Instituti i Studimeve Shqiptare

Instituti Mbretnuer i Studimeve Shqiptare, shkurt Instituti i Studimeve Shqiptare (1940-1944) ka qenë një institut shkencor e kulturor i vendosur përgjatë Mbretërisë Shqiptare që i parapriu Akademisë së Shkencave të Shqipërisë.

Historia

Nga e majta: Vangjel Koça, Aleksander Xhuvani, Anton Paluca, Át Anton Harapi, Xhevat Korça, Mustafa Merlika Kruja, Ernest Koliqi, Dhimitër Berati, Át Zef Valentini, Karl Gurakuqi, Ekrem Vlora, Nicola Lo Russo Attoma e Dom Lazër Shantoja

Gjatë viteve të pushtimit fashist krijimi dhe veprimtaria e Institutit të Studimeve Shqiptare, ëndërre kahershme e intelektualëve e patriotëve shqiptarë. Më 8 prill 1940 Sekretari i Përgjithshëm i Kryesisë së Këshillit të Ministrave miratoi krijimin e fondacionit "Skanderbeg" si dhe statutin e Institutit të Studimeve Shqiptare. Sipas këtij statuti, Instituti i Studimeve Shqiptare kishte për qëllim t'i jepte hov e të bashkërendonte lëvizjen intelektuale shqiptare në fushën e shkencës, të letrave e arteve. Të përkujdesej për pasurimin e kulturës kombëtare, duke marrë si shembull kombet e përparuara të Evropës, por duke ruajtur njëkohësisht dhe karakterin kombë'tar sipas mendësi ve dhe traditave më të mira kombëtare.

Instituti ishte i organizuar në katër komisione kryesore dhe secili prej tyre kishte disa nënkomisione sipas shkencave përkatëse:

1. Shkenca morale e historike

2. Shkenca fizike, matematike dhe natyrore

3. Gjuhë dhe letërsi

4. Arte

Instituti kishte 48 anëtarë të përjetshëm që formonin edhe Këshillin e Përgjithshëm me sekretar të përgjithshëm At Zef Valentinin. Kryetar i Institutit u zgjodh Ernest Koliqi. Anëtarët e Institutit ishin figura të shquara të inteligjencies shqiptare, si Eqrem Çabej, Aleksandër Xhuvani, At Anton Harapi, Karl Gurakuqi, Lasgush Poradeci, Namik Resuli, At Zef Valentini, Dom Lazër Shantoja, Filip Fishta, At Justin Rrota, Ilo Qafëzezi, Anton Paluca, Xhevat Korça, Kolë Kamsi, Ekrem Vlora, Ernest Koliqi, Sotir Kolea, Vangjel Koca, Dhimitër Berati etj.

Në vitin e parë të formimit të këtij Instituti u mblodh për herë të parë Kuvendi I i Studimeve Shqiptare, me arritjet shkencore të studiuesve, të intelektualëve në fushat e shkencave shoqërore. Vendin e parë dhe më të rëndësishëm e zuri arkeologjia shqiptare me rezultatet e gërmimeve të reja në Butrint, fillimet e gërmimeve në Golem (Shkodër), Koman, në rrugën "Egnatia", studimin e 4 kishave të Butrintit për periudhën bizantine dhe kërkimet rreth kështjellave venedikase. Pasiguria politike dhe sidomos mungesa e një legjislacioni për mbrojtjen e pasurisë kombëtare arkeologjike rrezikonte veçmas thesarin numizmatik, shqiptar, i cili kishte mundësi të grabitej mjaft lehtë. At Zef Valentini u përpoq ta shpëtonte këtë thesar të paçmuar që po ikte nga Shqipëria. Por jo vetëm ky thesar. Dhimitër Berati shpalli alarmin se ikona të çmueshme shqiptare po zhdukeshin jashtë vendit, duke lënë pas një vend të zbrazët në historikun e ikonografisë shqiptare dhe si rrjedhojë e kësaj shteti duhej të merrte masa të forta për të ndalur këtë rrjedhje të traditave kulturore shqiptare.

Megjithë punën e lavdërueshme të studiuesve shqiptarë, përpara tyre qëndronte vështirësia e madhe, si për çdo studiues, mungesa e burimeve dokumentare. Deri në vitin 1940 në fushën e burimeve arkivore gjithçka ishte dokumentim i periudhës së Mesjetës. Për këtë periudhë historike ishin të pasura arkivat e huaja, si ato të Vatikanit, Napolit, Stambollit, Raguzës, Vjenës etj. Për këtë problem Kuvendi mori përsipër detyrën e mbledhjes së dokumenteve, si dhe botimin e një bibliografie. Drejtimi kryesor i punës së Institutit që në fillim ishte ai i botimeve e ribotimeve të veprave dhe kryeveprave të Rilindasve tanë si dhe intelektualëve më të shquar të botës shqiptare. Insituti në vitin 1942 botoi vëllimin "Opera Omnia", ku përfshiheshin veprat poetike e prozaike, ligjërata dhe polemika të Naim Frashërit dhe At Gjergj Fishtës. Më 1944 Instituti botoi fjalorët e Buzukut, Budit, Bardhit si dhe veprat e Imzot Pal Skiroit. Në një letër drejtuar Institutit, krahas përgëzimeve për punën e tij, Asdreni shprehte dëshirën që të gjitha veprat e tij, disa prej tyre dorëshkrime dhe të panjohura, të botoheshin nga ky Institut, duke pasur parasysh nivelin e lartë intelektual të këtij Instituti.

Gjithashtu, në vitin 1940 me kontributin e Terenc Toçit, Instituti botoi veprën me karakter kritik "Shqipëria 1937".

Një angazhim serioz i anëtarëve të tij ishte përgatitja për botim i dy antologji ve të prozës dhe poezisë të autorëve të mëdhenj të letrave shqipe, si At Gjergj Fishta, Asdreni, Anton Zako Çajupi, Lasgush Poradeci, Ernest Koliqi, Ali Asllani, Migjeni, Aleks Çaçi, Dhimitër Shuteriqi etj., si edhe botimi i antalogjisë folkloristike, sintezë e shpirtit popullor shqiptar. Në vitin 1940 Instituti përgatiti për botim katër monografi të Ilo Mitkë Qafëzezit.

Një punë serioze u krye nga gjuhëtarët profesor Aleksandër Xhuvani, profesor Karl Gurakuqi, profesor Anton Paluca dhe At Zef Valentini për botimin në vitin 1942 të Fjalorit Terminologjik të Gjuhës Shqipe. Në vitin 1942, dr. Aleksandër Sirdani, me ndihmën e Institutit boti veprën "Frazeologjia Shqipe". Instituti Studimeve Shqiptare, në vitin 1940, me iniciativën e z. Petraq Pepo, përgatiti konferencën e titulluar "Shqipëria dhe banorët e saj gjatë periudhës proto-historike". Insituti i Studimeve Shqiptare mori përsipër të mbledhë dhe botojë çdo dokument e çdo dëshmi ose vepër të shkruar nga të huajt për të drejtat e kombit shqiptar, për origjinën e kulturën e tij. Në këtë kuadër, me nismën e tij u botuan veprat "Arkiv për letërsi shqiptare, gjuhe dhe entologji", "Biologjia e kombit shqiptar" e dr. Milan Shuflajt, "Gjuha shqipe dhe ilire" e Desider Izegh, si dhe publicistikë kushtuar Shqipërisë dhe shqiptarëve nga historianë dhe shkrimtarë të huaj. Instituti i Strudimeve Shqiptare grumbulloi punimet shkencore të studiuesve mbi visete ndryshme shqiptare, historinë dhe folklorin e tyre. Si studime rreth folklorit muzikor shqiptar, studime rreth toponomastikës shqiptare, studime mbi stacionet klimatike, ujrat minerale si dhe mbi mjeksinë popullore.

Komisioni i historisë dhe shkencave morale një rëndësi të veçantë u kushtoi figurave të shquara të Rilindjes sonë Kombëtare, si Sami Frashëri, Hoxha Tahsim, Mustafa Qemali, Namik Qemali, Koçi Bej e Riza Tefiku, të njohur jo vetëm si patriotë brenda vendit të tyre, por edhe si reformatorë të Turqisë. Po kështu u radhitën emra të shumtë njerëzish të shquar me origjinë shqiptare në vende të ndryshme të botës, si në Itali, Gjermani, Greqi, Rumani, Egjipt, të cilët Instituti mori nismën për t' i njohur mbarë publiku shqiptar dhe për të rritur kështu natyrshëm krenarinë kombëtare. Kështu u bënë publikime lidhur me personalitete të shquara të jetës politike italiane, si Francesko Crispi, Domenico Mauro dhe regjimenti i forcave garibaldine "Giuseppe Pace" i formuar nga shqiptaro-italianët, i vlerësuar shumë për kontributin e tyre për lirinë dhe bashkimin e Italisë; për familjet e shquara shqiptare të vendosura në Itali, si ajo Kastrioti, Doda Vallauri, Albani, Gazulli etj. Veçanërisht u vu theksi në këto publikime se shqiptarët i kanë dhënë Papatit 5 papë, ndër të cilët Papa Klementi II ka qenë Papa më i suksesshëm i deri atëhershëm në historinë e Papatit.

Instituti gjatë punës së tij studimore rëndësi të veçantë i kushtoi pastërtisë së gjuhës shqipe. Në përfundimin e vitit të parë të punës, Komisioni i Terminologjisë nxori në qarkullim 100 fjalë shqipe që zëvendësuan fjalët e huaja në përdorimin e përditshëm.

Gjithashtu me nismën e Institutit u bë në vitin 1940 emërtimi i ri i rrugëve, shesheve të kryeqytetit, duke pasur si kriter datat historike për Shqipërinë, emrat e dëshmorëve kombëtarë të personaliteteve shqiptare në fushën e politikës, ushtrisë, letrave, artit e fesë, si dhe emrat e të huajve që i kanë shërbyer kombit shqiptar. Instituti i Studimeve, krahas punës studimore, mori përsipër dhe ndërtimin e një Muzeu Shqiptar të Shkencave Natyrore, i cili do të përmblidhte një koleksion zoologjik, një erbarium të florës shqiptare, si dhe një koleksion të mineraleve dhe fosileve që ishin zbuluarderi ato vite. Ky muze u ndërtua dhe u drejtua nën kujdesin e prof. Sabiha Kasimati. Më 1944 Instituti i Studimeve Shqiptare, në bashkëpunim me Ministrinë e Kulturës Popullore, Ministrinë e Arsimit dhe atelienë fotografike "Marubi" arritën krijimin e një arkivi fotografik dhe hartografik shqiptar, pronë e këtij Instituti dhe u përpoqën për pasurimin e tij.

Në korrik 1944 Instituti, krahas riorganizimit të tij, pranoi në gjirin e vet shumë intelektualë të kohës, si Fan Noli, Mit'hat Frashëri, Ali Asllani, Kristo Floqi, Krist Maloki, Dom Ndoc Nikaj, At Pashk Bardhi, Hasan Dosti, Hamdi Sulçebe, Hamit Kokalari, Spiro Konda, Vasfi Samimi, Odhise Paskali, Rexhep Krasniqi, Vedat Kokona, Arshi Pipa, Dedë Gostani, Gaspër Shoshi, Gjelosh Luli, Gjush Sheldia, Llukë Karafili etj. Në fund të vitit 1944, Instituti i Studimeve Shqiptare ndërpret veprimtarinë e tij. Në vitin 1946 me vendim të Qeverisë Shqiptare krijohet Instituti i Shkencave me një strukturë të përafërt me atë të Institutit të Studimeve Shqiptare në gjirin e të cilit punonin një pjesë e mirë e ish-anëtarëve të atij Instituti.

Me gjithë jetën e shkurtër (1940-1944) Instituti i Studimeve Shqiptare kreu punë kolosale në fushën e shkencës dhe kulturës shqiptare, duke pasur parasysh edhe vështiresitë e mëdha ekonomike të asaj kohe, por duke u mbështetur në atdhetarizmin e madh të anëtarëve të vet si dhe të gjithë inteligjencies shqiptare të asaj kohe. E megjithatë kjo nuk e pengoi aspak pushtetin popullor të pasluftës për të denigruar dhe dënuar deri në fund tragjik shumë anëtarë të Institutit. Studimet e tij i paraprinë punës shkencore të mëpasshme të Akademisë së Shkencave.