Historia jahude
Historia hebreje është historia e hebrenjve dhe e kombit, fesë dhe kulturës së tyre, ashtu siç u zhvillua dhe ndërveproi me popujt, fetë dhe kulturat e tjera.
Hebrenjtë kanë origjinën nga izraelitët dhe hebrenjtë e Izraelit historik dhe Judës, dy mbretëri të lidhura që u shfaqën në Levant gjatë epokës së hekurit.[1][2] Megjithëse përmendja më e hershme e Izraelit është gdhendur në Stele Merneptah rreth viteve 1213–1203 pes, literatura fetare tregon historinë e izraelitëve që kthehen të paktën deri në shek. 1500 pes. Mbretëria e Izraelit ra në duart e Perandorisë Neo-Asiriane rreth vitit 720 pes,[3] dhe Mbretëria e Judës në duart e Perandorisë Neo-Babilonase në vitin 586 pes.[4] Një pjesë e popullsisë judease u internua në Babiloni. Robëritë asiriane dhe babilonase konsiderohen se përfaqësojnë fillimin e diasporës hebreje.
Pasi Perandoria Persiane Akamenide pushtoi rajonin, hebrenjtë e mërguar u lejuan të ktheheshin dhe të rindërtonin tempullin; këto ngjarje shënojnë fillimin e periudhës së Tempullit të Dytë.[5][6] Pas disa shekujsh sundimi të huaj, Revolta Makabe kundër Perandorisë Seleukide çoi në një mbretëri të pavarur Hasmoneane,[7] por ajo u përfshi gradualisht në sundimin romak.[8] Luftërat hebraike-romake, një seri revoltash të pasuksesshme kundër romakëve në shekujt 1 dhe 2 të e.s. rezultuan në shkatërrimin e Jeruzalemit dhe Tempullin e Dytë[9] dhe dëbimin e shumë hebrenjve.[10] Popullsia hebreje në Tokën e Izraelit u zvogëlua gradualisht gjatë shekujve në vijim, duke rritur rolin e diasporës hebraike dhe duke e zhvendosur qendrën shpirtërore dhe demografike nga Judea e shpopulluar në Galile dhe më pas në Babiloni, me komunitete më të vogla të përhapura në të gjithë Perandorinë Romake. Gjatë së njëjtës periudhë, u hartuan Mishna dhe Talmudi, tekste qendrore hebraike. Në mijëvjeçarët në vijim, komunitetet e diasporës u bashkuan në tre nënndarje të mëdha etnike sipas vendit ku u vendosën paraardhësit e tyre: Ashkenazim (Evropa Qendrore dhe Lindore), Sefardimët (fillimisht në Gadishullin Iberik) dhe Mizrahim (Lindja e Mesme dhe Afrika e Veriut).[11][12]
Sundimi bizantin mbi Levantin humbi në shekullin e VII pasi Kalifati Islamik i sapokrijuar u zgjerua në Mesdheun Lindor, Mesopotami, Afrikën e Veriut dhe më vonë në Gadishullin Iberik. Kultura hebraike gëzoi një epokë të artë në Spanjë, me hebrenjtë që u pranuan gjerësisht në shoqëri dhe jeta e tyre fetare, kulturore dhe ekonomike lulëzoi. Megjithatë, në 1492 hebrenjtë u detyruan të largoheshin nga Spanja dhe migruan në një numër të madh në Perandorinë Osmane dhe Itali. Midis shekujve 12 dhe 15, hebrenjtë Ashkenazi përjetuan persekutim ekstrem në Evropën Qendrore, gjë që nxiti migrimin e tyre masiv në Poloni.[13][14] Shekulli i 17-të pa ngritjen e lëvizjes intelektuale Haskalah dhe në shekullin e 18-të, hebrenjtë filluan të bëjnë fushatë për emancipimin e hebrenjve nga ligjet kufizuese dhe integrimin në shoqërinë më të gjerë evropiane.
Në shekullin e 19-të, kur hebrenjve në Evropën Perëndimore iu dha gjithnjë e më shumë barazia para ligjit, hebrenjtë në Pale of Settlement u përballën me persekutim në rritje, kufizime ligjore dhe pogrome të përhapura. Gjatë viteve 1870 dhe 1880, popullsia hebreje në Evropë filloi të diskutonte më aktivisht emigracionin në Sirinë osmane me synimin për të rivendosur një politikë hebreje në Palestinë. Lëvizja sioniste u themelua zyrtarisht në 1897. Pogromet shkaktuan gjithashtu një eksod masiv të më shumë se 2 milionë hebrenjve në Shtetet e Bashkuara midis 1881 dhe 1924.[15] Hebrenjtë e Evropës dhe Shteteve të Bashkuara arritën sukses në fushat e shkencës, kulturës dhe ekonomisë. Ndër ata që përgjithësisht konsiderohen më të famshëm ishin Albert Einstein dhe Ludwig Wittgenstein. Shumë fitues të çmimit Nobel në këtë kohë ishin hebrenj, siç ndodh ende.[16]
Në vitin 1933, me ardhjen në pushtet të Adolf Hitlerit dhe nazistëve në Gjermani, situata e hebrenjve u bë e rëndë. Krizat ekonomike, ligjet racore antisemite dhe frika e një lufte të ardhshme bënë që shumë njerëz të iknin nga Evropa në Palestinën e Detyrueshme, në Shtetet e Bashkuara dhe në Bashkimin Sovjetik. Në vitin 1939 filloi Lufta e Dytë Botërore dhe deri në vitin 1941 Hitleri pushtoi pothuajse të gjithë Evropën. Në vitin 1941, pas pushtimit të Bashkimit Sovjetik, filloi Zgjidhja Përfundimtare, një operacion i gjerë i organizuar në një shkallë të paprecedentë, që synonte asgjësimin e popullit hebre dhe që rezultoi në persekutimin dhe vrasjen e hebrenjve në Evropë dhe Afrikën e Veriut. Në Poloni, 3 milionë u vranë në dhomat e gazit në të gjitha kampet e përqendrimit të kombinuara, me 1 milion vetëm në kompleksin e kampit të Aushvicit. Ky gjenocid, në të cilin rreth 6 milionë hebrenj u shfarosën në mënyrë metodike, njihet si Holokaust.
Para dhe gjatë Holokaustit, një numër i madh hebrenjsh emigruan në Palestinën e Detyrueshme. Më 14 maj 1948, pas përfundimit të mandatit, David Ben-Gurion deklaroi krijimin e Shtetit të Izraelit, një shtet hebre dhe demokratik në Tokën e Izraelit. Menjëherë më pas, të gjitha shtetet fqinje arabe e pushtuan, megjithatë IDF e sapoformuar rezistoi. Në vitin 1949, lufta përfundoi dhe Izraeli filloi ndërtimin e shtetit dhe thithjen e valëve masive të Aliyah nga e gjithë bota. Që nga viti 2022, Izraeli është një demokraci parlamentare me një popullsi prej 9.6 milionë banorësh, nga të cilët 7 milionë janë hebrenj. Komuniteti më i madh hebre jashtë Izraelit është në Shtetet e Bashkuara, dhe komunitete të mëdha ekzistojnë gjithashtu në Francë, Kanada, Argjentinë, Rusi, Mbretërinë e Bashkuar, Australi dhe Gjermani.[17]
Shiko edhe
RedaktoReferime
Redakto- ^ Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher (2001). The Bible unearthed : archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories (bot. 1st Touchstone). New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-86912-4.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ The Pitcher Is Broken: Memorial Essays for Gosta W. Ahlstrom, Steven W. Holloway, Lowell K. Handy, Continuum, 1 May 1995 Arkivuar prill 9, 2023, tek Wayback Machine Quote: "For Israel, the description of the battle of Qarqar in the Kurkh Monolith of Shalmaneser III (mid-ninth century) and for Judah, a Tiglath-pileser III text mentioning (Jeho-) Ahaz of Judah (IIR67 = K. 3751), dated 734–733, are the earliest published to date."
- ^ Broshi, Maguen (2001). Bread, Wine, Walls and Scrolls. Bloomsbury Publishing. fq. 174. ISBN 978-1-84127-201-6. Arkivuar nga origjinali më 10 shkurt 2023. Marrë më 19 gusht 2022.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Faust, Avraham (2012-08-29). Judah in the Neo-Babylonian Period. Society of Biblical Literature. fq. 1. doi:10.2307/j.ctt5vjz28. ISBN 978-1-58983-641-9.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Jonathan Stökl, Caroline Waerzegger (2015). Exile and Return: The Babylonian Context. Walter de Gruyter GmbH & Co. fq. 7–11, 30, 226.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Encyclopaedia Judaica. Vëll. 3 (bot. 2nd). fq. 27.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Peter Fibiger Bang; Walter Scheidel (2013). The Oxford Handbook of the State in the Ancient Near East and Mediterranean. Oxford University Press. fq. 184–187. ISBN 978-0-19-518831-8. Arkivuar nga origjinali më 9 prill 2023. Marrë më 16 janar 2023.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Abraham Malamat (1976). A History of the Jewish People. Harvard University Press. fq. 223–239. ISBN 978-0-674-39731-6.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Zissu, Boaz (2018). "Interbellum Judea 70-132 CE: An Archaeological Perspective". Jews and Christians in the First and Second Centuries: The Interbellum 70‒132 CE. Joshua Schwartz, Peter J. Tomson. Leiden, The Netherlands. fq. 19. ISBN 978-90-04-34986-5. OCLC 988856967.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja) - ^ Erwin Fahlbusch; Geoffrey William Bromiley (2005). The Encyclopedia of Christianity. Wm. B. Eerdmans Publishing. fq. 15–. ISBN 978-0-8028-2416-5. Arkivuar nga origjinali më 9 prill 2023. Marrë më 16 janar 2023.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Heritage: Civilization and the Jews; The Uses of Adversity." Page 87. Eban, Abba Solomon. "Heritage: Civilization and the Jews." Summit Books, A Division of Simon and Schuster, Inc. Syracuse, New York: 1984. Page 87.
- ^ Dosick (2007), pp. 59, 60.
- ^ Mosk (2013), p. 143. "Encouraged to move out of the Holy Roman Empire as persecution of their communities intensified during the twelfth and thirteenth centuries, the Ashkenazi community increasingly gravitated toward Poland."
- ^ Harshav, Benjamin (1999). The Meaning of Yiddish. Stanford: Stanford University Press. p. 6. "From the fourteenth and certainly by the sixteenth century, the centre of European Jewry had shifted to Poland, then ... comprising the Grand Duchy of Lithuania (including today's Byelorussia), Crown Poland, Galicia, the Ukraine and stretching, at times, from the Baltic to the Black Sea, from the approaches to Berlin to a short distance from Moscow."
- ^ Lewin, Rhoda G. (1979). "Stereotype and reality in the Jewish immigrant experience in Minneapolis" (PDF). Minnesota History. 46 (7): 259. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 21 korrik 2020. Marrë më 10 gusht 2020.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Jewish Nobel Prize Winners". jinfo.org. Arkivuar nga origjinali më 24 dhjetor 2018. Marrë më 7 tetor 2011.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Leaving Zion: Jewish Emigration from Palestine and Israel after World War II | Department of History". history.osu.edu. Marrë më 2024-07-13.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)