Wikipedia

Estonia

59°N 26°E / 59°N 26°E / 59; 26

Republika e Estonisë apo Estonia (estonisht: Eesti Vabariik apo Eesti) ndodhet në pjesën veriore të Evropës. Kryeqyteti i Estonisë është Talini. Republika baltike është anëtare e Bashkimit Evropian që nga viti 2004. Estonia fitoi pavarësinë për herë të parë më 24 shkurt 1918, dhe e rifitoi atë më 20 gusht 1991 pas një pushtimi 47 vjeçar nga Bashkimi Sovjetik. Estonia kufizohet në jug nga Letonia ndërsa në lindje nga Rusia. Në veri, gjiri i Finlandës e ndan nga Finlanda dhe Deti Baltik e ndan në perëndim nga Suedinë. Estonia njihet si vendi i vetëm i qeverisjes elektronike (e-qeverisje) ku çdo shërbim shtetëror kryhet me anë të internetit, duke përdorur kartën e identitetit. Gjithashtu Estonia është i vetmi vend në botë që aktualisht kryen të gjitha zgjedhjet në vend me anë të internetit, duke e bërë kështu të mundur votimin kudo që zgjedhësi ndodhet e është i pajisur me internet.

Historia Redakto

Artikulli kryesor: Historia e Estonisë.

Estonia ka qenë të populluara nga koha kur akulli i fundit i periudhës akullnajore shkriu në këtë pjesë të Evropës, diku rreth 11,000-13,000 vite më parë. Banorët më të vjetër llogaritet të kenë jetuar pran një lumi të quajtur sot Pärnu, afër qytetit Sindi (banorët e fshatit Pulli- në pjesën e djathtë të lumit). Këto vendbanime datojnë që nga mijëvjeçari i VIII p.e.s.

Krishterimi në Estoni u vendos me dhunë gjatë kryqëzatave nga vëllazëria gjermane "Livonian Sword Brethren". Danimarka pushtoi këtë vend në vitin 1227. Fuqi të cilat kanë pushtuar këtë vend kanë qenë të ndryshme si Danimarka, feudalë gjermanë, Suedia, Polonia dhe së fundi (1710 de facto, 1721 de juro me Traktatin e Nystad-it) Rusia. Po thuaj se gjatë këtyre pushtimeve paria dhe klasa lartë dhe mesme e shoqërisë Estoneze përbëhej nga shumica gjermanëve baltikë deri më 1918.

Pas shpërbërjes së Rusisë Imperialiste, pas Revolucionit të tetorit, Estonia deklarohet si Republikë e pavarur më 24 shkurt 1918. Pas Luftës Çlirimtare Estoneze dhe Traktatit të Tartuit të nënshkruar më 2 shkurt 1920, Estonia pat 22 vite pavarësi, me një qeverisje të ngjashme parlamentare si qeveria e rivendosur më 1992, pas rënies së Sovjetikëve BRSS. Ky lloj qeverie në Estoni thirret Riigikogu dhe parlamentarët zgjedhën nga gjithë banorët në Estoni, mbi moshën 18-vjeçare. Riigikogu, ishte shpërbërë në vitin 1934 dhe vendi udhëhiqej me dekrete të presidentit Konstantin Päts, deri më mbajtjen e zgjedhjeve parlamentare në vitin 1938

Në qershor të vitit 1940, Estonia pushtohet nga trupat sovjetike, si rrjedhë e paktit gjermano-sovjetik të nënshkruara nga Molotov-Ribbentrop në vitin 1939. Inteligjenca e vendit si dhe shumë politikanë ndër të cilët ishte edhe presidenti Konstantin Päts (u internua në Rusi), u vranë dhe u keqtrajtuan apo internuan në Rusi. Nga 1941-1944 Estonia ishte e pushtuar nga Gjermania fashiste, pra derisa forcat gjermane u munden nga sovjetikët. Pavarësinë, Estonia e ka rifituar më 20 gusht 1991 me Revolucionin e Këngës dhe me rënien e BRSS-së. Që nga kjo kohë ditë kombëtare në Estoni ka mbetur 20 gushti.

Estonia 2021

Trupat e fundit sovjetike janë larguar nga Estonia më 31 gusht 1994,ndërsa më 29 mars 2004, Estonia iu bashkangjit Paktit Verior (NATO). Pranimi i saj në Bashkimin Evropian (BE) është bërë zyrtarisht më 1 maj 2004.

Më 18 maj 2005, Estonia ka nënshkruar marrëveshjen për kufijtë me Rusinë, kufijtë e Estonisë kanë mbetur ata që kanë qenë përdorur që nga 1991-ta, dhe që parlamenti Riigikongu i ka ratifikua më 20 qershor 2005. Pas këtij ratifikimi nga ana e estonezëve ka reaguar Rusia, duke pohuar se në preambulën Estoneze përfshihen pjesë të territorit të Estonisë gjatë kohës së BRSS dhe indirekt ato e reflektojnë kohen e okupimit, dhe më së miri është që të i ri-fillojnë negociatat për këtë çështje.

Politika Redakto

Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Estoni.

Estonia është një republikë parlamentare me një parlament të përbërë nga 101 deputetë. Deputetët dhe qeveria zgjidhen për një mandat 4 vjeçar, kurse presidenti për një mandat 5 vjeçar. Estonia është i vetmi shtet në botë që bën zgjedhje elektronike nëpërmjet internetit. Çdo shtetas estonez mund të votojë nga kudo që ndodhet, mjafton që të ketë internet, kompjuter, lexues karte dhe kartën e letërnjoftimit me vete. Në zgjedhjet e fundit, më shumë se 30% e votuesve votuan nëpërmjet internetit. Estonia është pjesë e Bashkimit Evropian, zonës Shengen që prej 2007-ës dhe Eurozonës që prej 2009-ës.

Mbrojtja Redakto

Mbrojtja e vendit sigurohet nga Forcat e Armatosura të Estonisë, që kanë në përbërjen e saj ushtrinë, forcat detare dhe ato ajrore. Shërbimi ushtarak është i detyrueshëm për meshkujt e moshave 18-28 vjeç. Ushtria estoneze në kohë paqeje përbëhet nga 5500 trupa. Mbrojtja e vendit sigurohet dhe nga forcat paraushtarake vullnetare (Eesti Kaitseliit) që arrijnë në numër nga 15500 deri në 24500 trupa vullnetare.

Njësitë administrative Redakto

Artikulli kryesor: Njësitë administrative të Estonisë.

Estonia ka 15 njësi administrative të quajtura "maakonad" (qarqe) (org.:maakonnad; njëjës: maakond) dhe ato janë:

 
Njësitë administrative qarqet e Estonisë

Qyteti më i madh nga popullsia është Talini, që është kryeqyteti i Estonisë, me 410 000 banorë, pastaj vjen Tartu me rreth 100 000 banorë, Narva me 65 000 banorë dhe shumë qytete e qyteza të tjera me popullsi nën 50 000 banorë.

Gjeografia Redakto

Artikulli kryesor: Gjeografia e Estonisë.

Sipërfaqja e përgjithshme e Estonisë është 45,226 km2, shtrihet rreth koordinatave gjeografike 59 00 V, 26 00 L dhe 43,211 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 2,015 km2 ujë. Vija bregdetare e Estonisë është 3,794 km e gjatë. Estonia ka mbi 1000 ishuj dhe mbi 1400 liqene. Ishulli më i madh i Estonisë është Saaremaa, me sipërfaqe prej 2673 km². Liqeni më i madh në Estoni është liqeni Peipsi, me një sipërfaqe prej 3,555 km2 dhe ndahet mes Estoninsë dhe Rusisë. Võrtsjärv është liqeni i dytë në Estoni për nga madhësia.

Klima në Estoni është oqeanike me lagështi bregdetare, me dimër të butë ne krahasim me vende në të njëjtin paralel, dhe me verë të freskët. Temperaturat mesatare variojnë nga 16.3 °C (61.3 °F) në ishujt e Baltikut, deri në 18.1 °C (64.6 °F) në brendësi të vendit në korrik i cili është dhe muaji më i nxehtë, dhe nga −3.5 °C (25.7 °F) në ishuj, deri në −7.6 °C (18.3 °F) në brendësi në shkurt që është dhe muaji më i ftohtë i vitit.

Relievi i Estonisë është terren kryesisht i rrafshët në pjesën veriore dhe malorë në pjesën jugore. Pika më e ultë gjendet përgjatë bregdetit në detin Baltik (0m) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 318 metrave në vendin e quajtur Suur Munamägi (Mali i Madh i Vezës).

Estonia ka një natyrë të pasur, me mbi gjysmën e territorit të mbuluara nga pyjet. Pyjet në veri të vendit përbëhen kryesisht nga haloret, kurse në jug të vendit nga pyje të përzier me pisha, bredha, mështekna, panja e dushqe. Bota shtazore është e pasur gjithashtu. Gjitarët kryesorë janë ariu, ujku, rrëqebulli, dhelpra, dreri, dreri brilopatë, derri i egër, kastori, kunadhja, baldosa, lundërza, kaprolli, foka etj. Shpendët janë të shumëllojshëm, si p.sh. shqiponja, skifteri, lejleku, pulëbardha, gjeli i egër, patat e egra, mjellma, pelikani, kormorani, etj. Lumenjtë janë të pasur me peshq, si krapi, luçiperka, mlyshi, sharrmaku, salmoni, trofta, blini, etj, Estonia ka 5 parqe kombëtare:

  1. Parku Kombëtar Lahemaa;
  2. Parku Kombëtar Karula;
  3. Parku Kombëtar Soomaa;
  4. Parku Kombëtar Vilsandi;
  5. Parku Kombëtar Matsalu.
 
Moçali Viru në Parkun Kombëtar Lahemaa

Ekonomia Redakto

Artikulli kryesor: Ekonomia e Estonisë.
 
Qendra e re e Talinit

Ekonomia e Estonisë është liberale dhe bazohet kryesisht në elektronikë, telekomunikacion, produkte ushqimore, veshmbathje, lëndë drusore, makineri, ndërtim anijesh dhe shërbime bankare. Ekonomia ka marrë zhvillim si pasojë e kryerjes së shumë shërbimeve online dhe sektori i Teknologjisë së Informacionit dhe elektronikës ka rritje të hovshme vit pas viti, duke theksuar se Skype u krijuar në Estoni kryesisht nga inxhinierë estonezë. Estonia ka shumë porte nga ku transportohen mallra të ndryshme për dhe nga Rusia. Estonia ka një borxh të vogël, vetëm 6.7% te GDP. Estonia është në eurozonë që prej 1 janarit të 2011-ës. PBB për frymë në vitin 2015 ishte $28 781. Estonia doli e 8-ta në renditjen për liri ekonomike të vitit 2015, dhe e 4-ta në Evropë.[1] Forbes e renditi Estonisë në vend të 13, në listën e vendeve më të mira për të bërë biznes.[2] Rroga mesatare mujore bruto në tremujorin e tretë të 2016-ës ishte 1119€.[3] Shkalla e papunësisë në mars të 2016-ës ishte 6,4%. Partnerët kryesorë tregtarë të Estonisë janë Finlanda, Suedia, Letonia, Rusia, Gjermania, Norvegjia, Danimarka, SHBA-ja dhe Britania e Madhe. Eksportet kryesore janë makineri e pajisje, lëndë drusore e letër, tekstile, produkte ushqimore, mobilie, prodhime kimike dhe metalore.

 
Që prej 2013-ës të gjithë trenat elektrikë në Estoni u zëvendësuan me trena të rinj të pajisur me internet WiFi brenda

Demografia Redakto

Artikulli kryesor: Demografia e Estonisë.

Duke pasur vetëm 1.3 milion banorë, Estonia është një ndër vendet më së paku të populluara në Bashkimin Europian. Rritja e popullsisë është 1.41 fëmijë në muaj .[4] Estonia ka pak qytete të mëdha, më të populluarat janë Talini, Tartu, Narva, Kohtla-Järve dhe Pärnu. Rajoni më i madh është pa dyshim ai i Talinit, përfshirë këtu qytetet Maardu, Saue dhe komuna më të vogla si Viimsi, Tabasalu, Vääna-Jõesuu and Männiku.

Gjuha Redakto

Artikulli kryesor: Gjuha estoneze.

Gjuha zyrtare e Estonisë është estonishtja. Gjuha estoneze është pjesë e familjes së gjuhëve fino-ugrike, ku bëjnë pjesë dhe finlandishtja, hungarishtja, marishtja, karelishtja, dhe saamishtja. Estonishtja është e ngjashme me finlandishten, por ka dhe fjalë të ndikuara nga suedishtja, gjermanishtja dhe një pakicë dhe nga rusishtja si pasojë e pushtimit nga këto vende. Alfabeti estonez ka 27 shkronja dhe është me bazë latine, plus shkronjave shtesë si ä,ö,ü,õ dhe ž e š.

Tekst në gjuhën estoneze nga një poezi:

Kas siis selle maa keel
Laulutuules ei või
Taevani tõustes üles
Igavikku omale otsida?
Shqip:
A nuk mundet kjo gjuhë e kësaj toke
Në erërat e këngëve nuk mundet
Duke u ngjitur lart për në qiell
Të kërkojë përjetësinë e saj?

Kristjan Jaak Peterson

Kultura Redakto

Artikulli kryesor: Kultura e Estonisë.

Të tjera Redakto

  • Telekomunikacioni
  • Transporti
  • Pushime

Shih edhe Redakto

Lidhje të jashtme Redakto

  Commons: Estonia – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale
  Commons: Estonia – Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale

Burime të dhënash Redakto

  1. ^ http://www.heritage.org/index/country/estonia
  2. ^ "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 8 janar 2017. Marrë më 3 shkurt 2017. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
  3. ^ http://www.stat.ee/pressiteade-2016-128 Arkivuar 27 nëntor 2016 tek Wayback Machine
  4. ^ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/en.html#Econ Arkivuar 12 prill 2009 tek Wayback Machine CIA Fact book


  Ky artikull me tematikë në lidhje me gjeografinë e Estonisë është një faqe cung. Ju mund të ndihmoni Wikipedia-n duke e përmirësuar atë.


Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Estonia&oldid=2518820"