Wikipedia

Ariu i murrmë

(Përcjellë nga Ariu i murmë)

Ariu i murrmë ( Ursus arctos ) është një specie ariu që është gjetur në pjesën më të madhe Euroazisë veriore dhe Amerikës veriore [1][2]. Në Amerikën e Veriut, popullatat e arinjve të murrmë shpesh quhen " arijntë grizli ". Ёshtë një nga anëtarët më të mëdhenj tokësorë të rendit Karnivora , i rivalizuar në madhësi vetëm nga i afërmi i tij më i afërt, ariu polar ( Ursus maritimus ), i cili është shumë më pak i ndryshëm në madhësi dhe pak më i madh ..[3][4][5][6][7] Gama kryesore e ariut të murrmë përfshin pjesë të Rusisë , Azisë Qendrore , Kinës , Kanadasë , Shteteve të Bashkuara , Hokaidso , Skandinavisë dhe rajonit të Karpateve , veçanërisht Rumanisë , Anadolli, Ballkanit dhe Kaukazit .[1][8] Ariu i murrmë njihet si një kafshë kombëtare dhe shtetërore në disa vende evropiane.[9]

Ariu i murrmë
Vargu kohor: Pleistoceni-Holoceni
Ariu i murrmë (U. arctos)
Statusi i ruajtjes
Klasifikimi shkencor e
Unrecognized taxon (fix): Ursus
Lloji:
Template:Taxonomy/UrsusU. arctos
Emri binomial
Ursus arctos
Linnaeus, 1758
Harta e përhapjes

Ndërsa rrezja e ariut ka qenë pakësuar dhe është përballur me zhdukje lokale, ajo mbetet e renditur si speciet jo i rrezikuar nga Unioni Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës (IUCN) me një popullsi totale prej afro 200,000. Që nga viti 2012 , ky dhe ariu i zi amerikan janë e vetmja specie ariu që nuk klasifikohet si i kërcënuar nga IUCN.[1][2][10] Popullsitë që u kërkuan në zhdukje në shekujt XIX dhe XX janë ariu i Atlasit të Afrikës së Veriut dhe Kalifornisë ,[11][12] ungavan dhe meksikan popullata e ariut grizli të Amerikës së Veriut . Shumë prej popullsive në pjesët jugore të Euroazisë janë gjithashtu të rrezikuara.[1][13] Një nga format me trup më të vogël, ariu i murrmë i Himalajave , është i rrezikuar në mënyrë kritike, duke zënë vetëm 2% të gamës së saj të mëparshme dhe kërcënohet nga copëzimi i pakontrolluar për pjesët e trupit të tij.  Ariu i murrmë marsikan i Italisë qendrore është një nga disa popullata të izoluara për momentin e ariut të murrmë euroaziatik  , dhe besohet të ketë një popullsi prej vetëm 40 deri 50 arinj.[9][14]

Evolucioni dhe taksonomia

Redakto

Ariu i murrmë nganjëherë quhet bruin , nga anglishtja e mesme . Ky emër e ka zanafillën në fabulën, Historia e Reynard the Fox , përkthyer nga William Caxton , nga bruun e holandishtes së Mesme ose bruyn , që do të thotë kafe (ngjyra).[15] Në mesin e shekullit të 19-të të Shteteve të Bashkuara, ariu i murrmë u cilësua "Efraimi i Vjetër" dhe nganjëherë si "Moccasin Joe".[16]

Emri shkencor i ariut të murrmë, Ursus arctos , vjen nga fjala latine ursus , që do të thotë "ariu",[17] dhe nga ktρκτος arktos , fjala greke për ariun.[18]

Emrat e përgjithësuar dhe evolucioni

Redakto

Arinjtë e murrmë mendohet se kanë evoluar nga Utrus etruscus në Azi..[19][20] Ariu i murrmë, për Kurten (1976), është deklaruar si "rrjedh qartë nga popullata aziatike e Ursus savini rreth 800,000 vjet më parë; përhapur në Evropë, në Botën e Re".[21] Një analizë gjenetike tregoi se vijat e ariut të murrme largoheshin nga kompleksi i specieve të arijnve të shpellës afërsisht 1.2-1.4 milion vjet më parë, por nuk sqaroi nëse U. savini vazhdoi si parospecies për ariun e murrmë para se të zhdukej.[22] Fosilet më të vjetra të identifikuara pozitivisht nga kjo specie ndodhin në Kinë nga rreth 0,5 milion vjet më parë. Arinjtë e murrmë hynë në Evropë rreth 250,000 vjet më parë dhe Afrika e Veriut menjëherë  më pas.[19][23] Mbetjet e ariut të murrmë nga periudha e Pleistocenit janë të zakonshme në Ishujt Britanikë , ku mendohet se mund të kenë arritur më tej me arinjtë e shpellës ( Ursus spelaeus ). Lloji hyri në Alaskë 100,000 vjet më parë, megjithëse ato nuk lëvizën drejt jugut deri në 13,000 vjet më parë. Spekulohet se arinjtë e murrmë nuk ishin në gjendje të migrojnë në jug deri në zhdukjen e ariut gjigant shumë më të madh me fytyrë të shkurtër ( Arctodus simus ). [24][25]


Disa paleontologë sugjerojnë mundësinë e dy shpërnguljeve të veçantë të arijnëve të murrmë : arinjtë e murrmë në brendësi, të njohura edhe si grizlit , mendohet se rrjedhin nga arinjtë e murrmë kafkëngushtë, të cilët migruan nga Siberia veriore në Alaskën qendrore dhe pjesën tjetër të kontinentit, ndërsa arinjtë Kodiak zbresin nga arinj kofkëngushtë nga Kamchatka, e cila kolonizoi gadishullin Alaskan. Fosilet e ariut të murrmë të zbuluar në Ontario , Ohio , Kentucky dhe Labrador tregojnë se speciet kanë jetuar më larg në lindje sesa tregohet në të dhënat historike.[19] Në Amerikën e Veriut, dy nënspecie Ursus arctos horribilis njihen përgjithësisht - ariu i murrmë bregdetar dhe ariu i murrmë i mbrendshëm; këto dy nënlloje përcaktojnë gjerësisht gamën e madhësive të të gjithë nëllojeve të ariut kafe.[13]

Taksonomia shkencore

Redakto
 
Ariu i murrmë euroaziatik ( Ursus arctos arctos ), specia nominale

Ka shumë metoda të përdorura nga shkencëtarët për të përcaktuar speciet e arijnve dhe nënspeciet , pasi asnjë metodë nuk është gjithmonë efektive. Taksonomia e ariut dhe klasifikimi i specieve është përshkruar si "i frikshëm dhe konfuz" me disa autoritete që rendisin të njëjtin grup specifik të nënspecieve.[26] Testimi gjenetik tani është ndoshta mënyra më e rëndësishme për të përcaktuar shkencërisht marrëdhëniet dhe emrat e ariut të murrmë. Në përgjithësi, testimi gjenetik përdor fjalën kladë sesa specie për shkak se një test gjenetik i vetëm nuk mund të përcaktojë një specie biologjike . Shumica e studimeve gjenetike raportojnë se sa të lidhura janë arinjtë (ose distanca e tyre gjenetike). Ka qindra nënspecie të vjetëruara të ariut të murrmë, secili me emrin e vet, dhe kjo mund të bëhet konfuz; Salla (1981) rendit 86 nënlloje të ndryshme dhe madje as 90 janë propozuar.[27][28] Sidoqoftë, analiza e fundit e ADN-së ka identifikuar si pesë si kadastra kryesore që përmbajnë të gjitha arinjtë e murrmë të gjallë, ndërsa një studim filogjenetik i vitit 2017 zbuloi nëntë klada, duke përfshirë një që përfaqëson arinjtë polar. Që nga 2005 ,[29][30] .[31] 15 nënspeciet ekzistuese ose të zhdukura kohët e fundit u njohën nga komuniteti i përgjithshëm shkencor.[32][33]

Si dhe numri i saktë i specieve të përgjithshme të ariut të murrmë, marrëdhënia e tij e saktë me ariun polar gjithashtu mbetet në diskutim. Ariu polar është një pjesë e fundit e ariut të murrmë. Pika në të cilën ari polar u largua nga ariu i murrmë është i paqartë, me vlerësime të bazuara në gjenetikë dhe fosile që shkojnë nga 400,000 deri në 70,000 vjet më parë, por analiza më e fundit ka treguar që ariu polar u nda diku midis 275,000 dhe 150,000 vjet më parë.[34] Sipas disa përkufizimeve, ariu i murrmë mund të interpretohet si paraspecie për ariun polar. [35][36][37][38]

Analiza e ADN tregon se, përveç fragmentimit të popullatës së kohëve të fundit të shkaktuara nga njerëzit,[39] arinjtë e murrmë në Amerikën e Veriut janë përgjithësisht janë pjesë e një sistemi të vetëm të ndërlidhur të popullsisë, me përjashtim të popullsisë (ose specieve) në Arkipelagun Kodiak , i cili ndoshta ka qenë i izoluar që nga fundi i epokës së fundit të akullinajave.[40][41] Këto të dhëna demonstrojnë se U. a. gyas, U. a. horribilis, U. a. sitkensis dhe U. a. stikeenensis nuk janë grupe të dallueshme ose kohezive, dhe më saktë do të përshkruheshin si ekotipe. Për shembull, arinjtë e murrmë në çdo rajon të veçantë të bregdetit të Alaskës janë më të afërta me arinjtë grizli sesa me popullatat e largëta të arinjve të murrmë,[42] dallimi morfologjik në dukje i nxitur nga arinjtë e murrmë që kanë qasje në një burim të pasur ushqimor me salmon, ndërsa arinjtë grizli që jetojnë në lartësi më të mëdha, ose më tej nga bregdeti, ku materiali bimor është baza e dietës. Historia e arinjve të Arkipelagut të Aleksandrit është e pazakontë në atë që këto popullsi të ishullit mbajnë ADN të ariut polar, që supozohet se janë me origjinë nga një popullsi e arinjve polarë që u la pas në fund të Pleistocenit, por që prej asaj kohe kanë qenë të lidhura me popullsitë kontinentale ngjitur përmes lëvizjes së meshkujve, deri në atë pikë kur gjenomet e tyre bërthamore janë tani më shumë se 90% e prejardhjes së ariut të murrmë.[43]

Arinjtë e murrmë janë të ndara me sa duket në pesë kadra të ndryshme, disa prej të cilëve bashkëjetojnë ose bashkëveprojnë në rajone të ndryshme.[2]

Hibridët

Redakto
 
Një hibrid i mundshëm i ariut grizli- ariut të zi në territorin Yukon , Kanada

Një hibrid i ariut grizli-polar është një hibrid i rrallë ursid që rezulton nga një kryqëzim i një ariu të murrmë dhe një ariu polar . Ka ndodhur si në robëri ashtu edhe në të egër. Në vitin 2006, shfaqja e këtij hibrid në natyrë u konfirmua duke testuar ADN-në e një ariu me pamje të çuditshme që ishte qëlluar në Arktikun Kanadez , dhe shtatë hibride të tjera janë konfirmuar që në të njëjtin rajon, të gjitha kanë zbritur nga një femër e vetme ariu polar.[44] Më parë, hibridi ishte prodhuar në kopshte zoologjike dhe konsiderohej një " kristal"(një kafshë e hipotezuar për të cilën nuk ekziston asnjë provë shkencore e ekzistencës në natyrë).

Analizat e gjenomit të arinjve kanë treguar se ndërhyrja midis specieve ishte e përhapur gjatë evolucionit të gjinisë Ursus [45][46][47], përfshirë ndërhyrjen e ADN-së së ariut polar, të prezantuar te arinjtë kafe gjatë Pleistocenit.

Një ari i vrarë në vjeshtën e vitit 1986 në Michigan , SH.B.A., u mendua nga disa të ishte një hibrid i arit të zi amerikan/grizli , për shkak të madhësisë së tij jashtëzakonisht të madhe, dhe kockave të trurit proporcionalisht më të madh. Testimi i ADN-së nuk ishte në gjendje të përcaktonte nëse ishte një ari i madh amerikan i zi apo ari grizli .[48]

Anatomia

Redakto
 
Arinjtë e murrmë janë me madhësi shumë të ndryshueshme. Arinjtë e murrmë euroaziatikë shpesh bien rreth mesit në madhësi të ulëta për speciet.

Madhësia tipike varet nga cila popullatë është nga ajo, dhe nënllojet më të pranuara ndryshojnë shumë në madhësi. Kjo është pjesërisht për shkak të dimorfizmit seksual , pasi arinjtë e murrmë meshkuj janë mesatarisht të paktën 30% më të mëdhenj në shumicën e nëntipeve. Arinjtë individualë gjithashtu ndryshojnë në madhësi sezonale, duke peshuar më së paku në pranverë për shkak të mungesës së foragjereve gjatë letargjis, dhe më së shumti në fund të vjeshtës, pas një periudhe hiperfagie për të vënë në peshë shtesë për t'u përgatitur për letargji. Prandaj, një ari mund të duhet të peshohet edhe në pranverë dhe në vjeshtë për të marrë një ide mbi peshën e tij mesatare vjetore.[49][50]

 
Skeleti

Gama normale e dimensioneve fizike për një ari të murrmë është 1.4 deri në 2.8 m (4 ft 7 në 9 ft 2 in) nga gjatësia e kokës dhe truput dhe një lartësi supesh prej 70 deri 153 cm (2 ft 4 in to 5 ft 0 in).Bishti është relativisht i shkurtër, si të gjithë arinjtë, duke filluar nga 6 deri në 22 cm (2,4 deri 8,7 in) në gjatësi. Arinjtë më të vegjël të murrmë, femrat gjatë pranverës në mesin e popullatave të tokës shterpë, mund të peshojnë aq pak sa të përputhen afërsisht me masën e trupit të meshkujve të llojeve të ariut më të vegjël të gjallë, ariun e diellit ( Helarctos malayanus ), ndërsa popullsitë më të mëdha bregdetare arrijnë madhësi shumë të ngjashme me ato të llojeve më të mëdha të ariut të gjallë, ariut polar .[51][13][52] Arinjtë e murrmë tokësor janë përgjithësisht më të vogla se sa perceptohen, duke qenë rreth të njëjtën peshë si një luan mesatar , me një mesatare vlerësimi prej 180 kg (400 lb) tek meshkujt dhe 135 kg (298 lb) tek femrat, ndërsa të rriturit e popullsisë bregdetare peshojnë rreth dy herë më shumë.[13][53] Pesha mesatare e arinjve meshkuj të rritur nga 19 popullsi, nga e gjithë bota dhe specie të ndryshme (përfshirë të dy speciet me trup të madh dhe të vogël), u gjet në 217 kg (478 lb) ndërsa femrat e rritur nga 24 popullsitë u gjetën mesatarisht 152 kg (335 lb).[13][54][55][56]

Ngjyra

Redakto
 
Ariu i murrmë në një shkëmb

Arinjtë e murrmë shpesh nuk janë plotësisht kafe.[57] Ata kanë lesh të gjatë dhe të trashë, me një krifë mesatarisht të gjatë në pjesën e prapme të qafës e cila ndryshon disi nga llojet.[58] Në Indi, arinjtë e murrmë mund të jenë të kuqërremtë me qime argjendi, ndërsa në Kinë arinjtë e murrmë janë të bikoloruar, me një jakë të verdhë-kafe ose të bardhë në të gjithë qafën, gjoksin dhe shpatullat.[59][57] Edhe brenda specieve të përcaktuara mirë, individët mund të tregojnë ngjyrime shumë të ndryshueshme të kafesë. Grizlit e Amerikës së Veriut mund të jenë kafe të errët (pothuajse të zezë) deri në krem ​​(pothuajse të bardhë) ose të verdhë-kafe dhe shpesh kanë këmbë me ngjyrë të errët. Emri i zakonshëm "grizli" buron nga ngjyrosja e tyre tipike, me qimet në pjesën e prapme të tyre zakonisht janë kafe-të zezë në bazë dhe krem ​​të bardhë në kurriz, duke u dhënë atyre ngjyrën e tyre të veçantë "të murrmë". Përveç specieve kanellë të ariut të zi amerikan ( U. americanus cinnamonum ), ariu i murrmë është specia e vetme moderne e ariut që zakonisht shfaqet me të vërtetë kafe. Gëzofi i dimrit është shumë i trashë dhe i gjatë, veçanërisht në speciet veriore, dhe mund të arrijë nga 11 deri në 12 centimetra . Gëzofi i dimrit është i hollë, por të ashpër kur e prekin. Gëzofi i verës është shumë më i shkurtër dhe më i rrallë dhe gjatësia dhe densiteti i tij ndryshon gjeografikisht.[60]

Morfologjia dhe madhësia ckraniale

Redakto
 
Kafka

Të rriturit kanë kafkat konkave masive, të ndërtuara shumë mirë , të cilat janë të mëdha në përpjeatim me trupin. Pjesa e përparme e ballit është e lartë dhe ngrihet pjerrësisht. Kafka është zhvilluar më mirë kur krahasohen me ato të arinjve të zinj aziatikë ( Ursus thibetanus ): këto të fundit kanë kreshta sagitale që nuk kalojnë më shumë se 19-20% të gjatësisë totale të kafkës, ndërsa të parët kanë kreshta sagitale që përbëjnë deri në 40–41% të gjatësisë së kafkës. Projeksionet e kafkës janë më të dobëta të zhvilluara tek femrat sesa te meshkujt. Rreshti i trurit është relativisht i vogël dhe i zgjatur. Ekziston një variacion i madh gjeografik në kafkë, dhe paraqitet kryesisht në dimensione. Për shembull, grizlit kanë tendencë të kenë profile më të sheshta sesa arinjtë e murrmë evropiane dhe bregdetar të Amerikës. Gjatësia e kafkës së arinjve të murrmë rusë priren të jetë 31.5 - 45.5 centimetra (12.4 deri 17.9 in) për meshkujt, dhe 27.5 deri 39.7 centimetra (10.8 deri 15.6 in) për femrat. Gjerësia e harqeve zigomatike te meshkujve është 17.5 deri në 27.7 centimetra (6,9 deri 11 in), dhe 14.7 në 24.7 centimetra (5.8 deri 9.7 in) tek femrat. Arinjtë e murrmë kanë dhëmbë shumë të fortë: incizorët janë relativisht të mëdhenj dhe dhëmbët e qenit janë të mëdha, ato të poshtme janë lakuar fort. Tre molarët e parë të nofullës së sipërme janë të pazhvilluara dhe të kurorëzuara me një rrënjë. Molari i dytë i sipërm është më i vogël se të tjerët, dhe zakonisht mungon tek të rriturit. Zakonisht humbet në moshë të re, duke mos lënë asnjë gjurmë të alveolusit në nofull. Tre molarët e parë të nofullës së poshtme janë shumë të dobëta, dhe shpesh humbasin në moshë të re. Dhëmbët e arinjve të murrmë pasqyrojnë plasticitetin e tyre dietik dhe janë gjerësisht të ngjashme me arinjtë e tjerë, duke përjashtuar dy arinjtë e gjallë më barngrënës, panda gjigande ( Ailuropoda melanoleuca ) dhe ariu me syze ( Tremarctos ornatus), të cilët kanë premolarë të hollë, të vegjël (idealë për bluarjen e bimëve me fibroze) në krahasim arijntë me premolarët që të paktën sezonalisht shpesh mbështeten në mish si një burim ushqimi. [61][62]Dhëmbët janë me siguri më të mëdha se e arinjëve të zinj amerikanë , por mesatarisht më të vegjël në gjatësi molare sesa arinjtë polarë . [63][64]Arinjtë e murrmë kanë kafkën më të gjerë të çdo ursin; vetëm arinjtë e gjallë bimëngrënës të përmendur i tejkalojnë ato në gjerësinë relative të kafkës.[13][54][65] Një tjetër ari i gjallë ursinë,ariu dembel ( Melursus ursinus), ka një kafkë proporcionalisht më të gjatë se ariu i murrmë dhe mund të përputhet me gjatësinë e kafkës së nëntipeve edhe të arinjve të mëdhenj të murrmë, me sa duket si një ndihmë për ushqimin janë kolonitë e insekteve për të cilat një turir i gjatë është i dobishëm si një tipar i evoluar në disa grupe gjitarësh që nuk lidhen .[66][65]

Kthetrat dhe këmbët

Redakto
 
Putrat e përparme

Arinjtë e murrmë kanë kthetra shumë të mëdha dhe të lakuara, ato të pranishme në pjesën e përparme janë më të gjata se ato në gjymtyrët e pasme. Ata mund të arrijnë nga 5 deri në 6 centimetra (2.0 deri në 2.4 in) dhe mund të matin 7 deri në 10 centimetra (2.8 në 3.9 in) përgjatë kurbës. Ata janë përgjithësisht të errët me një majë të lehtë, me disa forma që kanë kthetra plotësisht të lehta. Kthetrat e arijnve të murrmë janë më të gjata dhe të ngushta se ato të arinjve të zinj amerikanë ( Ursus americanus ). Kthetrat janë të buta, ndërsa ato të një ariu të zi janë të mprehta. Për shkak të strukturës së tyre të kthetrave, përveç peshës së tyre të tepërt, arinjtë e rritur të murrmë nuk mund të ngjiten në pemë siç munden të dy speciet e ariut të zi, megjithëse në raste të rralla arinjtë e rritur femra të murrme janë parë në pemë. Kthetrat e një ariu polar janë gjithashtu mjaft të ndryshme, duke qenë veçanërisht më të shkurtër, por më të gjerë me një lakim të fortë dhe pikë më të mprehtë, me sa duket edhe si një ndihmë për të udhëtuar mbi akull (nganjëherë pothuajse vertikalisht) dhe duke gjuajtur pre aktive. Putrat e ariut të murrmë janë mjaft të mëdha. Këmbët e pasme të arinjve të rritur janë zbuluar se zakonisht matin 21 deri 36 cm (8,3 deri 14,2 in) gjatë, ndërsa të parmet kanë tendencë të matin rreth 40% më pak në gjatësi. Të katër këmbët të arinjëve me madhësi mesatare kanë një gjerësi prej 17,5 deri 20 cm (6,9 - 7,9 in). Në meshkuj të mëdhenj të ariut bregdetar ose Kodiak, pjesa e poshtme e shpatullës mund të masë deri në 40 cm (16 in) në gjatësi, 28.5 cm (11.2 in) në gjerësi, ndërsa arinjtë e madhësuar Kodiak që kishin konfirmuar matjet deri në 46 cm (18 in) përgjatë këmba e tyre e pasme.[67][68][69] Arinjtë e murrmë janë të vetmit arinj që ekzistojnë me një gungë në pjesën e sipërme të shpatullave të tyre, e cila është bërë tërësisht nga muskujt, kjo veçori është zhvilluar me sa duket për të dhënë më shumë forcë në gërmime, gjë që është e zakonshme gjatë ushqimit për shumicën e specieve të arinjve dhe gjithashtu përdoret shumë në ndërtimin e den para letargji.[66][70]


Gama dhe habitati

Redakto
 
Ariu i murrmë në Brooks Falls

Arinjtë e murrmë dikur ishin vendas në Evropë, pjesën më të madhe të Azisë, Malet Atlas të Afrikës dhe Amerikën e Veriut[71], por tani janë zhdukur në disa zona, dhe popullsia e tyre është zvogëluar shumë në zona të tjera. Ka rreth 200,000 arinj të murrmë të mbetur në botë.[72] Popullsia më e madhe është në Rusi me 120,000,[73] Shtetet e Bashkuara me 32.500, dhe Kanada me rreth 25,000. Rreth 95% e popullsisë së ariut të murrmë në Shtetet e Bashkuara është në Alaska, megjithëse në 48 shtetet e ulëta, ato janë duke ripopulluar ngadalë por në mënyrë të qëndrueshme përgjatë Rockies dhe Plains Great Great Western. Edhe pse shumë njerëz besojnë se disa arinj të murrmë mund të jenë të pranishëm në Meksikë dhe Malet Atlas të Marokut , të dyja thuajse janë zhdukur. Ariu i fundit i murrmë meksikan u qëllua në 1960. Në Evropë , ka 14,000 arinj të murrmë në dhjetë popullsi të fragmentuara, nga Spanja (vlerësohet të jetë vetëm 20-25 kafshë në Pirenej në vitin 2010,[74][75] në një gamë të përbashkët midis Francës , Spanja dhe Andorra , dhe rreth 210 kafshë në Asturi , Cantabria , Galicia dhe León, në Picos de Europa dhe zonat ngjitur në 2013 në perëndim,[76] në Rusi në lindje dhe nga Suedia dhe Finlanda në veri në Rumani (4000–5000), Bullgaria (900–1200), Sllovakia (me rreth 600–800 kafshë), Sllovenia (500–700 kafshë) dhe Greqia (me rreth 200 kafshë) në jug. Ata janë të zhdukur në Ishujt Britanikë , tejet të kërcënuar në Francë dhe Spanjë dhe në telashe mbi pjesën më të madhe të Evropës Qendrore . Popullata e ariut të murrmë të Karpateve e Rumanisë është më i madhi në Evropë jashtë Rusisë, i vlerësuar në 4,500 deri në 5,000 arinj, megjithëse bie në mënyrë alarmante për shkak të mbingarkesës.[77] Ekziston gjithashtu një popullsi më e vogël e arijnve të murrmë në Malet Karpate në Ukrainë (vlerësohet në rreth 200 në 2005), Sllovaki dhe Poloni (vlerësohet në rreth 100 në 2009 në vendin e fundit).[78] Popullsia totale e Karpateve vlerësohet të jetë rreth 8,000.[79]  Evropa veriore është shtëpia e një popullate të madhe arijnsh, me një vlerësim prej 2.500 (varg 2,350-2,900) në Suedi , rreth 1.600 në Finlandë ,[80] rreth 700 në Estoni dhe 70 në Norvegji . Një popullatë tjetër e madhe dhe relativisht e qëndrueshme e arinjve të murrmë në Evropë, që përbëhet nga 2.500-3,000 individë, është popullsia Dinaric-Pindos (Ballkan), me shpërndarje të vazhdueshme në Italinë verilindore , Slloveni , Kroaci , Bosnje dhe Hercegovin , Serbi , Mali i Zi , Maqedoni , Shqipëri ,Kosovë, Bullgari dhe Greqi .[81]

Arinjtë e murrmë jetojnë në Alaska , në lindje përmes territorit të Yukonit dhe Veriperëndimit , në jug përmes Kolumbisë Britanike dhe përgjatë gjysmës perëndimore të Albertës . Popullsia alaskane vlerësohet në 32,000 individë të shëndetshëm.[82] Popullsia e vogël ekzistojnë në Ekosistemin më të Madh të Yellowstone të Wyomingit në veriperëndim (me rreth 600 kafshë), Ekosistemin Verior Kontinentale Veriore të Montana veriperëndimore (me rreth 750 kafshë), Ekosistemi Kabinet-Yaak i veriperëndimit Montana dhe verilindje i Idaho (me rreth 30-40 kafshë), Ekosistemi Selkirk i Uashingtonit verilindordhe në veriperëndim të Idaho (me rreth 40-50 kafshë), dhe Ekosistemi i Kaskadave të Veriut të Uashingtonit veriperëndimor (me rreth 5-10 kafshë). Këto pesë ekosisteme kombinohen për një total prej afro 1.470 grizli të egër që vazhdojnë në Shtetet e Bashkuara të Afërt. Fatkeqësisht, këto popullata janë të izoluara nga njëra-tjetra, duke penguar çdo rrjedhë gjenetike midis ekosistemeve. Kjo përbën një nga kërcënimet më të mëdha për mbijetesën e ardhshme të ariut të murrmë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Në Azi, arinjtë e murrmë gjenden kryesisht në të gjithë Rusinë , që andej më shumë në jugperëndim në pjesë të Lindjes së Mesme , deri në jug në Iranin jugperëndimor , dhe në juglindje në një zonë të vogël të Kinës Verilindore , Kinë Perëndimore dhe pjesë të Koresë së Veriut , Pakistanit , Afganistanit dhe Indis . Ato gjithashtu mund të gjenden në ishullin japonez të Hokkaidōs , i cili mban numrin më të madh të arinjve të murrmë jo-rus në Azinë Lindore me rreth 2,000-3,000 kafshë.[67]

Popullsia e arinjve të murrmë në vargmalin e Pirenes midis Francës dhe Spanjës është jashtëzakonisht e ulët, e vlerësuar në 14 deri në 18 vjeç, me një mungesë femrash. Rrallëhësia e tyre në këtë zonë ka bërë që biologët të lëshojnë arinj, kryesisht femra, nga Sllovenia në pranverë 2006 për të zvogëluar çekuilibrin dhe për të ruajtur praninë e specieve në zonë. Arinjtë u liruan megjithë protestat e fermerëve francezë. Një popullatë e vogël e arinjve të murrmë ( Ursus arctos marsicanus ) ende jeton në Italinë qendrore ( malet Apenine , Abruzo dhe Latium), me jo më shumë se 30-40 individë, të mbrojtur nga ligje të forta, por të rrezikuara nga prania e njeriut në zonë.[83]

Në zonat e Arktikut , habitati i mundshëm i ariut të murrmë po rritet. Ngrohja e rajonit ka lejuar speciet për të lëvizur në veri më larg në atë që dikur ishte ekskluzivisht dominuar nga ariu polar . Në zonat jo-Arktike, humbja e habitatit fajësohet si shkaku kryesor i rrezikimit, i ndjekur nga gjuetia.

Kjo specie banon në gamën më të gjerë të habitateve të çdo specie të gjallë ariu. Ata duket se nuk kanë asnjë preferencë lartësie dhe janë regjistruar nga niveli i detit në një lartësi prej 5000 m (16,000 ft) (kjo e fundit në Himalajet ). Në pjesën më të madhe të gamës së tyre, arinjtë e murrmë në përgjithësi duket se preferojnë një vend gjysmë të hapur, me një shpërndarje të bimësisë që mund t'u lejojë atyre një vend pushimi gjatë ditës. Sidoqoftë, ata janë regjistruar si banorë të çdo larmie të pyjeve të buta veriore që dihet se ndodhin. Arinjtë e murrmë të Amerikës së Veriut, ose grizlit , në përgjithësi duket se preferojnë peizazhe të hapura ose gjysmë të hapura, me speciet dikur që kanë qenë të zakonshme në Rrafshinat e Mëdha dhe vazhdon të ndodhë në një numër të konsiderueshëm në tundra dhe grykëderdhje bregdetare dhe ishuj . Numrat e ndryshueshme ende ndodhin në preri në zonat e veriut Maleve Shkëmbore (kryesisht në Kanada, por disa në Shtetet e Bashkuara afërt). Në Euroazinë perëndimore, ata banojnë kryesisht në pyjet malore, në vargje si Alpet , Pirrenët dhe Kaukazit , megjithëse mund të jenë shtyrë në habitatet më të pyllëzuara, me reshje për shkak të persekutimit të gjërë të specieve në disa rajone .[84][85][84] Pjesë të shkreta të Evropës Veriore dhe Lindore, si ana të mëdha të Skandinavisë dhe Maleve Karpate , gjithmonë kanë qenë të pyllëzuara mjaft rëndë dhe kanë mbajtur popullsi relativisht të qëndrueshme të arinjeve, duke treguar që arinjtë e murrmë këtu janë përshtatur mirë me banesat pyjore. Në Azinë Qendrore , shqetësimet njerëzore janë minimale pasi kjo zonë ka një mjedis më të ashpër dhe është me popullsi më pak. Në këtë pjesë të botës, arinjtë mund të gjenden në stepat , livadhet alpine dhe madje edhe në skajin e shkretëtirës . Në Siberi , speciet duken të përshtatura për të jetuar në pyje me dendura pishe. Pyjet e Rusisë Lindore mbajnë ndoshta numrin më të madh të arinjve të murrmë në botë, jashtë Alaskës dhe Kanadasë verilindore. Mendohet se arinjtë euroaziatik që kolonizuan Amerikën ishin të përshtatur me tundra dhe speciet ndonjëherë gjenden rreth fushave të akullit nën-Arktik . Kjo tregohet nga arinjtë e murrmë në Gadishullin Chukotka në anën aziatike të ngushticës së Beringut, të cilat janë të vetmet arinjtë e murrmë aziatikë që jetojnë gjatë gjithë vitit në tundra ultësirë ​​si kushërinjtë e tyre të Amerikës së Veriut. [86]

Statusi i konservimit

Redakto

Ndërsa rrezja e ariut ka qenë pakësuar dhe është përballur me zhdukje lokale, ajo mbetet e renditur si një specie shqetësimi më e vogël nga IUCN , me një popullsi të përgjithshme prej afro 200,000. Që nga viti 2012 , ky dhe ariu i zi amerikan janë e vetmja specie ariu që nuk klasifikohet si i kërcënuar nga IUCN. Sidoqoftë, ariu grizli i Kalifornis , ariu Atlas dhe ariu grizli meksikan , si dhe popullata e ariut të murrmë në Paqësorin Veri-perëndimorë , u gjuan deri në zhdukje në shekujt XIX dhe fillim të 20-të dhe shumë nga speciet e Azisë Jugore janë shumë të rrezikuar.[87]Ariu i murrmë sirian ( Ursus arctos syriacus ) është shumë i rrallë dhe është ekstraksuar nga më shumë se gjysma e gamës së tij historike.[88] Një nga speciet më të vegjël, ariu i murrmë i Himalajave ( Ursus arctos isabellinus ), rrezikohet në mënyrë kritike, duke zënë vetëm 2% të gamës së tij të mëparshme dhe kërcënohet nga gjuetia e pakontrolluar për pjesët e trupit të tij.[89] Ariu i murrmë marsikan në qendër të Italisë besohet të ketë një popullsi prej vetëm 30-40 arinjve.

Sjellja dhe historia e jetës

Redakto
 
Si të gjitha arinjtë, arinjtë e murrmë mund të qëndrojnë me këmbët e tyre dhe të ecin për disa hapa në këtë pozicion, zakonisht të motivuar për ta bërë këtë nga kurioziteti, uria ose alarmi

Ariu i murrmë shpesh përshkruhet si kafshë nate . Sidoqoftë, shpesh duket se ka arritur kulmin në aktivitet në mëngjes dhe në orët e para të mbrëmjes.[90] Studimet kanë treguar se aktiviteti në të gjithë shtrirjen mund të ndodhë pothuajse në çdo kohë të natës ose ditës, me arinjtë që banojnë në zona me kontakte më të gjera njerëzore që kanë më shumë gjasa të jenë plotësisht nate. Për më tepër, arinjtë e përhershëm dhe të sapoardhur kanë më shumë të ngjarë të jenë aktive në mënyrë direkte dhe shumë arinj të rritur në zonat me shqetësime të ulëta janë kryesisht krijuese .[91][92][93] In summer through autumn, a brown bear can double its weight from the spring, gaining up to 180 kg (400 lb) of fat, on which it relies to make it through winter, when it becomes very lethargic.[94][95] Në verë deri në vjeshtë, një ari i murrmë mund të dyfishojë peshën e tij nga pranvera, duke fituar deri në 180 kg (400 lb) yndyrë, në të cilën mbështetet për ta bërë atë gjatë dimrit, kur bëhet shumë letargjik. Edhe pse ata nuk janë në letargji të plotë dhe mund të zgjohen lehtë, të dy sekset pëlqejnë të denohen në një vend të mbrojtur gjatë muajve të dimrit. Gropat e letargjisë mund të përbëhen nga çdo vend që siguron mbulesë nga elementët dhe që mund të strehojnë trupat e tyre, të tilla si një shpellë , çarje ose rrënjë pemësh shpellë.[96][97]

Arinjtë e murrmë kanë një nga trurët më të mëdhenj të çdo mishngrënësi në krahasim me madhësinë e trupit të tyre dhe është treguar se përfshihen në përdorimin e mjeteve (p.sh., duke përdorur një shkëmb të mbuluar me barnakul për të kruar qafën), gjë që kërkon aftësi njohëse të përparuara.[98] Kjo specie është kryesisht e vetmuar, megjithëse arinjtë mund të mblidhen në një numër të madh në burimet kryesore ushqimore (p.sh., liqene ose lumenj që mbajnë salmon ) dhe formojnë hierarki sociale bazuar në moshën dhe madhësinë.[99][100] Arinjtë e rritur meshkuj janë veçanërisht agresivë dhe shmangen nga meshkujt adoleshentë dhe nën moshë, si në mundësi ushqimi të përqendruar ashtu edhe në takime rastësore. Arinjtë femra me këlyshët rivalojnë meshkujt e rritur në agresion dhe janë shumë më intolerantë ndaj arinjve të tjerë sesa femrat beqare. Meshkujt e rinj kanë tendencë të jenë më pak agresive dhe janë vërejtur në ndërveprime joantagoniste me njëri-tjetrin.[101][102] Dominimi midis arinjeve pohohet duke bërë një orientim frontal, duke treguar qenie, kthesë surrati dhe shtrirje të qafës, ndaj të cilit një vartës do t'i përgjigjet me një orientim anësor, duke u larguar dhe hedhur kokën dhe duke u ulur ose shtrirë . Gjatë luftimit, arinjtë përdorin putrat e tyre për të goditur kundërshtarët e tyre në gjoks ose shpatulla dhe kafshojnë kokën ose qafën.[103] Në Armanika e Ariut të Madh, rendit 11 tinguj të ndryshëm që arinjtë prodhojnë në nëntë kontekste të ndryshme. Tinguj që shprehin zemërim ose përkeqësim përfshijnë zhurmën, thupre, champs dhe smack , ndërsa tingujt që shprehin nervozizëm ose dhembje përfshijnë thurje, rënkime dhe bawls. Sows zbardhen ose humbasin kur komunikojnë me këlyshët e tyre.

Rangu i shtëpisë

Redakto

Arinjtë e murrmë ndodhen zakonisht në vargje të gjera të shtëpive; megjithatë, ato nuk janë shumë territorial. Disa arinj të rritur shpesh bredhin lirshëm në të njëjtën afërsi pa çështje, përveç nëse të drejtat për një femër pjellore ose burime ushqimore janë duke u kontestuar.  Meshkujt gjithmonë mbulojnë më shumë sipërfaqe sesa femrat çdo vit. Përkundër mungesës së sjelljes së tyre tradicionale territoriale, meshkujt e rritur mund të duket se kanë një "zonë personale", në të cilën arinjtë e tjerë nuk tolerohen nëse shihen. Meshkujt gjithmonë enden më tej se femrat, për shkak të rritjes së aksesit tek femrat dhe burimeve ushqimore, ndërsa femrave u preferohet territore më të vogla pjesërisht pasi kjo zvogëlon mundësinë e takimeve me arinjtë meshkuj që mund të rrezikojnë këlyshët e tyre.[13][70][54][104] Në zonat ku ushqimi është i bollshëm dhe i përqendruar, siç është Alaska bregdetare, rrezet shtëpiake për femra janë deri në 24 km 2 (9,3 mi katrore) dhe për meshkujt janë deri në 89 km 2 (34 mi katrore km). Në mënyrë të ngjashme, në Kolumbinë Britanike , arinjtë e dy gjinive udhëtojnë në shtëpi relativisht kompakte prej 115 km 2 (44 mi katrore) dhe 318 km 2 (123 mi katrore). Në Parkun Kombëtar Yellowstone , linjat shtëpiake për femra janë deri në 281 km 2 (108 mi katrore) dhe deri 874 km 2 (337 mi katrore) për meshkujt. Në Rumani , rrezja më e madhe në shtëpi u regjistrua për meshkuj të rritur (3,143 km 2 , 1214 mi katrorë).[105] Në Arktikun qendror të Kanadasë, ku burimet ushqimore janë mjaft të pakta, vargjet në shtëpi shkojnë deri në 2.434 km 2 (940 mi katrore) në femra dhe 8.1171 km 2 (3,155 mi katrore) tek meshkujt. [13][67][70][102]

Një studim i sekuencës së ADN-së të kromozomit Y, të trashëguar nga mashkulli, zbuloi se arinjtë e murrmë, gjatë 10,000 viteve të fundit, kanë treguar shpërndarje të fortë të njëanshme nga mashkulli .[106] Ky studim gjeti çuditërisht kromozome Y të ngjashme me popullatën e arinjve të murrmë aq larg përveç Norvegjisë dhe Alaskës bregdetare, që tregon një rrjedhë të gjerë gjenesh në Euroazi dhe Amerikën e Veriut . Veçanërisht, kjo bie ndesh me sinjalet gjenetike nga ADN-ja mitokondriale e trashëguar nga femrat (ADN), ku arinjtë e murrmë të rajoneve të ndryshme gjeografike zakonisht tregojnë dallime të forta në ADN e tyre, një rezultat i filopatrisë femërore .

Riprodhimi

Redakto
 
Çiftëzimi i një çifti arijnsh të murrmë në kopshtin zoologjik Ähtäri në Ähtäri, Finlandë

Sezoni i çiftëzimit është nga mesi i majit deri në fillim të korrikut.[67][54][107] Duke qenë serialisht monogam , arinjtë e murrmë mbeten me të njëjtin bashkëshort nga dy ditë deri në dy javë.[13][108] Jashtë këtij kornizë të ngushtë kohore, arinjtë e rritur të murrmë meshkuj dhe femra nuk tregojnë interes seksual për njëri-tjetrin. Femrat piqen seksualisht midis moshës katër dhe tetë vjeç, me një moshë mesatare në pjekurinë seksuale 5.2-5,5 vjeç, ndërsa meshkujt së pari çiftëzohen rreth një vit më vonë mesatarisht, kur ato janë mjaft të mëdhenj dhe të fortë për të konkurruar me sukses me meshkujt e tjerë për të drejtat e çiftëzimit.[109][110][111] Meshkujt përpiqen të bashkohen me sa më shumë femra që munden; zakonisht një i suksesshëm shoqërohet me dy femra në një hapësirë ​​prej një deri në tre javë.Ariu i rritur i murrmë femër është në mënyrë të ngjashme prekëse, çiftëzohet me meshkuj deri në katër, rrallë edhe tetë, meshkuj ndërsa është në ‘’nxehtësi’’ dhe potencialisht mbarështon me dy meshkuj në një ditë të vetme. Femrat vijnë në estru mesatarisht çdo tre deri në katër vjet, me një gamë të plotë prej 2.4 deri 5.7 vjet. Shenjat e urinës së një femre në estrus mund të tërheqin disa meshkuj përmes aromës. Testet e ADN-së së atësisë kanë treguar se deri në 29% të këlyshëve në një pjellë do të jenë nga dy deri në tre meshkuj të ndryshëm.[54] [104]Meshkujt mbizotërues mund të përpiqen të mbajnë një femër për të gjithë periudhën e saj të stinës prej përafërsisht dy javësh, por zakonisht nuk janë në gjendje ta ruajnë atë për tërë kohën. Përpilimi është i fuqishëm dhe i zgjatur dhe mund të zgjasë deri në një orë, megjithëse koha mesatare është rreth 23-24 minuta. [54][112]

 
Këlyshët e ariut grizli shpesh imitojnë nga afër nënat e tyre

Meshkujt nuk marrin pjesë në rritjen e këlyshëve të tyre - prindërimi u lihet tërësisht femrave. Përmes procesit të implantimit të vonuar , veza e fekonduar e një femre ndahet dhe noton lirshëm në mitër për gjashtë muaj. Gjatë fjetjes së dimrit, fetusi bashkohet me murin e mitrës . Këlyshët lindin tetë javë më vonë ndërsa nëna fle. Nëse nëna nuk fiton peshë të mjaftueshme për të mbijetuar gjatë dimrit, embrioni nuk implanton dhe ribalohet në trup.[109][113][114] Ka pasur raste të arinjve të murrmë me gjashtë këlyshë, edhe pse madhësia mesatare e lindjeve është një deri në tre, me më shumë se katër konsiderohen të rralla.[109][115][116] Ka regjistrime të femrave që ndonjëherë adoptojnë këlyshë endacakë, ose madje tregtojnë ose rrëmbenin këlyshë kur dalin nga letargjia (një femër më e madhe mund të kërkojë këlyshë larg nga një i vogël).[67][117][118]  Femrat më të vjetra dhe më të mëdha brenda një popullate priren të lindin pjella më të mëdha. [119]Madhësia e një lindje varet gjithashtu nga faktorë të tillë si vendndodhja gjeografike dhe furnizimi me ushqim. [120]Në lindje, këlyshët janë të verbër, pa dhëmbë dhe pa flokë dhe mund të peshojnë nga 350 deri në 510 g (0.77 në 1.12 lb), përsëri thuhet se bazuar në moshën dhe gjendjen e nënës. Ata ushqehen me qumështin e nënës së tyre deri në pranverë apo edhe në fillim të verës, në varësi të kushteve klimatike. Në këtë kohë, këlyshët peshojnë 7 deri 9 kg (15 deri 20 lb) dhe janë zhvilluar sa duhet për ta ndjekur atë në distanca të gjata dhe fillojnë të ushqehen me ushqim të ngurtë. [121][122]

 
Këlyshët e ariut Kodiak duke luajtur

Këlyshët varen plotësisht nga nëna dhe formojnë një lidhje të ngushtë. Gjatë fazës së varësisë, këlyshët mësojnë (në vend se të trashëgojnë si instinkte nga lindja) teknikat e mbijetesës, siç janë ato ushqime që kanë vlerën më të lartë ushqyese dhe ku mund t'i marrin ato; si të gjuajnë, peshkojnë dhe mbrojnë veten. Rritja e madhësisë së trurit tek mishngrënësit e mëdhenj ka qenë e lidhur pozitivisht nëse një specie e caktuar është e vetmuar, siç është ariu i murrmë, ose rrit pasardhësit e tyre në mënyrë komunale, kështu që arinjtë e murrmë femra kanë truri relativisht të mëdha, të zhvilluara mirë, me sa duket kryesore në mësimin e sjelljes.[123] Këlyshët mësojnë duke ndjekur dhe imituar veprimet e nënës së tyre gjatë periudhës kur janë me të.[124] Këlyshët mbeten me nënën e tyre për një mesatare prej 2.5 vjetësh në Amerikën e Veriut , jo rrallë herë janë të pavarur qysh në moshën 1.5 vjeç ose deri në moshën 4,5 vjeç. Faza në të cilën pavarësia është arritur në përgjithësi mund të jetë më herët në disa pjesë të Euroazisë , si datë të fundit të cilën nënat dhe këlyshët ishin bashkë ishte 2.3 vjet, shumica e familjeve të ndara në nën dy vjet në një studim nga Hokaido dhe në Suedi më këlyshët e tyre ishin akoma njëvjetorë.[125][126] Arinjtë e murrmë praktikojnë adoptimin , pasi një ari i rritur mashkull mund të vrasë këlyshët e një ariu femër.  Kur një ari i rritur i murrmë mashkull vret një këlysh, zakonisht ndodh që ai po përpiqet ta sjellë femrën në oksid, pasi ajo do të hyjë në atë gjendje brenda dy deri në katër ditë pas vdekjes së këlyshëve të saj. Këlyshët ikin deri në një pemë, nëse janë të disponueshme, kur shohin një ari të çuditshëm mashkull dhe nëna shpesh i mbron me sukses ato, edhe pse mashkulli mund të jetë dy herë më i rëndë se ajo, megjithëse femrat dihet se humbasin jetën në këto konfrontime. [127][128][129]

Zakonet dietike

Redakto
 
Ariu i murrmë që ushqehet me salmon

Ariu i murrmë është një nga kafshët më gjithckangrënës në botë dhe është regjistruar si konsumues i larmisë më të madhe të ushqimeve se çdo ari. Gjatë gjithë jetës, kjo specie është kurioz rregullisht për potencialin e të ngrënit pothuajse të ndonjë organizmi ose objekti që ata hasin. Preferohet ushqimi që është i bollshëm dhe lehtësisht i arritshëm ose i kapur. Struktura e tyre e nofullave ka evoluar për t’iu përshtatur zakoneve të tyre dietike. Dieta e tyre ndryshon jashtëzakonisht shumë në të gjitha zonat e tyre të ndryshme bazuar në mundësi.

Pavarësisht reputacionit të tyre, shumica e arinjve të murrmë nuk janë shumë mishngrënës, pasi ato rrjedhin deri në 90% të energjisë ushqimore të tyre ushqimore nga lëndët bimore.[130] Ata shpesh ushqehen me një shumëllojshmëri të jetës së bimëve, duke përfshirë manaferrat , barërat , lulet , lajthi dhe boce-pishe , si dhe kërpudhat . Midis të gjitha arinjve, arinjtë e murrmë janë të pajisur në mënyrë unike për të gërmuar për ushqime të ashpra si rrënjët dhe fidanet . Ata përdorin kthetrat e tyre të gjata dhe të forta për të gërmuar tokën për të arritur në rrënjët dhe nofullat e tyre të fuqishme për të kafshuar nëpër to. Në pranverë, dhjami i siguruara për dimër, barërat, fidanet, sedges dhe forbor janë shtytjet dietike për arinjtë e murrmë . Frutat, përfshirë manaferrat, bëhen gjithnjë e më të rëndësishme gjatë verës dhe në fillim të vjeshtës. Rrënjët dhe llamba bëhen kritike në vjeshtë për disa popullata të mbartura në tokë nëse të lashtat frutore janë të dobëta. Ata gjithashtu konsumojnë lëndë shtazore, të cilat gjatë verës dhe vjeshtës mund të jenë rregullisht në formën e insekteve , larvave dhe vezëve , duke përfshirë edhe bletët . Arinjtë në Yellowstone hanë një numër të madh të molave gjatë verës, ndonjëherë deri në 40,000 mola në një ditë të vetme, dhe mund të nxjerrë deri në gjysmën e energjisë së tyre vjetore ushqimore nga këto insekte.[131] Arinjtë e murrmë që jetojnë pranë rajoneve bregdetare hanë rregullisht gaforre dhe molusqe . Në Alaskë, arinjtë përgjatë plazheve të grykëderdhjeve gërmojnë rregullisht nëpër rërë për molekulat. Kjo specie mund të hajë zogj dhe vezë të tyre , përfshirë pothuajse tërësisht specie tokësore ose shkëmbore. Dieta mund të plotësohet nga brejtësit ose gjitarët e ngjashëm të vegjël , përfshirë marmotat , ketrat e tokës , minjtë  , lemingët dhe volet . Me rregullshmëri të veçantë, arinjtë në Parkun Kombëtar Denali presin në grykët e ketrave tokësore të Arktikut duke shpresuar të marr disa nga brejtësit 1 kg (2.2 lb).[132]

Në gadishullin Kamchatka dhe disa pjesë të Alaskës bregdetare, arinjtë e murrmë ushqehen kryesisht me salmon pjellor , ushqimi dhe bollëku i të cilëve shpjegojnë madhësinë e madhe të arinjve në këto zona. Teknikat e peshkimit të arinjve janë të dokumentuara mirë. Ata shpesh grumbullohen rreth zonave kur salmoni detyrohet të shkel ujin, në atë pikë arinjtë përpiqen të kapin peshqit në ajër (shpesh me gojën e tyre). Ata gjithashtu hidhen në ujëra të cekët, duke shpresuar të lidhin një salmon të rrëshqitur me kthetrat e tyre. Ndërsa ata mund të hanë pothuajse të gjitha pjesët e peshkut, arinjtë në kulmin e pjelljes, kur zakonisht ka një grumbull peshku për t’u ushqyer, mund të hanë vetëm pjesët më ushqyese të salmonit (përfshirë vezët dhe kokën) dhe më pas me indiferentizëm, pjesën tjetër të kufomave lihen për pastruesit, të cilat mund të përfshijnë dhelprat e kuqe , shqiponjat tullac , korbat e zakonshme dhe pulëbardhat . Pavarësisht nga zakonet e tyre zakonisht të vetmuara, arinjtë e murrmë mblidhen mjaft nga afër në vendet e mbjelljes së mirë. Meshkujt më të mëdhenj dhe më të fuqishëm pretendojnë se pikat më të frytshme të peshkimit dhe arinjtë (veçanërisht meshkujt) ndonjëherë luftojnë mbi të drejtat për një vend kryesor peshkimi.[66]

Përtej predikimit të rregullt të salmonit, shumica e arinjve të murrmë nuk janë grabitqarë veçanërisht aktivë. Ndërsa ndoshta një shumicë e specieve të arinjve ngarkojnë me gjellë të madhe në një pikë të jetës së tyre dhe shumica hanë kërma, shumë përpjekje grabitqare fillojnë me ariun në mënyrë të ngathët . Nga ana tjetër, disa arinj të murrmë janë grabitqarë mjaft të vetë-siguruar që ndjekin me zë të zakonshëm dhe kapin pre të mëdha. Arinjtë e tillë zakonisht mësohen se si të gjuajnë nga nënat e tyre që në moshë të re. Gjitarë të mëdhenj të paracaktuar mund të përfshijnë lloje të ndryshme thundrakëve si elkun , drerin brilopat , karibut ,buajt e myshjeve dhe derrin e egër . Kur arinjtë e murrmë sulmojnë këto kafshë të mëdha, ata zakonisht synojnë të rinj ose të dobët, pasi janë më lehtë për tu kapur. Në mënyrë tipike kur bën gjueti (sidomos me prenë e re), ariu vendos gjahun e tij në tokë dhe më pas menjëherë e ha të gjallë. Ai gjithashtu kafshojon ose e godet prenë, në mënyrë që të trullos mjaftueshëm për ta trokitur për konsum.[133] Për të zgjedhur individë të rinj ose të dobët, arinjtë ngarkohen në tufa, kështu që individët që lëvizin më ngadalë dhe më të prekur bëhen të dukshme. Arinjtë e murrmë gjithashtu mund të bëjnë pritë të kafshëve të reja duke i gjetur përmes aromës. Kur dalin nga letargji, arinjtë e murrmë, putrat e gjërë të të cilëve u lejojnë atyre të ecin mbi pjesën më të madhe të akullit dhe dëborës, mund të ndjekin pre të mëdha siç janë brilopatat, thurrjet e të cilave nuk mund t'i mbështesin në dëborë të enkrustuar. Në mënyrë të ngjashme, sulmet grabitqare ndaj gjahjeve të mëdha ndonjëherë ndodhin në shtretërit e lumenjve, kur është më e vështirë që ekzemplari i gjahut të ik për shkak të tokës me baltë ose të rrëshqitur. Në raste të rralla, ndërsa përballen me pre, të rritur plotësisht, të rrezikshëm, arinjtë i vrasin duke goditur me parakrahët e tyre të fuqishëm, të cilat mund të thyejnë qafën dhe shpinën e krijesave të mëdha, si brilopata i rritur dhe bizoni i rritur. Ata gjithashtu ushqehen me kërma dhe përdorin madhësinë e tyre për të trembur grabitqarët e tjerë, siç janë ujqërit , pumat ,tigrat dhe arinjtë e zi amerikanë nga vrasjet e tyre. Kërma është veçanërisht e rëndësishme në pranverën e hershme (kur arinjtë dalin nga letargji), shumica e saj përbëhet nga lojë e madhe e vrarë gjatë dimrit.  Kanibalizmi nuk është i padëgjuar, megjithëse grabitqimi normalisht nuk besohet të jetë motivi kryesor kur arinjtë kafe sulmojnë njëri-tjetrin.

Kur detyrohen të jetojnë në afërsi të njerëzve dhe kafshëve të tyre shtëpiake, arinjtë mund të predispozojnë çdo lloj kafshësh shtëpiake. Midis këtyre, bagëtitë shtëpiake ndonjëherë shfrytëzohen si pre. Gjedhët kafshohen në qafë, shpinë ose kokë dhe më pas zgavra e barkut hapet për t’u ngrënë. Bimët dhe frutat e kultivuar nga njerëzit konsumohen lehtësisht gjithashtu, përfshirë misrin , grurin , sorgunin , pjeprin dhe çdo formë të manave . Ata gjithashtu ushqehen në fermat e bletëve shtëpiake, duke konsumuar me lehtësi si mjaltin ashtu edhe përmbajtjen e kolonisë së bletëve . Ushqimet njerëzore dhe plehrat ose mbeturinat hahen kur është e mundur. Kur një gropë e mbeturinave të hapur mbahej në Yellowstone, arinjtë e murrmë ishin një nga pastruesit më të pangopur dhe të rregullt. Hepa u mbyll pasi të dy arinjtë e zi amerikanë dhe arijntë e murrmë erdhën për të shoqëruar njerëzit me ushqim dhe humbën frikën e tyre natyrore prej tyre.

Marrëdhënie grabitqare ndër-specifike

Redakto
 
Ariu i murrmë duke u ndjekur nga një ujk

Arinjtë e rritur në përgjithësi janë imun ndaj sulmeve grabitqare, përveç nga tigrat dhe arinjtë e tjerë. Tigrat siberian preferojnë të gjuajnë arinjtë e rinj, por mund të gjuajnë edhe arinjtë e murrmë të rritur plotësisht të moshuar, jashtë strofullës së tyre,kur sapo janë zgjar nga lertagjia.[134][135][136] Nga 44 takime të regjistruara midis dy grabitqarëve, 20 rezultuan në konfrontime; në 50% të këtyre, arinjtë u vranë, në 27% tigrat u vranë, dhe 23% e çështjeve përfunduan me të dy kafshët duke mbijetuar dhe mënyrat e ndarjes. Disa arinj të dala nga letargji kërkojnë tigra në mënyrë që të vjedhin vrasjet e tyre. [137] Pavarësisht nga mundësia e grabitjes së tigrit, disa arinj të mëdhenj të murrmë në të vërtetë mund të përfitojnë nga prania e tigrit duke përvetësuar vrasjet e tigrit që arinjtë të mos jenë në gjendje të gjuajnë me sukses veten e tyre dhe të ndjekin gjurmët e tigrit. Geptner et al. (1972) arinjtë e deklaruar në përgjithësi kanë frikë nga tigrat dhe ndryshojnë rrugën e tyre pasi hasen në shtigjet e  tigrit. Në dimrat e viteve 1970-1973, Yudakov dhe Nikolaev regjistruan 1 rast të ariut të murrmë që nuk tregonte frikë nga tigrat dhe një rast tjetër kur ariu i murrmë ndryshon gjatë kalimit në shtigjeve të tigrave.[138] Studiues të tjerë kanë vëzhguar arinjtë që ndjekin gjurmët e tigrit për arsye të ndryshme.[139]

Arinjtë e murrmë frikësojnë rregullisht ujqërit për t'i larguar nga vrasjet e tyre. Në parkun kombëtar Yellowstone , drejtori i Yellowstone's Wolf Project Doug Smith shkroi, "Nuk është çështje nëse arinjtë do të vijnë duke shkuar pas një vrasjeje, por kur." Megjithë armiqësinë e lartë midis dy specieve, shumica e konfrontimeve në vendet e vrasjeve ose kufomat e mëdha përfundojnë pa gjakderdhje nga të dyja palët. Megjithëse konflikti mbi kufomat është i zakonshëm, në raste të rralla të dy grabitqarët tolerojnë njëri-tjetrin në të njëjtën vrasje. [140]Deri më tani, ekziston një rast i vetëm që ujqërit e rritur plotësisht u vranë nga një ari grizli. [141] Megjithatë, duke pasur parasysh mundësinë, të dy speciet gjuajnë këlyshët e njëri-tjetrit. Përfundimisht, fuqia individuale e ariut kundër forcës kolektive të grupeve të ujkut zakonisht rezulton në një betejë të gjatë për vrasje ose sundim.

Në disa zona, ariu i murrmë gjithashtu rregullisht konfliktohet pumën nga vrasjet e tyre.[142] Kugarët vrasin këlyshë të vegjël të arijnve në raste të rralla, por pati një raport të një ariu që vriste një pumë me moshë dhe gjendje të panjohur midis 1993 dhe 1996.[143][144] Kafshët më të vogla mishngrënëse, përfshirë kojotat , baldosën e veriut , rrëqebujt dhe çdo mishngrënës tjetër ose zogjtë grabitqarë ,nënshtrohen ndaj arinjve të murrmë dhe në përgjithësi shmangin ndërveprimet e drejtpërdrejta me ta, përveç nëse përpiqen të vjedhin copëza të ushqimit. Sidoqoftë, baldosat e veriut kanë qenë mjaft këmbëngulës për t’u mbrojtur nga një ari të murrmë deri në dhjetëfish të peshës së tyre nga një vrasje.  Ekziston një rekord i një shqiponjë të malit që gjuan një këlysh ariu të murrmë.[145]

Arinjtë e murrmë zakonisht mbizotërojnë mbi speciet e tjera të arijnve në zonat ku ata bashkëjetojnë. Për shkak të madhësisë së tyre më të vogël, arinjtë e zinj amerikanë janë në disavantazh konkurrues ndaj arinjve të murrmë në zona të hapura dhe të papërshkruara. Megjithëse zhvendosja e arinjve të zinj nga arinjtë e murrmë është e dokumentuar, vrasja aktuale interspecifike e arinjve të zinj nga arinjtë e murrmë është raportuar vetëm herë pas here. Përballja është shmangur më së shumti për shkak të zakoneve ditore të ariut të zi dhe preferencës për zonat me pyje , në krahasim me zakonet kryesisht të natës të ariut të murrmë dhe preferencën për hapësira të hapura.[146] Arinjtë e murrmë gjithashtu mund të vrasin arinjtë e zi aziatikë, megjithëse speciet e fundit ndoshta në masë të madhe shmangin konfliktet me ariun e murrmë për shkak të zakoneve të ngjashme dhe preferencave të habitatit ndaj specieve amerikane.[147] Ata hanë frutat e rënë nga ariu i zi aziatik nga pemët, pasi ata vetë janë shumë të mëdhenj dhe të rëndë për t'u ngjitur. [148] Në Himalajet arinjtë e murrmë raportohen të frikësohen nga arinjtë e zi aziatikë në konfrontime.[149]

Ka pasur një rritje të kohëve të fundit në bashkëveprimet midis arinjve të murrmë dhe arinjve polarë , teorizuar që shkaktohen nga ndryshimi i klimës . Arinjtë e murrmë janë parë duke lëvizur gjithnjë e më shumë drejt veriut drejt territoreve të pretenduara më parë nga arinjtë polarë. Arinjtë e murrmë kanë tendencë të mbizotërojnë mbi arinjtë polarë në mosmarrëveshjet mbi kufomat,[150] dhe këlyshët e arijnve të vdekur polar janë gjetur në strofullat e arijnve të murrmë.[151]

Jetëgjatësia dhe vdekshmëria

Redakto

Ariu i murrmë ka një jetë natyrisht të gjatë. Femrat e egra janë vërejtur duke riprodhuar deri në moshën 28 ​​vjeç, e cila është mosha më e vjetër e njohur për riprodhimin e çdo ursidi në të egër. Mosha kulmore e riprodhimit për femrat varion nga katër deri në 20 vjeç.[67][152] Jetëgjatësia e arinjve të murrmë të të dy gjinive brenda popullsive të gjuetisë minimale vlerësohet mesatarisht në 25 vjet. Ariu më i vjetër i murrmë i egër në histori ishte gati 37 vjeç. Femra më e vjetër e regjistruar në robëri ishte gati 40 vjeç, ndërsa meshkujt në robëri janë verifikuar të jetojnë deri në 47 vjet, me një mashkull të robëruar që mund të kishte moshën 50 vjeç.[13][153]

Ndërsa arinjtë meshkuj potencialisht jetojnë më gjatë në robëri, arinjtë femra grizli kanë një normë më të madhe vjetore të mbijetesës sesa meshkujt brenda popullsive të egra për një studim të bërë në Ekosistemin e Madh të Verdhë .[154] Vdekshmëria vjetore për arinjtë e çdo moshe vlerësohet të jetë rreth 10% në zonat më të mbrojtura; megjithatë, niveli mesatar vjetor i vdekshmërisë rritet në rreth 38% të vlerësuar në popullatat e gjuajtur. Rreth 13% deri 44% e këlyshëve vdesin brenda vitit të tyre të parë edhe në zona të mbrojtura mirë. Shkalla e vdekshmërisë prej 75-100% midis këlyshëve të çdo viti të caktuar nuk janë të rralla. Përtej predikimit nga grabitqarët e mëdhenj përfshirë ujqërit, tigrat siberian dhe arinjtë e tjerë të murrmë, uria dhe aksidentet gjithashtu janë shkaktarët e humbjeve të jetës së këlyshëve. Studimet kanë treguar që burimi më i përhapur i vdekshmërisë për këlyshët e vitit të parë është kequshqyerja. [13][70][129][155] Deri në vitet e dytë dhe të tretë të jetës së tyre, shkalla e vdekshmërisë vjetore midis këlyshëve në kujdesin e nënave të tyre bie në 10-15%.

Edhe në popullatat që jetojnë në zona të mbrojtura, njerëzit janë akoma shkaku kryesor i vdekshmërisë për arinjtë e murrmë.[2][156][157] Sasia më e madhe e gjuetisë së legalizuar të arijnve të murrmë ndodh në Kanada, Finlandë, Rusi, Sllovaki dhe Alaska. Gjuetia është e parregulluar në shumë zona brenda rrezes së ariut të murrmë. Edhe kur gjuetia është e lejuar me ligj, shumica e biologëve mendojnë se numrat e gjuajtur janë të tepërt duke marrë parasysh shkallën e ulët të riprodhimit dhe shpërndarjen e rrallë të specieve. Arinjtë e murrmë vriten gjithashtu në përplasje me makinat, që është një shkak i rëndësishëm i vdekshmërisë në Shtetet e Bashkuara dhe Evropë. [158][159]

Marrëdhënia me njerëzit

Redakto
 
Gjurma e putrave e përparme

Konflikte midis arinjve dhe njerëzve

Redakto

Arinjtë e murrmë zakonisht shmangin zonat ku ka ndodhur zhvillim i gjerë ose urbanizim, për dallim nga ariu i zi më i vogël, më inyizues amerikan, i cili mund të përshtatet në rajonet peri-urbane .[160][161][162][163] Në shumë rrethana, zhvillimi i gjerë njerëzor mund të bëjë që arinjtë e murrmë të ndryshojnë vargjet e shtëpive të tyre.[164][165] Dendësia e lartë e rrugëve (si ato të asfaltuara dhe ato me zhavorr) shpesh shoqërohet me vdekshmëri më të lartë, shmangie të habitatit dhe densitet më të ulët të ariut.[166] Sidoqoftë, arinjtë e murrmë lehtësisht mund të humbasin kujdesin e tyre natyror pasi të tërhiqen nga burimet ushqimore të krijuara nga njeriu, siç janë mbeturinat dhe koshat e mbeturinave. Arinjtë e murrmë madje mund të futen në banesa të njerëzve ose hambarë në kërkim të ushqimit ndërsa njerëzit shkelin në habitatet e ariut. Në zona të tjera, të tilla si Alaska , deponitë mund të vazhdojnë të jenë tërheqëse për arinjtë e murrmë. Në pjesë të ndryshme të shpërndarjes së tyre, arinjtë e murrmë ndonjëherë vrasin dhe hanë kafshë shtëpiake. Thënia "Një ari i ushqyer është një ari i ngordhur" ka dalë në përdorim për të popullarizuar idenë që lejimi i një ariu të grumbullojë mbeturina njerëzore, siç janë kanaçe plehra dhe shpinës së kampistëve,ushqimi i prishur , ose burime të tjera ushqimore që tërheqin ariun në kontakt me njerëzit, mund të rezultojnë në vdekjen e ariut. Rezultatet e një studimi të vitit 2016 të realizuar në një luginë kolumbiane britanike juglindore tregojnë se zonat ku mbivendosen ushqime tërheqëse të ariut dhe vendbanimet e përqendruara njerëzore, konflikti me ariun-njerëzit mund të krijojë një kurth ekologjik duke rezultuar në një shkallë më të ulët të dukshme të mbijetesës për arinjtë e murrmë, si dhe pasi tërheqja e arinjve shtesë dhe në këtë mënyrë shkakton rënie të përgjithshme të popullsisë.[167]

Kur arinjtë e murrmë vijnë për të shoqëruar veprimtarinë njerëzore me një "shpërblim ushqimi", ka shumë të ngjarë që ata të vazhdojnë të forcohen; mundësia e takimeve të ariut rritet, pasi ato mund të kthehen në të njëjtin vend, megjithë zhvendosjen. Zhvendosja e ariut është përdorur për të ndarë ariun nga mjedisi njerëzor, por ai nuk adreson problemin e shoqatës së ariut të sapo mësuar me ushqimin e njerëzve. "Vendosja e ariut në habitatin e përdorur nga arinjtë e tjerë mund të çojë në konkurrencë dhe konflikt social, dhe të rezultojë në dëmtimin ose vdekjen e ariut më pak mbizotërues." Parku Kombëtar Yellowstone , një rezervat i vendosur në Shtetet e Bashkuara perëndimore,) dhe për shkak të numrit të madh të vizitorëve, takimet me arijntë janë të zakonshme."[168] Bukuria skenike e zonës ka çuar në një fluks njerëzish që lëvizin në zonë. Përveç kësaj, për shkak se ka kaq shumë zhvendosje të arinjve në të njëjtat zona të largëta të Yellowstonit, dhe për shkak se arinjtë meshkuj kanë tendencë të dominojnë në qendrën e zonës së zhvendosjes, arinjtë femra kanë tendencë të shtyhen në kufijtë e rajonit dhe më gjerë. Si rezultat, një pjesë e madhe e shkelësve të përsëritur, arinjtë që vriten për sigurinë publike, janë femra. Kjo krijon një efekt të mëtejshëm depresiv të një nënspecie tashmë të rrezikuar. Ariu grizli përshkruhet zyrtarisht si "I kërcënuar" në SH.B.A. Megjithëse problemi është më domethënës për sa i përket grizlit, këto çështje prekin edhe llojet e tjera të arinjve të murrmë gjithashtu.[169][170][171]

Në Evropë, një pjesë e problemit qëndron te barinjtë ; gjatë dy shekujve të fundit, shumë barinj delesh dhe dhie kanë braktisur gradualisht praktikën më tradicionale të përdorimit të qenve për të ruajtur kopetë, të cilat njëkohësisht janë rritur më të mëdha. Në mënyrë tipike, ata lejojnë që kopetë të kullosin lirshëm mbi tokë të konsiderueshme. Ndërsa arinjtë e murrmë rimarrin pjesë të gamës së tyre, ata mund të hanë bagëti pasi delet dhe dhitë janë relativisht të lehta për një ari për të vrarë. Në disa raste, barinjtë qëllojnë ariun, duke menduar se jetesa e tyre është nën kërcënim. Shumë njerëz tani janë më mirë të informuar në lidhje me kompensimin e mjaftueshëm në dispozicion dhe do të bëjnë kërkesë kur ata humbasin bagëtinë nga një ari.[172][173][174] Një tjetër çështje në disa pjesë të gamës së tyre në Evropë është stacione ushqimore shtesë ku ofrohen lloje të ndryshme kafshësh kërmëngrënës, të cilat janë vendosur kryesisht në Skandinavi dhe Evropën Lindore të dy për të mbështetur speciet e kërcënuara në vend dhe kështu njerëzit mund të gëzojnë shikimin e arinjve që mund të rezultojnë. Pavarësisht se shumica e stacioneve ishin vendosur me kujdes në zona të largëta larg vendbanimeve njerëzore, disa arinjve të murrmë në zona të tilla janë bërë të kushtëzuara për t'i shoqëruar njerëzit me ushqim dhe të bëhen "arinj problematik" tepër të guximshëm. Gjithashtu, ushqimi plotësues duket se nuk shkakton zvogëlim të grabitqarëve të kafshëve.[175][176]

Takimet dhe sulmet

Redakto

Arinjtë e murrmë rrallë sulmojnë njerëzit në shikim dhe zakonisht shmangin njerëzit. Në Rusi , vlerësohet se 1 në 1000 takime në këmbë me arinjtë e murrmë rezultojnë në një sulm.[177] Megjithatë, ata janë të paparashikueshëm në temperament, dhe mund të sulmojnë nëse befasohen ose ndjehen të kërcënuar. Ekzistojnë mesatarisht dy sulme fatale nga arinjtë në vit në Amerikën e Veriut. Në Skandinavi , ka vetëm katër raste të njohura që nga viti 1902 i takimeve të ariut që kanë rezultuar me vdekje. Dy shkaqet më të zakonshme për sulmin e ariut janë surpriza dhe kurioziteti. Disa lloje arinjsh, si arinjtë polarë , ka më shumë të ngjarë të sulmojnë njerëzit kur kërkojnë ushqim, ndërsa arinjtë e zinj amerikanë kanë shumë më pak të ngjarë të sulmojnë. Megjithë guximin dhe potencialin e tyre për grabitje nëse ariu është i uritur, arinjtë polarë rrallë sulmojnë njerëzit, sepse ato hasen rrallë në detin Arktik . Sjellja agresive e arinjtëve të murrmë favorizohet nga variablat e shumtë të përzgjedhjes. Agresiviteti i shtuar gjithashtu ndihmon arinjtë e murrmë femra në sigurimin më të mirë të mbijetesës së moshës së re në moshën riprodhuese.[178] Nënat që mbrojnë këlyshët janë më të prirurit për të sulmuar, duke qenë përgjegjëse për 70% të vdekjeve njerëzore të shkaktuara nga ariu në Amerikën e Veriut.[179] [180]

Kërcënimet e këlyshëve japin shumë sulme ndaj njerëzve nga arinjtë e murrmë në Amerikën e Veriut. Arinjtë e kushtëzuar nga ushqimi mund të jenë gjithashtu të rrezikshëm, pasi ekspozimi i tyre afatgjatë te njerëzit bën që ata të humbin drotjen e tyre natyrore . Grupet e vogla prej një ose dy personave sulmohen më shpesh nga arinjtë e murrmë sesa grupet e mëdha, me vetëm një rast të njohur të një sulmi ndaj një grupi prej gjashtë ose më shumë. Në atë rast, mendohet se për shkak të befasisë, ariu grizli mund të mos e ketë njohur madhësinë e grupit. Në pjesën më të madhe të sulmeve që rezultojnë në lëndime, arinjtë e murrrmë i paraprijnë sulmit me një tingull të egër ose kërcitues. Në ndryshim nga dëmtimet e shkaktuara nga arinjtë e zi amerikan, të cilat zakonisht janë të vogla, sulmet e ariut të murrmë më shpesh kanë tendencë të sjellin lëndime serioze dhe, në disa raste, vdekje. Arinjtë e murrmë duket se përballen me njerëzit ashtu si luftonin arinjtë e tjerë: ata ngrihen në këmbët e tyre të pasme dhe përpiqen t'i "çarmatosin" viktimat e tyre duke kafshuar dhe mbajtur në nofullën e poshtme për të mos u kafshuar nga ana tjetër. Për shkak të forcës së madhe fizike të arinjve, madje edhe një kafshim i vetëm ose goditje mund të jetë vdekjeprurëse si tek tigrat, me disa viktima njerëzore që i kishin kokat e tyre të shtypura plotësisht nga kafshimi i ariut. Shumica e sulmeve ndodhin në muajt korrik, gusht dhe shtator, koha kur numri i rekreativëve në natyrë, siç janë shëtitësit ose gjahtarët, është më i lartë. Njerëzit që pohojnë praninë e tyre përmes zhurmave kanë tendencë të jenë më pak të prekshëm, pasi ata paralajmërojnë mbajtjen e tyre. Në konfrontime të drejtpërdrejta, njerëzit që vrapojnë janë statistikisht më të predispozuar të sulmohen sesa ata që qëndrojnë në tokë. Takimet e dhunshme me arinjtë e murrmë zakonisht zgjasin vetëm disa minuta, megjithëse ato mund të zgjaten nëse viktimat luftojnë prapa. Në Alberta , dy sjellje të zakonshme nga gjahtarët njerëzorë, duke imituar thirrjet e drerit për t'i tërhequr ata dhe duke mbajtur kufoma , duket se gjykojnë sjellje agresive dhe çojnë në një shkallë më të lartë sulmi nga arinjtë grizli.[181]

Sulmet ndaj njerëzve konsiderohen jashtëzakonisht të rralla në ish-Bashkimin Sovjetik , megjithëse përjashtime ekzistojnë në rrethe ku ato nuk ndiqen aq shpesh nga gjuetarët. Arinjtë e murrmë të Siberisë Lindore, për shembull, kanë tendencë të jenë shumë më të guximshme ndaj njerëzve sesa homologët evropianë më të persekutuar. Përcaktimi në Euroazi midis zonave ku agresiviteti i arinjve të murrmë ka tendencë të rritet janë Malet Urale , megjithëse arinjtë e murrmë të Evropës Lindore janë disi më agresive se ato të Evropës Perëndimore . Në vitin 2008, një platinkompleksi i minierave në rrethin Olyotorsky të Kamchatka veriore u rrethua nga një grup prej 30 arinjsh, të cilët vranë dy roje dhe i penguan punëtorët të largoheshin nga shtëpitë e tyre. 10 njerëz në vit mesatarisht vriten nga arinjtë e murrmë në Rusi, më shumë se të gjitha pjesët e tjera të gamës ndërkombëtare të ariut të murrmë, megjithëse Rusia gjithashtu mban më shumë arinj të murrmë sesa të gjitha pjesët e tjera të botës të kombinuara.[182] Në Skandinavi, vetëm tre sulme fatale u regjistruan në shekullin e 20-të. [183]

 
Një statujë e ariut kafe Ussuri nga Hokkaido që kryente sulmin më të keq të ariut të murrmë në historinë japoneze , duke vrarë shtatë vetë

Në Japoni, një ari i madh i murrmë me nofkën " Kesagake " (袈裟 懸 け, " kesa -stas slasher") bëri histori për shkaktimin e sulmit më të keq të ariut të murrmë në historinë japoneze në Tomamae, Hokkaidō gjatë takimeve të shumta gjatë dhjetorit 1915. Ai vrau shtatë vetë dhe plagosën tre të tjerë (me gjasë edhe tre fatalitete të mëparshme në kredinë e tij) para se të qëllonin për vdekje pas një gjuetie kafshësh në shkallë të gjerë. Sot, ka ende një faltore në Rokusensawa (六 線 沢), ku ndodhi ngjarja në kujtim të viktimave të incidentit.[184]

Brenda Parkut Kombëtar Yellowstone, dëmtimet e shkaktuara nga sulmet e zjarrtë në zonat e zhvilluara mesatarisht afro një në vit gjatë viteve 1930 deri në vitet 1950, megjithëse u rritën në katër në vit gjatë viteve 1960. Atëherë ato u ulën në një dëmtim çdo dy vjet gjatë viteve 1970. Midis 1980 dhe 2002, ka pasur vetëm dy lëndime njerëzore të shkaktuara nga arinjtë grizli në një zonë të zhvilluar. Megjithëse sulmet e zjarrta ishin të rralla në vendet e prapambetura para vitit 1970, numri i sulmeve u rrit në një mesatare prej afërsisht një në vit gjatë viteve 1970, 1980 dhe 1990. Në Alberta , nga 1960 deri në 1998, numri i sulmeve nga arinjtë grizli që përfunduan në dëmtim ishin gati tre herë më të zakonshme sesa sulmet që përfunduan në lëndime nga arinjtë e zi amerikan, megjithë ariun e zi amerikan që vlerësohet 38 herë më shumë në krahinë sesa ariu grizli.[185]

Historia e mbrojtjes nga arinjtë

Redakto

Një studim i studiuesve amerikanë dhe kanadezë ka zbuluar që llaku me specdjeks është më efektiv në ndalimin e sjelljes agresive të ariut sesa armët, duke punuar në 92% të incidenteve të studiuara kundrejt 67% për armë.  Mbartja e llakut me specdjek rekomandohet shumë nga shumë autoritete kur udhëtoni në vendin e ariut; sidoqoftë, këshillohet edhe mbajtja e dy mjeteve parandaluese, njëra prej të cilave është një armë e kalibrit të madh. Sugjerohen armë të forta armë zjarri, ose tre rrathë gjemba, ose një pistoletë e kalibrit .44 ose më shumë sugjerohet nëse nuk ekziston një pushkë e rëndë gjuetie. Armët mbeten një mundësi e mundshme, mjeti i fundit për t'u përdorur në mbrojtje të jetës nga arinjtë e murrmë agresive. Shumë shpesh, njerëzit nuk mbajnë një armë të duhur të kalibrit për të neutralizuar ariun. Sipas Qendrës së Shkencave në Alaska, a12-matës shotgun me slugs ka qenë arma më efektive. Ka pasur më pak lëndime si rezultat i vetëm mbajtjes së ngarkesave vdekjeprurëse me armë, në krahasim me raundet parandaluese. Ligjet e Shtetit të Mbrojtjes së Jetës ose Pronës në Alaska (DLP) kërkojnë që një të raportojë vrasjen tek autoritetet dhe të shpëtojë fshikëzën, kafkën dhe kthetrat.[186] Një faqe e internetit të Departamentit të Burimeve Natyrore të Shtetit të Alaskës ofron informacione se si "të zgjidhni një armë që do të ndalojë një ari (armë gjahu me 12 matës ose .300 pushkë magjike)".[187]

Campers shpesh u thuhet të veshin shirita dhe kambana të kuqe me ngjyra të ndritshme dhe të mbajnë bilbilat për të ruajtur arinjtë. Atyre u thuhet të kërkojnë një zhurmë të ariut grizli në vendet e kampimit dhe të jenë të kujdesshëm për të kryer kambanat dhe bilbilat në ato zona. Shata e ariut grizli është e vështirë të dallohet nga trungu i ariut amerikan, pasi dieta është në gjendje të vazhdueshme fluksi në varësi të disponueshmërisë së artikujve ushqimorë sezonalë. Nëse një ari vritet afër kampit, trupat e ariut duhet të asgjësohen siç duhet, përfshirë gërvishtjet dhe gjakun, nëse është e mundur. Mosarritja e kufomës shpesh ka rezultuar në tërheqjen e arinjve të tjerë dhe përkeqësimin e mëtejshëm të një situate të keqe. Lëvizja e kampeve menjëherë është një metodë tjetër e rekomanduar.

Kulturë

Redakto
 
" Historia e tre arinjve ", ilustrim nga Fëmijët e Favourites dhe Stories Fairy

Arinjtë e murrmë shpesh figurojnë në letërsinë e Evropës dhe Amerikës së Veriut, në veçanti atë që është shkruar për fëmijë. " Ariu i murrmë i Norvegjisë " është një përrallë skoceze që tregon aventurat e një vajze që u martua me një princ të kthyer në mënyrë magjike në një ari dhe që arriti ta kthejë atë në një formë njerëzore me forcën e dashurisë së saj dhe pas shumë provave dhe vështirësive . Me " Flokarta dhe Tre Arinjtë ", një histori nga Anglia, Tre Arinjtë zakonisht përshkruhen si arinj të murrmë. Në vendet që flasin gjermanisht, fëmijëve u thuhet shpesh përralla e " Borëbardha dhe e kuqja e kuq"; princi i bukur në këtë përrallë është shndërruar në një ari të murrmë. Në Shtetet e Bashkuara, prindërit shpesh i lexojnë fëmijëve të tyre në moshën parashkollore librin Brown Bear, Brown Bear, What Do You See? Për t'i mësuar atyre ngjyrat e tyre dhe si janë të shoqëruara me kafshë të ndryshme.[188]

Ariu rus është një të përbashkët personifikim kombëtar për Rusinë (si dhe ish- Bashkimin Sovjetik ), pavarësisht vendit që nuk ka kafshë të caktuar kombëtare. Ariu i murrmë është kafsha kombëtare e Finlandës.

Ariu grizli është kafsha shtetërore e Montanas .[189] Ariu i artë kalifornian është kafsha shtetrore e Kalifornisë .[190] Të dy kafshët janë specie të ariut të murrmë dhe specia u ekstrirua nga gjendja e fundit.

Veshja e Madridit përshkruan një ari që arrin deri në një pemë madr mado ose luleshtrydhe ( Arbutus unedo ) për të ngrënë disa nga frutat e saj, ndërsa qyteti zviceran i Bernës gjithashtu përshkruan një ari dhe emri i qytetit mendohet në mënyrë popullore të rrjedhin nga fjala gjermane për ariun. Ariu i murrmë është përshkruar në anën e kundërt të monedhës kuna 5 kuna , e shkrirë që nga viti 1993.

 
Berni është një mascot e ariut të murrmë e klubit gjerman të futbollit Bayern Munich

Klubi  Bundesliga Bayern Munich ka një maskot,një ari i murrmë me emrin Berni. Liga Kombëtare e Futbollit (NFL) ekskluzivitet në Çikago, Illinois, është quajtur Arijntë . Në këtë kontekst, nuk nevojitet asnjë dallim midis arinjve të zinj dhe kafë amerikanë. Maskota e shkollës për Bob Universitetin Jones , Brown University , Fox Universitetin George , i Universitetit të Alberta , në Universitetin e Kalifornisë, Berkeley , në Universitetin e Kalifornisë, Los Anxhelos , në Universitetin e Kalifornisë, Riverside , dhe të shumta amerikane shkollat e mesme është ariu i murrmë.

Në qytetin Prats de Molló , në Vallespir , Francën e Jugut, festohet çdo vit " festa e ariut" ( festa de l'ós ) në fillim të pranverës, në të cilën vendasit vishen si arinj, mbulohen me blozë ose qymyr dhe naftë dhe "sulmojnë" shikuesit, duke u përpjekur t'i çojnë të gjithë pis. Festivali përfundon me topin de l'os (vallëzimi i ariut).

Në Shqipëri

Redakto

Klasifikimi i dytë është klasifikimi i bërë ariut të murrmë në Shqipëri. Arinjtë në Shqipëri janë të rrezikuar dhe në shumë zona sipas gjuetarëve ariu po shkon drejt zhdukjes kryesisht për shkak të gjuetisë dhe prishjes së habitatit por edhe nga trafikimi kafshëve.[191]

Lidhje të jashtme

Redakto

Referime

Redakto
  1. ^ a b c d e f Stampa:IUCN2013.1 Gabim referencash: Invalid <ref> tag; name "IUCN" defined multiple times with different content
  2. ^ a b c d Servheen, C.; Herrero, S.; Peyton, B.; Pelletier, K.; Moll, K.; Moll, J., red. (1999), Bears: status survey and conservation action plan (PDF), vëll. 44, Gland, Switzerland: IUCN, arkivuar nga origjinali (PDF) më 23 shtator 2015, marrë më 18 nëntor 2019 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ Boddington, Craig (2004). Fair Chase in North America. Illustrations by Carlson, Ken. Boone and Crockett Club. fq. 45. ISBN 978-0-940864-47-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  4. ^ Martin, A. P.; Palumbi, S. R. (1993). "Body size, metabolic rate, generation time, and the molecular clock". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 90 (9): 4087–4091. Bibcode:1993PNAS...90.4087M. doi:10.1073/pnas.90.9.4087. PMC 46451. PMID 8483925. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Christiansen, P. (1999). "What size were Arctodus simus and Ursus spelaeus (Carnivora: Ursidae)?". Annales Zoologici Fennici. 36 (2): 93–102. JSTOR 23735739. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ Servheen, C.; Darling, L. M.; Archibald, W. R. (1990), The status and conservation of the bears of the world, International Association for Bear Research and Management {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ "Mammalian Species- Ursus arctos" (PDF). American Society of Mammalogists, Smith College. 23 prill 1993. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 31 mars 2017. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ White, Paul. "Brown Bear". Transylvania Wildlife Project. Arkivuar nga origjinali më 19 maj 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  9. ^ a b Zedrosser, A.; Dahle, B.; Swenson, J. E.; Gerstl, N. (2001). "Status and management of the brown bear in Europe" (PDF). Ursus. 12: 9–20. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 3 dhjetor 2010. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ Servheen, C.; Darling, L. M.; Archibald, W. R. (1990), The status and conservation of the bears of the world, International Association for Bear Research and Management {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ Busch, Robert (2004). The Grizzly Almanac. Globe Pequot Press. fq. 11–14. ISBN 978-1-5922-8320-0. Marrë më 21 tetor 2014. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)[lidhje e vdekur]
  12. ^ Elson, C. S. (1954). "Further Evidence about the Barren-Ground Grizzly Bear in Northeast Labrador and Quebec". Journal of Mammalogy (në anglisht). 35 (3): 345–357. doi:10.2307/1375959. JSTOR 1375959.
  13. ^ a b c d e f g h i j k "Mammalian Species- Ursus arctos" (PDF). American Society of Mammalogists, Smith College. 23 prill 1993. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 31 mars 2017. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ Boscagli, G. (1990). "Marsican brown bear population in central Italy—Status report 1985". Aquilo, Series Zoologica. 27: 81–83. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ Harper, Douglas. "bruin". Online Etymology Dictionary. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ Hunting the Grisly and other Sketches. FullTextArchive.com. Retrieved 15 September 2011.
  17. ^ Liddell, Henry George and Scott, Robert. "Ursus." A Latin Dictionary. Perseus Digital Library.
  18. ^ Liddell, Henry George and Scott, Robert."Arktos." A Greek-English Lexicon. Perseus Digital Library.
  19. ^ a b c McLellan, Bruce; Reiner, David C. (1994). "A Review of bear evolution" (PDF). Int. Conf. Bear Res. And Manage. 9 (1): 85–96. doi:10.2307/3872687. JSTOR 3872687. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 9 tetor 2022. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  20. ^ Pérez-Hidalgo, T. (1992). "The European descendants of Ursus etruscus C. Cuvier (Mammalia, Carnivora, Ursidae)" (PDF). Boletín del Instituto Geológico y Minero de España. 103 (4): 632–642. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ Kurten, Bjorn (1976). The Cave Bear Story. New York: Columbia University Press. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  22. ^ Loreille, O.; Orlando, L.; Patou-Mathis, M.; Philippe, M.; Taberlet, P.; Hänni, C. (2001). "Ancient DNA analysis reveals divergence of the cave bear, Ursus spelaeus, and brown bear, Ursus arctos, lineages". Current Biology. 11 (3): 200–203. doi:10.1016/s0960-9822(01)00046-x. PMID 11231157. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  23. ^ Herrero, S. (1972). "Aspects of evolution and adaptation in American black bears (Ursus americanus Pallas) and brown and grizzly bears (U. arctos Linne.) of North America" (PDF). Bears: Their Biology and Management. 2: 221–231. doi:10.2307/3872586. JSTOR 3872586. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 3 dhjetor 2010. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  24. ^ Geist, Valerius (1989), "Did Large Predators keep Humans out of North America?" (PDF), përmbledhur nga Clutton-Brock, Juliet (red.), The Walking larder: patterns of domestication, pastoralism, and predation, Unwin Hyman, fq. 282–294, ISBN 0-0444-5013-3, arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 dhjetor 2008 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  25. ^ Kurten, B.; Anderson, E. (1974). "Association of Ursus arctos and Arctodus simus (Mammalia: Ursidae) in the late Pleistocene of Wyoming". Breviora (në anglisht). 426: 1–6.
  26. ^ Wilson, D. E.; Ruff, S. (1999), The Smithsonian Book of North American Mammals, Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  27. ^ Harris, Arthur H. (2013). "Pleistocene Vertebrates of Arizona, New Mexico, and Trans-Pecos Texas". UTEP Biodiversity Collections, University of Texas at El Paso. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  28. ^ Storer, T.I.; Tevis, L.P. (1996). California Grizzly (në anglisht). Berkeley, CA: University of California Press. fq. 335, 42–187. ISBN 978-0-520-20520-8. Arkivuar nga origjinali më 2 shkurt 2024. Marrë më 14 qershor 2020.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: BOT: Gjendja e adresës origjinale është e panjohur (lidhja)
  29. ^ U.S. Fish and Wildlife Service (17 nëntor 2006). "Endangered and Threatened Wildlife and Plants; Designating the Greater Yellowstone Ecosystem Population of Grizzly Bears as a Distinct Population Segment; Removing the Yellowstone Distinct Population Segment of Grizzly Bears From the Federal List of Endangered and Threatened Wildlife" (PDF). Federal Register. 70 (221): 69854–69884. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 25 gusht 2006. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  30. ^ Calvignac, S.; Hughes, S.; Tougard, C.; Michaux, J.; Thevenot, M.; Philippe, M.; Hamdine, W.; Hanni, C. (2008). "Ancient DNA evidence for the loss of a highly divergent brown bear clade during historical times". Molecular Ecology. 17 (8): 1962–1970. doi:10.1111/j.1365-294x.2008.03631.x. PMID 18363668. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  31. ^ Lan, T.; Gill, S.; Bellemain, E.; Bischof, R.; Zawaz, M. A.; Lindqvist, C. (2017). "Evolutionary history of enigmatic bears in the Tibetan Plateau–Himalaya region and the identity of the yeti". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 284 (1, 868): 20,171,804. doi:10.1098/rspb.2017.1804. PMC 5740279. PMID 29187630. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  32. ^ Wozencraft, W.C. (2005). "Ursus arctos". përmbledhur nga Wilson, D.E.; Reeder, D.M (red.). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (bot. 3rd). Johns Hopkins University Press. fq. 588–589. ISBN 978-0-8018-8221-0. OCLC 62265494. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  33. ^ Ursus arctos, ITIS
  34. ^ Lindqvist, C.; Schuster, S. C.; Sun, Y.; etj. (2010). "Complete mitochondrial genome of a Pleistocene jawbone unveils the origin of polar bear". Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (11): 5053–5057. Bibcode:2010PNAS..107.5053L. doi:10.1073/pnas.0914266107. PMC 2841953. PMID 20194737. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  35. ^ Liu, Shiping; Lorenzen, Eline D.; Fumagalli, Matteo; Li, Bo; Harris, Kelley; Xiong, Zijun; Zhou, Long; Korneliussen, Thorfinn Sand; Somel, Mehmet; Babbitt, Courtney; Wray, Greg; Li, Jianwen; He, Weiming; Wang, Zhuo; Fu, Wenjing; Xiang, Xueyan; Morgan, Claire C.; Doherty, Aoife; o'Connell, Mary J.; McInerney, James O.; Born, Erik W.; Dalén, Love; Dietz, Rune; Orlando, Ludovic; Sonne, Christian; Zhang, Guojie; Nielsen, Rasmus; Willerslev, Eske; Wang, Jun (2014). "Population Genomics Reveal Recent Speciation and Rapid Evolutionary Adaptation in Polar Bears". Cell. 157 (4): 785–794. doi:10.1016/j.cell.2014.03.054. PMC 4089990. PMID 24813606. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  36. ^ Shields, G. F.; Kocher, T. D. (1991). "Phylogenetic relationships of North American ursids based on analysis of mitochondrial DNA". Evolution (në anglisht). 45 (1): 218–221. doi:10.2307/2409495. JSTOR 2409495. PMID 28564083.
  37. ^ Kurtén, B. (1964). "The evolution of the polar bear, Ursus maritimus (Phipps)". Acta Zoologica Fennica. 108: 1–26. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  38. ^ Ingólfsson, Ólafur; Wiig, Øystein (2009). "Late Pleistocene fossil find in Svalbard: the oldest remains of a polar bear (Ursus maritimus Phipps, 1744) ever discovered". Polar Research. 28 (3): 455. Bibcode:2009PolRe..28..455I. doi:10.1111/j.1751-8369.2008.00087.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  39. ^ Proctor, Michael F.; Paetkau, David; Mclellan, Bruce N.; Stenhouse, Gordon B.; Kendall, Katherine C.; Mace, Richard D.; Kasworm, Wayne F.; Servheen, Christopher; Lausen, Cori L. (2012). "Population fragmentation and inter-ecosystem movements of grizzly bears in western Canada and the northern United States". Wildlife Monographs. 180 (1): 1–46. doi:10.1002/wmon.6. ISSN 1938-5455. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  40. ^ Strobeck, Curtis; Craighead, Lance; Clarkson, Peter L.; Waits, Lisette P.; Paetkau, David (1 dhjetor 1997). "An Empirical Evaluation of Genetic Distance Statistics Using Microsatellite Data From Bear (Ursidae) Populations". Genetics (në anglisht). 147 (4): 1943–1957. ISSN 0016-6731. PMC 1208359. PMID 9409849.
  41. ^ Waits, L. P.; etj. (1998). "Mitochondrial DNA Phylogeography of the North American Brown Bear and Implications for Conservation". Conservation (në anglisht). 12 (2): 408–417. doi:10.1111/j.1523-1739.1998.96351.x.
  42. ^ Paetkau, D.; Shields, G. F.; Strobeck, C. (1998). "Gene flow between insular, coastal and interior populations of brown bears in Alaska". Molecular Ecology. 7 (#10): 1283–1292. doi:10.1046/j.1365-294x.1998.00440.x. ISSN 0962-1083. PMID 9787441. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  43. ^ Shapiro, Beth; Slatkin, Montgomery; Stirling, Ian; John, John St.; Salamzade, Rauf; Ovsyanikov, Nikita; Jay, Flora; Stiller, Mathias; Fulton, Tara L. (14 mars 2013). "Genomic Evidence for Island Population Conversion Resolves Conflicting Theories of Polar Bear Evolution". PLOS Genetics. 9 (3): e1003345. doi:10.1371/journal.pgen.1003345. ISSN 1553-7404. PMC 3597504. PMID 23516372. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  44. ^ Richardson, Evan; Branigan, Marsha; Paetkau, David; Pongracz, Jodie D. (31 maj 2017). "Recent Hybridization between a Polar Bear and Grizzly Bears in the Canadian Arctic". ARCTIC. 70 (#2): 151–160. doi:10.14430/arctic4643. ISSN 1923-1245. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  45. ^ Janke, Axel; Nilsson, Maria A.; Kolter, Lydia; Pfenninger, Markus; Bidon, Tobias; Lammers, Fritjof; Kumar, Vikas (19 prill 2017). "The evolutionary history of bears is characterized by gene flow across species". Scientific Reports. 7: 46,487. Bibcode:2017NatSR...746487K. doi:10.1038/srep46487. ISSN 2045-2322. PMC 5395953. PMID 28422140. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  46. ^ Hailer, F.; Kutschera, V. E.; Hallstrom, B. M.; Klassert, D.; Fain, S. R.; Leonard, J. A.; Arnason, U.; Janke, A. (2012). "Nuclear Genomic Sequences Reveal that Polar Bears Are an Old and Distinct Bear Lineage". Science. 336 (6, 079): 344–247. Bibcode:2012Sci...336..344H. doi:10.1126/science.1216424. hdl:10261/58578. PMID 22517859. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  47. ^ Miller, W.; Schuster, S. C.; Welch, A. J.; Ratan, A.; Bedoya-Reina, O. C.; Zhao, F.; Kim, H. L.; Burhans, R. C.; Drautz, D. I.; Wittekindt, N. E.; Tomsho, L. P.; Ibarra-Laclette, E.; Herrera-Estrella, L.; Peacock, E.; Farley, S.; Sage, G. K.; Rode, K.; Obbard, M.; Montiel, R.; Bachmann, L.; Ingolfsson, O.; Aars, J.; Mailund, T.; Wiig, O.; Talbot, S. L.; Lindqvist, C. (2012). "Polar and brown bear genomes reveal ancient admixture and demographic footprints of past climate change". Proceedings of the National Academy of Sciences. 109 (36): E2382–2390. Bibcode:2012PNAS..109E2382M. doi:10.1073/pnas.1210506109. PMC 3437856. PMID 22826254. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  48. ^ Smith, Richard P. (2007). "Hybrid Black Bear". Black Bear Hunting. Stackpole Books. ISBN 978-0-8117-0269-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  49. ^ Hissa, R.; Siekkinen, J.; Hohtola, E.; Saarela, S.; Hakala, A.; Pudas, J. (1994). "Seasonal patterns in the physiology of the European brown bear (Ursus arctos arctos) in Finland". Comparative Biochemistry and Physiology Part A: Physiology (në anglisht). 109 (#3): 781–791. doi:10.1016/0300-9629(94)90222-4. PMID 8529017.
  50. ^ McLellan, B. N. (2011). "Implications of a high-energy and low-protein diet on the body composition, fitness, and competitive abilities of black (Ursus americanus) and grizzly (Ursus arctos) bears". Canadian Journal of Zoology. 89 (#6): 546–558. doi:10.1139/z11-026. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  51. ^ Christiansen, P. (1999). "What size were Arctodus simus and Ursus spelaeus (Carnivora: Ursidae)?". Annales Zoologici Fennici. 36 (2): 93–102. JSTOR 23735739. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  52. ^ Fitzgerald, Christopher S.; Krausman, Paul R. (2002). "Helarctos malayanus" (PDF). Mammalian Species. 696: 1–5. doi:10.1644/1545-1410(2002)696<0001:HM>2.0.CO;2. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 4 mars 2016. Marrë më 12 dhjetor 2016. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  53. ^ "Ursus arctos – Brown Bear species" (në anglisht). Wildpro. Arkivuar nga origjinali më 17 maj 2012. Marrë më 14 qershor 2012.
  54. ^ a b c d e f Feldhamer, G. A.; Thompson, B. C.; Chapman, J. A. (2003). Wild mammals of North America: biology, management, and conservation. JHU Press. ISBN 9780801874161. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  55. ^ Swenson, Jon E.; Adamič, Miha; Huber, Djuro; Stokke, Sigbjørn (2007). "Brown bear body mass and growth in northern and southern Europe" (PDF). Oecologia. 153 (#1): 37–47. Bibcode:2007Oecol.153...37S. doi:10.1007/s00442-007-0715-1. PMID 17415593. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 13 nëntor 2018. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  56. ^ Steyaert, Sam M. J. G.; Endrestøl, Anders; Hackländer, Klaus; Swenson, Jon E; Zedrosser, Andreas (2012). "The mating system of the brown bear Ursus arctos". Mammal Review. 42: 12. doi:10.1111/j.1365-2907.2011.00184.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  57. ^ a b Jones, S. V. (1923). "Color variations in wild animals". Journal of Mammalogy. 4 (#3): 172–177. doi:10.2307/1373567. JSTOR 1373567. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  58. ^ Swenson, J. E. (2000). Action plan for the conservation of the brown bear in Europe (Ursus arctos) (No. 18-114). Council of Europe.
  59. ^ Sahajpal, V; Goyal, S. P.; Jayapal, R; Yoganand, K; Thakar, M. K. (2008). "Hair characteristics of four Indian bear species". Science & Justice. 48 (#1): 8–15. doi:10.1016/j.scijus.2007.05.001. PMID 18450212. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  60. ^ V. G. Heptner; N. P. Naumov, red. (1998). Mlekopitajuščie Sovetskogo Soiuza. Moskva: Vysšaia Škola [Mammals of the Soviet Union, Volume II, Part 1a, Sirenia and Carnivora (Sea cows; Wolves and Bears)] (në anglisht). Vëll. II, Part 1a. Washington, D.C., USA: Science Publishers, Inc. ISBN 1-886106-81-9.
  61. ^ Christiansen, Per (2008). "Feeding ecology and morphology of the upper canines in bears (carnivora: Ursidae)". Journal of Morphology. 269 (#7): 896–908. doi:10.1002/jmor.10643. PMID 18488989. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  62. ^ Kurtén, B. (1966). "Pleistocene bears of North America: Genus Tremarctos, spectacled bears". Acta Zoologica Fennica. 115: 1–96. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  63. ^ Sacco, Tyson; Van Valkenburgh, Blaire (2004). "Ecomorphological indicators of feeding behaviour in the bears (Carnivora: Ursidae)". Journal of Zoology (në anglisht). 263: 41. doi:10.1017/S0952836904004856.
  64. ^ Slaughter, B. H.; Pine, R. H.; Pine, N. E. (1974). "Eruption of cheek teeth in insectivora and carnivora". Journal of Mammalogy. 55 (#1): 115–25. doi:10.2307/1379261. JSTOR 1379261. PMID 4819587. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  65. ^ a b Christiansen, P. (2007). "Evolutionary implications of bite mechanics and feeding ecology in bears". Journal of Zoology. 272 (#4): 423. doi:10.1111/j.1469-7998.2006.00286.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  66. ^ a b c Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura brown
  67. ^ a b c d e f Carnivores of the World by Dr. Luke Hunter. Princeton University Press (2011), ISBN 9780691152288
  68. ^ Wood, Gerald (1983). The Guinness Book of Animal Facts and Feats (në anglisht). ISBN 978-0-85112-235-9.
  69. ^ Whitaker, J. O., & Elman, R. (1996). National Audubon Society Field Guide to North American Mammals (p. 992). New York: Knopf.
  70. ^ a b c d Novak, M., Baker, J.A., Obbard, M.E. & Malloch, B. (1987). Wild furbearer management and conservation in North America. Ontario Ministry of Natural Resources.
  71. ^ "Ancient bear made early migration". BBC News (në anglisht). 12 nëntor 2004. Marrë më 2 janar 2010.
  72. ^ "Brown Bear | Species | WWF". WWF. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  73. ^ "Brown Bear" (në anglisht). Rolling Hills Wildlife Adventure. Arkivuar nga origjinali më 10 nëntor 2016. Marrë më 2 dhjetor 2013.
  74. ^ "Neixen quatre cries d'ós bru als Pirineus". elperiodico.cat (në katalonisht). 2 gusht 2010. Marrë më 19 nëntor 2010.
  75. ^ "Situació preocupant de l'ós bru als Pirineus" (në katalonisht). ecologistasenaccion.org. maj 2010. Marrë më 19 nëntor 2010.
  76. ^ "Osos, el desafío de una población creciente". ABC (në spanjisht). Spain.
  77. ^ "Proact Local Campaigns: Carpathian Brown Bear". Arkivuar nga origjinali më 24 mars 2004. Marrë më 19 nëntor 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  78. ^ "Carpathian Brown Bear Management Plan [in Poland]". carpathianbear.pl. Arkivuar nga origjinali më 13 gusht 2011. Marrë më 19 nëntor 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  79. ^ "Brown Bear – Population & Distribution: A Truly International Species". wwf.panda.org (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 prill 2012. Marrë më 19 nëntor 2010.
  80. ^ "Karhu" (në finlandisht). suurpedot.fi. Arkivuar nga origjinali më 7 nëntor 2014. Marrë më 22 tetor 2010.
  81. ^ Bear Online Information System for Europe Arkivuar 14 qershor 2021 tek Wayback Machine. Kora.ch. Retrieved 15 September 2011.
  82. ^ "Brown Bear Research in Alaska". Alaska Department of Fish and Game. Marrë më 4 prill 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  83. ^ Guy, Jack. "Brown bear seen for first time in 150 years in northern Spanish park". CNN (në anglisht). Marrë më 4 maj 2020.
  84. ^ a b Murtskhvaladze, M.; Gavashelishvili, A.; Tarkhnishvili, D. (2010). "Geographic and genetic boundaries of brown bear (Ursus arctos) population in the Caucasus". Molecular Ecology. 19 (9): 1829–1841. doi:10.1111/j.1365-294X.2010.04610.x. PMID 20345670. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  85. ^ Macdonald, D.W.; Barrett, P. (1993). Mammals of Europe. New Jersey: Princeton University Press. fq. 107. ISBN 978-0-691-09160-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  86. ^ "Brown Bear Hunting in Russia" (në anglisht). Russianbearhunt.com. Marrë më 10 tetor 2009.
  87. ^ Miller, CR; Waits, L.P. (2006). "Phylogeography and mitochondrial diversity of extirpated brown bear (Ursus arctos) populations in the contiguous United States and Mexico". Mol. Ecol. 15 (#14): 4477–85. doi:10.1111/j.1365-294x.2006.03097.x. PMID 17107477. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  88. ^ Calvignac, Sebastien; Hughes, Sandrine; Hanni, Catherine (2009). "Genetic diversity of endangered brown bear (Ursus arctos) populations at the crossroads of Europe, Asia and Africa". Diversity and Distributions. 15 (#5): 742–750. doi:10.1111/j.1472-4642.2009.00586.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  89. ^ Himalayan brown bears now critically endangered Arkivuar 16 tetor 2018 tek Wayback Machine. Euronews.com. 6 January 2014
  90. ^ "Brown / Grizzly Bear Facts". North American Bear Center. Arkivuar nga origjinali më 24 maj 2013. Marrë më 16 gusht 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  91. ^ Klinka, D. R.; Reimchen, T. E. (2002). "Nocturnal and diurnal foraging behaviour of brown bears (Ursus arctos) on a salmon stream in coastal British Columbia" (PDF). Canadian Journal of Zoology. 80 (#8): 1317−1322. doi:10.1139/z02-123. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  92. ^ Moe, T. F.; Kindberg, J.; Jansson, I.; Swenson, J. E. (2007). "Importance of diel behaviour when studying habitat selection: examples from female Scandinavian brown bears (Ursus arctos)". Canadian Journal of Zoology (në anglisht). 85 (#4): 518−525. doi:10.1139/Z07-034.
  93. ^ Kaczensky, P.; Huber, D.; Knauer, F.; Roth, H.; Wagner, A.; Kusak, J. (2006). "Activity patterns of brown bears (Ursus arctos) in Slovenia and Croatia". Journal of Zoology. 269 (#4): 474−485. doi:10.1111/j.1469-7998.2006.00114.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  94. ^ Kingsley, M. C. S.; Nagy, J. A.; Russell, R. H. (1983). "Patterns of weight gain and loss for grizzly bears in northern Canada". Bears: Their Biology and Management. 5: 174–178. doi:10.2307/3872535. JSTOR 3872535. S2CID 90555276. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  95. ^ Hissa, R.; Hohtola, E.; Tuomala-Saramäki, T.; Laine, T. (1998). "Seasonal changes in fatty acids and leptin contents in the plasma of the European brown bear (Ursus arctos arctos)". Annales Zoologici Fennici. 35 (#4): 215–224. JSTOR 23735612. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  96. ^ Farley, S. D.; Robbins, C. T. (1995). "Lactation, hibernation, and mass dynamics of American black bears and grizzly bears". Canadian Journal of Zoology. 73 (#12): 2216−2222. doi:10.1139/z95-262. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  97. ^ Evans, A. L.; Sahlén, V.; Støen, O. G.; Fahlman, Å.; Brunberg, S.; Madslien, K.; Forbert, O.; Swenson, J.E.; Arnemo, J. M. (2012). "Capture, anesthesia, and disturbance of free-ranging brown bears (Ursus arctos) during hibernation". PLOS ONE. 7 (#7): e40520. Bibcode:2012PLoSO...740520E. doi:10.1371/journal.pone.0040520. PMC 3398017. PMID 22815757. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  98. ^ Deecke, V. B. (2012). "Tool-use in the brown bear (Ursus arctos)" (PDF). Animal Cognition. 15 (#4): 725–730. doi:10.1007/s10071-012-0475-0. PMID 22367156. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  99. ^ Egbert, Allan L.; Stokes, Allen W.; Egbert, A. L. (1974). "The social behaviour of brown bears on an Alaskan salmon stream" (PDF). International Conference Bear Res. And Manage. 3: 41–56. doi:10.2307/3872753. JSTOR 3872753. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 17 korrik 2015. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  100. ^ Sandell, M. (1989). "The mating tactics and spacing patterns of solitary carnivores". Carnivore behavior, ecology, and evolution. Springer. fq. 164–182. doi:10.1007/978-1-4613-0855-3_7. ISBN 978-1-4613-0855-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  101. ^ Gau, R. J.; McLoughlin, P. D.; Case, R.; Cluff, H. D.; Mulders, R.; Messier, F. (2004). "Movements of subadult male grizzly bears, Ursus arctos, in the central Canadian arctic". The Canadian Field-Naturalist. 118 (#2): 239–242. doi:10.22621/cfn.v118i2.920. Arkivuar nga origjinali më 20 dhjetor 2016. Marrë më 12 dhjetor 2016. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  102. ^ a b Dahle, B.; Swenson, J. E. (2003). "Seasonal range size in relation to reproductive strategies in brown bears Ursus arctos". Journal of Animal Ecology. 72 (#4): 660–667. doi:10.1046/j.1365-2656.2003.00737.x. JSTOR 3505643. PMID 30893970. S2CID 67818528. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  103. ^ Stonorov, Derek and Stokes, Allen W. (1972) "Social Behavior of the Alaska Brown Bear" Arkivuar 22 korrik 2013 tek Wayback Machine Panel 4: Bear Behaviour
  104. ^ a b Bellemain, Eva; Swenson, Jon E.; Taberlet, Pierre (2006). "Mating Strategies in Relation to Sexually Selected Infanticide in a Non-Social Carnivore: The Brown Bear" (PDF). Ethology. 112 (#3): 238–246. doi:10.1111/j.1439-0310.2006.01152.x. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 21 dhjetor 2016. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  105. ^ Pop, Ioan Mihai; Bereczky, Leonardo; Chiriac, Silviu; Iosif, Ruben; Nita, Andreea; Popescu, Viorel Dan; Rozylowicz, Laurențiu (2018). "Movement ecology of brown bears (Ursus arctos) in the Romanian Eastern Carpathians". Nature Conservation. 26: 15–31. doi:10.3897/natureconservation.26.22955. ISSN 1314-3301. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  106. ^ Bidon, T.; Janke, A.; Fain, S. R.; Eiken, H. G.; Hagen, S. B.; Saarma, U.; Hallstrom, B. M.; Lecomte, N.; Hailer, F. (2014). "Brown and Polar Bear Y Chromosomes Reveal Extensive Male-Biased Gene Flow within Brother Lineages". Molecular Biology and Evolution. 31 (#6): 1353–1363. doi:10.1093/molbev/msu109. PMID 24667925. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  107. ^ Herrero, S.; Hamer, D. (1977). "Courtship and copulation of a pair of grizzly bears, with comments on reproductive plasticity and strategy". Journal of Mammalogy. 58 (#3): 441–444. doi:10.2307/1379352. JSTOR 1379352. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  108. ^ Types of Bears – Information on Specific Bear Species (2009)
  109. ^ a b c Craighead, J. J., Sumner, J. S., & Mitchell, J. A. (1995). "The grizzly bears of Yellowstone: their ecology in the Yellowstone ecosystem, 1959–1992". Island Press.
  110. ^ Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura Pearson
  111. ^ White, D.J.; Berardinelli, J.G.; Aune, K.E. (1998). "Reproductive characteristics of the male grizzly bear in the continental United States". Ursus. 10: 497–501. JSTOR 3873161. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  112. ^ Craighead, J. J.; Hornocker, M. G.; Craighead Jr, F. C. (1969). "Reproductive biology of young female grizzly bears". J. Reprod. Fertil. Suppl. 6: 447–475. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  113. ^ Tsubota, T. & Kanagawa, H. (1993). "Morphological Characteristics of the Ovary, Uterus and Embryo during the Delayed Implantation Period in the Hokkaido Brown Bear (Ursus arctos yesoensis)". Journal of Reproduction and Development. 39 (#4): 325–331. doi:10.1262/jrd.39.325. S2CID 84359252. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  114. ^ Hensel, R. J.; Troyer, W. A. & Erickson, A. W. (1969). "Reproduction in the female brown bear". The Journal of Wildlife Management. 33 (#2): 357–365. doi:10.2307/3799836. JSTOR 3799836. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  115. ^ Frković, A.; Huber, D. & Kusak, J. (2001). "Brown bear litter sizes in Croatia". Ursus (në anglisht). 12: 103–105. JSTOR 3873235.
  116. ^ Pazetnov, V.A. & Pazetnov, S.V. (2005). "Female brown bear with six cubs" (PDF). International Bear News. 14 (#2): 17. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 9 tetor 2022. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  117. ^ Erickson, A. W.; Miller, L. H. (1963). "Cub adoption in the brown bear". Journal of Mammalogy. 44 (#4): 584–585. doi:10.2307/1377153. JSTOR 1377153. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  118. ^ Barnes Jr, V.; Smith, R. (1993). "Cub adoption by brown bears (Ursus arctos middendorffi) on Kodiak Island, Alaska". Canadian Field-Naturalist (në anglisht). 107: 365–367.
  119. ^ Stringham, S. F. (1990). "Grizzly bear reproductive rate relative to body size" (PDF). Bears: Their Biology and Management. 8: 433–443. doi:10.2307/3872948. JSTOR 3872948. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 9 tetor 2022. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  120. ^ Steyaert, S. M.; Endrestol, A.; Hacklaender, K.; Swenson, J. E.; Zedrosser, A. (2012). "The mating system of the brown bear Ursus arctos". Mammal Review. 42 (#1): 12–34. doi:10.1111/j.1365-2907.2011.00184.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  121. ^ Mallinson, J. (1978). The Shadow of Extinction: Europe's Threatened Mammals. Macmillan, London.
  122. ^ Dahle, B.; Zedrosser, A.; Swenson, J. E. (2006). "Correlates with body size and mass in yearling brown bears (Ursus arctos)". Journal of Zoology. 269 (#3): 273–283. doi:10.1111/j.1469-7998.2006.00127.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  123. ^ Gittleman, J. L. (1994). "Female brain size and parental care in carnivores". Proceedings of the National Academy of Sciences. 91 (#12): 5495–5497. Bibcode:1994PNAS...91.5495G. doi:10.1073/pnas.91.12.5495. PMC 44022. PMID 8202515. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  124. ^ "Brown Bear Reproduction". Shadowofthebear.com. Arkivuar nga origjinali më 1 maj 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  125. ^ Mano, T.; Tsubota, T. (2002). "Reproductive characteristics of brown bears on the Oshima peninsula, Hokkaido, Japan". Journal of Mammalogy. 83 (#4): 1026–1034. doi:10.1644/1545-1542(2002)083<1026:RCOBBO>2.0.CO;2. JSTOR 1383508. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  126. ^ Dahle, B.; Swenson, J. E. (2003). "Family breakup in brown bears: are young forced to leave?". Journal of Mammalogy. 84 (#2): 536–540. doi:10.1644/1545-1542(2003)084<0536:FBIBBA>2.0.CO;2. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  127. ^ Bellemain, E.; Zedrosser, A.; Manel, S.; Waits, L. P.; Taberlet, P.; Swenson, J. E. (2006). "The dilemma of female mate selection in the brown bear, a species with sexually selected infanticide". Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences. 273 (#1, 584): 283–291. doi:10.1098/rspb.2005.3331. PMC 1560043. PMID 16543170. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  128. ^ Swenson, J. E.; Dahle, B.; Sandegren, F. (2001). "Intraspecific predation in Scandinavian brown bears older than cubs-of-the-year". Ursus (në anglisht). 12: 81–91. JSTOR 3873233.
  129. ^ a b Mörner, T.; Eriksson, H.; Bröjer, C.; Nilsson, K.; Uhlhorn, H.; Ågren, E.; Segerstad, C.H.; Jansson, D.S.; Gavier-Widén, D. (2005). "Diseases and mortality in free-ranging brown bear (Ursus arctos), gray wolf (Canis lupus), and wolverine (Gulo gulo) in Sweden". Journal of Wildlife Diseases. 41 (#2): 298–303. doi:10.7589/0090-3558-41.2.298. PMID 16107663. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  130. ^ "Alaska is bear territory!". Alaska Office of Economic Development. Dced.state.ak.us. Arkivuar nga origjinali më 15 prill 2009. Marrë më 10 tetor 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  131. ^ "Yellowstone Grizzly Bears Eat 40,000 Moths a Day In August". Yellowstonepark.com. 21 qershor 2011. Arkivuar nga origjinali më 15 korrik 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  132. ^ Brown, Susan, A. "Inherited behavior traits of the domesticated ferret" (në anglisht). weaselwords.com. Marrë më 29 janar 2010.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  133. ^ French, S. P.; French, M. G. (1990). "Predatory behavior of grizzly bears feeding on elk calves in Yellowstone National Park, 1986–1988" (PDF). International Conf. Bear Res. And Manage. 8: 335–341. doi:10.2307/3872937. JSTOR 3872937. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 9 tetor 2022. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  134. ^ David Prynn (2004). Amur tiger. Russian Nature Press. fq. 115. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  135. ^ Frasef, A. (2012). Feline Behaviour and Welfare. CABI. fq. 72–77. ISBN 978-1-84593-926-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  136. ^ Seryodkin; etj. (2003). "Denning ecology of brown bears and Asiatic black bears in the Russian Far East". Ursus. 14 (2): 159. Arkivuar nga origjinali më 17 gusht 2011. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  137. ^ Seryodkin, I. V.; Goodrich, J. M.; Kostyria, A. V.; Smirnov, E. N.; Miquelle, D. G. (2011). "Intraspecific relationships between brown bears, Asiatic black bears and the Amur tiger" (PDF). 20th International Conference on Bear Research & Management. International Association for Bear Research and Management. fq. 64. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  138. ^ Yudakov, A. G.; Nikolaev, I. G. (2004). "Hunting Behavior and Success of the Tigers' Hunts". The Ecology of the Amur Tiger based on Long-Term Winter Observations in 1970–1973 in the Western Sector of the Central Sikhote-Alin Mountains (në anglisht) (bot. english translation). Institute of Biology and Soil Science, Far-Eastern Scientific Center, Academy of Sciences of the USSR. Arkivuar nga origjinali më 19 shkurt 2020. Marrë më 14 qershor 2020.
  139. ^ Seryodkin, I. V.; Goodrich, J. M.; Kostyrya, A. V.; Schleyer, B. O.; Smirnov, E. N.; Kerley, L. L.; Miquelle, D. G. (2005). "Глава 19. Взаимоотношения амурского тигра с бурым и гималайским медведями" [Chapter 19. Relationship of Amur tigers with brown and Himalayan black bear]. përmbledhur nga Miquelle, D. G.; Smirnov, E. N.; Goodrich, J. M. (red.). Tigers of Sikhote-Alin Zapovednik: Ecology and Conservation (në rusisht). Vladivostok, Russia: PSP. fq. 156–163.
  140. ^ Jimenez, Michael D.; Asher, Valpa J.; Bergman, Carita; Bangs, Edward E.; Woodruff, Susannah P. (2008). "Gray Wolves, Canis lupus, Killed by Cougars, Puma concolor, and a Grizzly Bear, Ursus arctos, in Montana, Alberta, and Wyoming". The Canadian Field-Naturalist. 122 (1): 76. doi:10.22621/cfn.v122i1.550. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) PDF Arkivuar 19 janar 2021 tek Wayback Machine.
  141. ^ Downey, Betsy. "Personal Encounter. Wolf-Grizzly interaction in Yellowstone National Park" (PDF). International Wolf Center. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 27 shkurt 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  142. ^ Murphy, Kerry M.; Felzien, Gregory S.; Hornocker, Maurice G.; Ruth, Toni K. (1998). "Encounter Competition between Bears and Cougars: Some Ecological Implications". Ursus. 10: 55–60. JSTOR 3873109. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  143. ^ ADW: Ursus arctos: Information Arkivuar 12 maj 2013 tek Wayback Machine. Arlis.org. Retrieved 9 August 2012.
  144. ^ Hornocker, M., and S. Negri (eds.) (2009). Cougar: ecology and conservation. University of Chicago Press. Chicago, IL, ISBN 0226353443.
  145. ^ Sørensen, Ole; Mogens Totsås; Tore Solstad; Robin Rigg (2008). "Predation by a Golden Eagle on a Brown Bear Cub" (PDF). Ursus. 19 (2): 190–193. doi:10.2192/08SC008.1. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 9 tetor 2022. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  146. ^ Gunther, Kerry A.; Biel, Mark J.; Anderson, Neil; Watts, Lisette (2002). "Probable grizzly bear predation on an American black bear in Yellowstone National Park" (PDF). Ursus. 13: 372–374. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  147. ^ Seryodkin, Ivan V.; Kostyria, A. V.; Goodrich, J. M.; Miquelle, D. G.; Smirnov, E. N.; Kerley, L. L.; Quigley, H. B.; Hornocker, M. G. (2003). "Denning ecology of brown bears and Asiatic black bears in the Russian Far East" (PDF). Ursus. 14 (2): 153–161. JSTOR 3873015. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 9 tetor 2022. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  148. ^ The Intellectual observer: review of natural history, microscopic research, and recreative science, Groombridge, 1865
  149. ^ Adams, Andrew Leith (1867) Wanderings of a naturalist in India: the western Himalayas, and Cashmere, Edmonston and Douglas
  150. ^ Dough O'Hara Polar bears, grizzlies increasingly gather on North Slope. Anchorage Daily News. 24 April 2005
  151. ^ "ABC News: Grizzlies Encroaching on Polar Bear Country". ABC News. Marrë më 10 tetor 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  152. ^ Schwartz, C. C.; Keating, K. A.; Reynolds III, H. V.; Barnes Jr, V. G.; Sellers, R. A.; Swenson, J. E.; Miller, S.D.; McLellan, B.; Keay, J.; McCann, R.; Gibeau, M.; Wakkinen, W.F.; Mace, R.D.; Kasworm, W.; Smith, R.; Herrero, S. (2003). "Reproductive maturation and senescence in the female brown bear". Ursus. 14 (#2): 109–119. JSTOR 3873012. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  153. ^ Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura Walker
  154. ^ Schwartz, C. C.; Haroldson, M. A.; White, G. C.; Harris, R. B.; Cherry, S.; Keating, K. A.; Moody, D.; Servheen, C. (2006). "Temporal, Spatial, and Environmental Influences on the Demographics of Grizzly Bears in the Greater Yellowstone Ecosystem". Wildlife Monographs. 161: 1−68. doi:10.2193/0084-0173(2006)161[1:TSAEIO]2.0.CO;2. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  155. ^ Palomares, F.; Caro, T. M. (1999). "Interspecific Killing among Mammalian Carnivores" (PDF). The American Naturalist. 153 (#5): 492–508. doi:10.1086/303189. hdl:10261/51387. PMID 29578790. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  156. ^ Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura encyclopedia
  157. ^ "Brown/Grizzly Bear Hunting in Alaska". Alaska Department of Fish and Game. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  158. ^ Huber, D.; Kusak, J.; Frkovic, A. (1998). "Traffic kills of brown bears in Gorski kotar, Croatia". Ursus. 10: 167–171. JSTOR 3873124. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  159. ^ Servheen, C., Waller, J., & Kasworm, W. (1998). Fragmentation effects of high-speed highways on grizzly bear populations shared between the United States and Canada. International Conference on Wildlife Ecology and Transportation (ICOWET 1998).
  160. ^ Kaczensky, P.; Blazic, M.; Gossow, H. (2004). "Public attitudes towards brown bears (Ursus arctos) in Slovenia". Biological Conservation (në anglisht). 118 (5): 661. doi:10.1016/j.biocon.2003.10.015.
  161. ^ Woodroffe, R. (2000). "Predators and people: Using human densities to interpret declines of large carnivores" (PDF). Animal Conservation. 3 (2): 165. doi:10.1111/j.1469-1795.2000.tb00241.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  162. ^ Martin, J.; Basille, M.; Van Moorter, B.; Kindberg, J.; Allaine, D.; Swenson, J. E. (2010). "Coping with human disturbance: spatial and temporal tactics of the brown bear (Ursus arctos)". Canadian Journal of Zoology (në anglisht). 88 (9): 875. doi:10.1139/Z10-053. S2CID 44121835.
  163. ^ Larivière, S. (2001). "Ursus americanus" (PDF). Mammalian Species. 647: 1–11. doi:10.1644/1545-1410(2001)647<0001:ua>2.0.co;2. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 mars 2016. Marrë më 14 dhjetor 2016. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  164. ^ Mattson, D. J. (1990). "Human impacts on bear habitat use" (PDF). Bears: Their Biology and Management. 8: 33–56. doi:10.2307/3872901. JSTOR 3872901. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 9 tetor 2022. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  165. ^ Elgmork, K. (1978). "Human impact on a brown bear population (Ursus arctos L.)". Biological Conservation. 13 (2): 81. doi:10.1016/0006-3207(78)90063-0. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  166. ^ Lamb, C.T.; Mowat, G.; Reid, A.; Smit, L.; Proctor, M.; McLellan, B.N.; Nielsen, S.E.; Boutin, S. (2018). "Effects of habitat quality and access management on the density of a recovering grizzly bear population". Journal of Applied Ecology. 55 (3): 1406–1417. doi:10.1111/1365-2664.13056. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  167. ^ Lamb, C.T..; Mowat, G.; McLellan, B.N.; Nielsen, S.E.; Boutin, S. (2016). "Forbidden fruit: human settlement and abundant fruit create an ecological trap for an apex omnivore". Journal of Animal Ecology. 86 (1): 55–65. doi:10.1111/1365-2656.12589. PMID 27677529. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  168. ^ "Relocation". Get Bear Smart Society. Arkivuar nga origjinali më 13 maj 2006. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  169. ^ Gunther, K. A.; Haroldson, M. A.; Frey, K.; Cain, S. L.; Copeland, J.; Schwartz, C. C. (2004). "Grizzly bear-human conflicts in the Greater Yellowstone ecosystem, 1992–2000" (PDF). Ursus. 15 (#1): 10–22. doi:10.2192/1537-6176(2004)015<0010:gbcitg>2.0.co;2. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 9 tetor 2022. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  170. ^ Blanchard, B. M.; Knight, R. R. (1995). "Biological consequences of relocating grizzly bears in the Yellowstone ecosystem". The Journal of Wildlife Management. 59 (#3): 560–565. doi:10.2307/3802463. JSTOR 3802463. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  171. ^ Brannon, R. D. (1987). "Nuisance grizzly bear, Ursus arctos, translocations in the greater Yellowstone area". Canadian Field-Naturalist. 101 (#4): 569–575. Arkivuar nga origjinali më 19 dhjetor 2019. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  172. ^ Mustoni, A.; Carlini, E.; Chiarenzi, B.; etj. (2003). "Planning the Brown Bear Ursus arctos reintroduction in the Adamello Brenta Natural Park". Hystrix, the Italian Journal of Mammalogy. 14 (1–2). doi:10.4404/hystrix-14.1-2-4313. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  173. ^ Dahle, B.; Sørensen, O. J.; Wedul, E. H.; Swenson, J. E.; Sandegren, F. (1998). "The diet of brown bears Ursus arctos in central Scandinavia: effect of access to free-ranging domestic sheep Ovis aries". Wildlife Biology (në anglisht). 4 (3): 147–158. doi:10.2981/wlb.1998.017.
  174. ^ Mertens, A.; Promberger, C. (2001). "Economic aspects of large carnivore-livestock conflicts in Romania". Ursus. 12: 173–180. JSTOR 3873246. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  175. ^ Kavčič, I.; Adamič, M.; Kaczensky, P.; Krofel, M.; Kobal, M.; Jerina, K. (2015). "Fast food bears: brown bear diet in a human-dominated landscape with intensive supplemental feeding". Wildlife Biology. 21: 1. doi:10.2981/wlb.00013. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  176. ^ Kavčič, I.; Adamič, M.; Kaczensky, P.; Krofel, M.; Jerina, K. (2013). "Supplemental feeding with carrion is not reducing brown bear depredations on sheep in Slovenia". Ursus. 24 (#2): 111. doi:10.2192/URSUS-D-12-00031R1.1. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  177. ^ Kistchinski, A. A. (1972). "'Life history of the brown bear (Ursus arctos L.) in north-east Siberia". Bears: Their Biology and Management. 2: 67–73. doi:10.2307/3872570. JSTOR 3872570. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  178. ^ Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura Herrero
  179. ^ Why are grizzly bears more aggressive than our black bears? (në anglisht), Digital Collegian, 4 prill 2004, arkivuar nga origjinali më 9 mars 2005
  180. ^ Rogers, Lynn L., How Dangerous are Black Bears (në anglisht), Bear.org, arkivuar nga origjinali më 16 tetor 2002
  181. ^ Herrero, Stephen; Fleck, Susan (1990). "Injury to People Inflicted by Black, Grizzly or Polar Bears: Recent Trends and New Insights" (PDF). Bears: Their Biology and Management. 8: 25–32. doi:10.2307/3872900. JSTOR 3872900. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 9 tetor 2022. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  182. ^ Dinets, Vladimir. "Brown Bears of Russia". Arkivuar nga origjinali më 15 dhjetor 2012. Marrë më 14 qershor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  183. ^ "Brown Bear (Ursus arctos))". Tooth & Claw. Arkivuar nga origjinali më 16 maj 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  184. ^ Dickman, A. J.; Hazzah, L. (2016). "Money, Myths and Man-Eaters: Complexities of Human–Wildlife Conflict". Problematic Wildlife. Springer. fq. 339–356. ISBN 978-3-319-22246-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  185. ^ Herrero, S.; Higgins, A. (2003). "Human injuries inflicted by bears in Alberta: 1960–98". Ursus (në anglisht). 14 (1): 44–54. JSTOR 3872956.
  186. ^ "Alaska State Troopers Press Release of Monday, November 19, 2007". Alaska Department of Public Safety. 19 nëntor 2007. Arkivuar nga origjinali (Case Number: 07-96958) më 17 dhjetor 2007. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  187. ^ "Safety: bears and you". State of Alaska Department of Natural Resources (në anglisht).
  188. ^ Newman, A. R. (1987). "Images of the bear in Children's Literature". Children's Literature in Education. 18 (#3): 131–138. doi:10.1007/bf01130991. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  189. ^ "Symbols of Montana" (në anglisht). Montana Historical Society. Arkivuar nga origjinali më 18 dhjetor 2009. Marrë më 14 qershor 2020.
  190. ^ "History and Culture – State Symbols" (në anglisht). California State Library. Arkivuar nga origjinali më 5 janar 2019. Marrë më 14 qershor 2020.
  191. ^ "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 19 qershor 2020. Marrë më 18 qershor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Ariu_i_murrmë&oldid=2640204"