Zagrebu, Prirodoslovno-matematički fakultet. 2020.
  4. ^ Between Serb and Albanian: A History of Kosovo (në anglisht). Columbia University Press New York. fq. 23. ISBN 0-231-11383-8.
  5. ^ a b Geografska enciklopedija naselja Srbije 3 (M-R) (në serbisht). Stručna knjiga. fq. 385. ISBN 86-82657-15-5.
  6. ^ Geografska enciklopedija naselja Srbije 3 (M-R) (në serbisht). Stručna knjiga. fq. 384. ISBN 86-82657-15-5.
  7. ^ Kosovo – turistički vodič (në serbisht). Turistički savez Kosova. fq. 25.
  8. ^ The Albanians: A modern history (në anglisht). I. B. Tauris. 1997. fq. 41.
  9. ^ Between Serb and Albanian: A History of Kosovo (në anglisht). Columbia University Press New York. fq. 43. ISBN 0-231-11383-8.
  10. ^ The Albanians: A modern history (në anglisht). I. B. Tauris. 1997. fq. 63.
  11. ^ The Albanians: A modern history (në anglisht). I. B. Tauris. 1997. fq. 127.
  12. ^ a b Kosovo – turistički vodič (në serbisht). Turistički savez Kosova. fq. 26.
  13. ^ Kosovo: What Everyone Needs To Know (në anglisht). Oxford University Press. fq. 47. ISBN 978-0-19-537673-9.
  14. ^ a b Kosovo: What Everyone Needs To Know (në anglisht). Oxford University Press. fq. 56. ISBN 978-0-19-537673-9.
  15. ^ Serbia and Montenegro (në anglisht). Facts on File. fq. 100. ISBN 0-8160-5054-6.
  16. ^ Jugoslavija 1941 – 1981 (në serbo-kroatisht). eksport pres. fq. 194.
  17. ^ Kosovo: What Everyone Needs To Know (në anglisht). Oxford University Press. fq. 53. ISBN 978-0-19-537673-9.
  18. ^ Jugoslavija 1941 – 1981 (në serbo-kroatisht). eksport pres. fq. 190.
  19. ^ The Albanians: A modern history (në anglisht). I. B. Tauris. 1997. fq. 192.
  20. ^ Kosovo: What Everyone Needs To Know (në anglisht). Oxford University Press. fq. 15. ISBN 978-0-19-537673-9.
  21. ^ Jugoslavija 1941 – 1981 (në serbo-kroatisht). eksport pres. fq. 207.
  22. ^ Jugoslavija 1941 – 1981 (në serbo-kroatisht). eksport pres. fq. 330.
  23. ^ The Albanians: A modern history (në anglisht). I. B. Tauris. 1997. fq. 212.
  24. ^ Kosovo: What Everyone Needs To Know (në anglisht). Oxford University Press. fq. 80. ISBN 978-0-19-537673-9.
  25. ^ Kosovo: What Everyone Needs To Know (në anglisht). Oxford University Press. fq. 98. ISBN 978-0-19-537673-9.
  26. ^ "Prishtina planifikon të rikthejë identitetin e zonës së vjetër duke e lidhur me qendrën e shtruar rrugët me kalldrëm", Kallxo, marrë më 25 dhjetor 2020
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_e_Prishtinës&oldid=2631703"