Parisi

Parisi (sqt.: /paˈriːsi/, fran. /pa.ʁi/) është kryeqyteti i shtetit të Francës dhe krahinës së Île-de-France (ishulli i Francës) dhe qyteti më i madh i Francës. Në tekstet e moçme latine Parisi emërohet edhe Lutetia apo Lutezia. Lumi Sena e ndan qytetin në një dy pjesë. Pjesa veriore (rive droite „bregu i djathtë“) dhe pjesa jugore (rive gauche „bregu i majtë“). Parisi zyrtarisht numëron 2.138.551 banorë, ndërsa në krahinën e Parisit (région de l'Île-de-France) jetojnë 11.564.680 banorë (Sipas vlerësimit të popullsisë të 1 janar 2005).

Parisi
Kryeqytet
Kulla Eiffel me La Défense në sfond
Flamuri Stema
Parimet:  Fluctuat nec mergitur "I lëkundur nga dallgët por nuk u fundos kurrë"
Koordinatat: 48°51′24″N 2°21′08″E
Shteti	Franca
Rajonet e Francës	Île-de-France
Departamenti	Parisi
Ndërkomuniteti	Métropole du Grand Paris
Qeveria
• Kryetari	Anne Hidalgo (PS)
Sipërfaqja
• Kryeqytet	105,4 km2 (407 sq mi)
• Sipërfaqe urbane	2.853,5 km2 (11,017 sq mi)
• Metro	18.940,7 km2 (73.130 sq mi)
Lartësia mbidetare	78 m (256 ft)
Lartësia më e lartë	131 m (430 ft)
Lartësia më e ulët	28 m (92 ft)
Popullsia  (2018)	2.175.601
• Popullsia urbane	10.785.092
• Metro	13.024.518
Faqja zyrtare	www.paris.fr

Një vendbanim i rëndësishëm për më shumë se dy mijëvjeçarë, Paris u bë, që nga shekulli i 12-të, një nga qendrat më kryesore të Evropës për arësimin dhe artet dhe qyteti më i madh në botën perëndimore deri në fillim të shekullit të 18-të. Parisi është sot një nga qendrat kryesore të biznesit e kulturës në botë dhe ndikimet i tij në politikë, arsim, argëtim, media, shkenca dhe artet kontribuojnë në statusin e tij si një nga qytetet globalë më të mëdhenj në botë.

Parisi dhe rajoni i Parisit, me 572,4 miliardë euro në vitin 2010, prodhon më shumë se një të katërtën e prodhimit të brendshëm bruto të Francës dhe ka si qytet një nga GDP-të më të mëdha në botë. Duke qënë një qytet me gjelbërim dhe i pëlqyeshëm për të jetuar, Parisii dhe rajoni i tij janë destinacioni kryesor turistik në botë. Ka katër vende të Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s dhe shumë organizata ndërkombëtare.

Etimologjia

Emri i Parisit rrjedh nga ai i banorëve të tij më të hershëm, fisi gal i njohur si Parisi. Qyteti u quajt Lutetia (më të plotë, Lutetia Parisiorum, "Lutetia e Parisii"), gjatë epokës romake nga shekulli i 1-rë në shekullin e 4-t, por gjatë sundimit të Julianit të Femohues (360-363), qyteti u riemërua Paris.

Besohet se emri i fisit Parisii vjen nga fjala selltiko-galike "parisio" që do të thotë "punëtor" ose "artizan".

Parisi ka shumë pseudonime, por pseudonimi më i famshëm i tij është "La Ville Lumiere-" ("Qyteti i dritës"), një emër që i detyrohet së pari famës së tij si një qendër e arsimit dhe ideve gjatë Epokës së Iluminizmit, dhe vonë për krijimin e tij të hershëm të ndriçimit rrugor. Që nga mesi i shekullit të 19-të, Paris ka qenë i njohur me emrin Panam. Këngëtari Renaud e popullarizoi këtë term midis brezit të ri me albumin e tij Amoureux de Paname ("Në dashuri me Paname") të vitit 1976.

Banorët e Parisit njihen në shqip si "parizianë" dhe në frëngjisht si "parizjë".

Historia

Origjina

Shenjat e herëshme arkeologjike të vendbanimeve të përhershme në zonën e Parisit datojnë rreth 4200 PK. Parisii, një degë e fisit Selltik Senone, që banonte në zonën pranë lumit Sena rreth 250 PK. Romakët pushtuan zonën e Parisit në vitin 52 PK, dhe u vendosën përfundimisht deri në fund të atij shekulli në bregun e majtë të Senës në kodrën Sainte Geneviève. Qyteti galo-romak u quajt fillimisht Lutetia apo Lutetia Parisorum por më vonë u Galizua në Lutèce. Ai u zgjerua në masë të madhe gjatë shekujve në vijim, duke u bërë një qytet i begatë me, pallate, banja, tempuj, teatro, si dhe një amfiteatër.

Rënia e perandorisë Romake dhe dyndjet gjermanike të shekullit të 5-të e çuan qytetin në një periudhë rënieje. Deri në vitin 400 MK, Lutèce, i braktisur gjerësisht nga banorët e tij, ishte pak më shumë se një qytet garnizon i kthyer me ngut në një ishull qendror të fortifikuar. Qyteti rimori emërtimin e tij origjinal "Paris", nga fundi i pushtimit romak, rreth 360 MK.

Periudha merovingiane dhe feudale

Rajoni i Parisit ishte nën kontrollin e plotë të frankëve gjermanikë nga fundi i shekullit të 5-të. Mbreti frank Clovis Frank, mbreti i parë i dinastisë Merovingiane, e bëri qytetin kryeqytetin e tij në vitin 508. Dinastia Karolingiane në fund të shekullit të 8-të e zhvendosi kryeqytetin frank në Aachen, kjo periudhë përkoi me fillimin e pushtimeve vikinge që ishin përhapur deri pranë Parisit në fillim të shekullit të 9-të.

Sulmet e përsëritura i detyruan parizianët të ndërtojnë një kështjellë në Île-de-la-Cité (Ishulli i Qytetit). Një nga sulmet më të shquar të vikingëve ishte më 28 mars 845, kur Parisi u rrethua dhe u mbajt peng, ndoshta nga Ragnar Lodbrok, i cili u largua vetëm pas marrjes së një shume të madhe paguar nga mbreti. Dobësia e mbretërve të fundit Karolingianë të Francës çoi në rritjen graduale të fuqisë së kontëve të Parisit. Odo, Kont i Parisit, u zgjodh mbret i Francës nga drejtuesit feudalë, dhe fundi i perandorisë Karolingiane erdhi në 987, kur Hugh Capet, Kont i Parisit, u zgjodh mbret i Francës.

Mesjeta deri në shekullin e 18-të

Kështjella e Vincennes, ndërtuar në mes të shekullit të 14-të dhe 17-të.

Popullsia e Parisit ishte rreth 200.000 kur "Vdekja e Zezë", një epidemi ndodhi në 1348, nga e cila vdisnin më shumë si 800 njerëz në ditë. Dhe 40.000 vdiqën nga murtaja në 1466. Gjatë shekujve 16 dhe 17, murtaja shfaqej në qytet për gati një vit në çdo tre vjet. Parisi humbi pozitën e tij si selia e mbretërisë franceze gjatë pushtimit nga aleatët e anglezëve, burgundianët gjatë "Luftës njëqind vjeçare", por rifitoi titullin e tij kur Karli VII i Francës e çliroi qytetin nga sundimi anglez në vitin 1436. Parisi që nga ajo kohë u bë kryeqyteti i Francës herë në titull, por qendra e vërtetë e pushtetit të Francës do të mbetej Lugin Loire derisa Mbreti Francis I e ktheu rezidencën e kurorës së Francës në Paris në 1528.

Gjatë Luftërave Franceze të Feve, Parisi ishte një bastion i fesë katolike. Në gusht 1572, nën mbretërimin e Karlit IX, ndërsa shumë protestantë të shquar ishin në Paris me rastin e martesës së Henry të Navarre - Henry IV i ardhshëm - me Margaret Valois, motra e Karlit IX, u krye masakra e Ditës së Shën Bartolomeut, që filloi më 24 gusht, zgjati disa ditë dhe u përhap në të gjithë vendin.

Në 1590 Henry IV rrethoi pa sukses qytetin që njihet si "Rrethimi i Parisit". Gjatë luftërave civile "Fronde", parizianët u ngritën në rebelim dhe familja mbretërore u largua nga qyteti (1648). Mbreti Louis XIV pastaj e zhvendosi oborrin mbretëror përgjithmonë në Versajë, një pallat luksoz në periferi të Parisit, në vitin 1682. Pas kësaj, Parisi nuk ishte qyteti më i madh në Evropën Perëndimore.

Revolucioni francez

Mësymja e Bastijës, nga Jean-Pierre Houël (1789)

Një shekull më vonë, Parisi ishte skena qendrore e Revolucionit Francez. Më 14 korrik 1789, parizianët të tmerruar nga presioni i Mbretit mbi asamblenë e re, rrethuan kështjellën e Bastijës, një simbol i absolutizmit. Kjo ngjarje konsiderohet të jetë fillimi i revolucionit dhe rënia e të drejtës hyjnore të mbretërve në Francë. Jean-Sylvain Bailly, Kryetari i parë i Bashkisë, u zgjodh më 15 korrik 1789, dhe dy ditë më vonë flamuri kombëtar trengjyrësh me ngjyrat e Parisit (blu dhe të kuqe) dhe të mbretit (e bardhë) u miratua në Hotel de Ville nga Louis XVI. Republika u shpall për herë të parë në 1792. Në vitin 1793, Louis XVI dhe Mbretëresha Marie Antoinette u ekzekutuan në "Place de la Revolution" (Sheshi i Revolucionit), në Paris, vendi i ekzekutimeve të shumta. Gijotina ishte më aktive gjatë "Mbretërimit të Terrorit", në verën e vitit 1794, kur në një muaj të vetëm u ekzetuan më shumë se 1.300 njerëz. Pas Terrorit, Drejtoria Franceze mbajti kontrollin derisa ajo u rrëzua në grushtin e shtetit nga Napoleon Bonaparti. Napoleoni i dha fund Revolucionit dhe themeloi Konsullatën Franceze, dhe pastaj më vonë u zgjodh me referendum si perandor i Perandorisë së Parë Franceze.

Shekulli 19

Parisi u pushtua nga ushtritë ruse dhe aleate mbas humbjes së Napoleonit në 31 mars 1814. Kjo ishte hera e parë në 400 vjet që qyteti u pushtua nga një fuqi e huaj. Periudha e "Restaurimit" që pasoi, apo kthimi i monarkisë nën Luigjin XVIII (1814-1824) dhe Karlit X, përfundoi me kryengritjen pariziane të Revolucionit të korrikut të vitit 1830. 'Monarkia e re kushtetuese' nën Louis-Philippe përfundoi me "Revolucionin e shkurtit" të vitit 1848, që çoi në krijimin e Republikës së Dytë.

Gjatë gjithë këtyre ngjarjeve, epidemitë e kolerës në 1832 dhe 1850 rrënuan popullsinë e Parisit. Vetëm nga epidemia e vitit 1832 vdiqën 20.000 njerëz nga 650,000.

Zhvillimi më i madh në historinë e Parisit filloi me krijimin e një rrjeti të hekurudhave gjatë revolucionit, që sollën një vërshim të paparë të emigrantëve në kryeqytet në vitet 1840. Transformimi i madh i qytetit erdhi me Perandorinë e Dytë të 1852 nën Napoleonin III; prefekti tij, Baron Haussmann, rrafshoi rrugët e ngushta, gjarpëruese, mesjetare të lagjeve të Parisit, për të krijuar rrjetin e rrugëve të gjera dhe fasadat neo-klasike që ende përbëjnë shumicën e Parisit të sotëm. Arsyeja për këtë transformim ishte e dyfishtë, pasi jo vetëm që krijimi i bulevardeve të gjerë zbukuroi dhe rriti higjenën e kryeqytetit, ai gjithashtu lehtësoi efektivitetin e trupave dhe artilerisë kundër çdo kryengritjeve të mëtejshme dhe barrikadave, për të cilat Paris ishte aq i famshëm.

Perandoria e dytë përfundoi në Luftën Franko-Prusiane (1870-1871), dhe Parisi i rrethuar dhe nën bombardimet e rënda u dorëzua më 28 janar 1871. Pakënaqësia e popullsisë në Paris me qeverinë e re të dalë nga nënshkrimi i armëpushit të vendosur në Versajë rezultoi në krijimin e qeverisë së Komunës së Parisit, të mbështetur nga një ushtri e krijuar në pjesën më të madhe nga anëtarët e ish Gardës Kombëtare të qytetit, e cila vazhdoi rezistencën kundër prusianëve dhe kundërshtoi ushtrinë e qeverisë së "Versajës". Komuna e Parisit përfundoi me "Sanglante Semaine" ("Java e përgjakshme"), gjatë së cilës afërsisht 20.000 "komunarë" u ekzekutuan përpara se luftimet të përfundonin më 28 maj 1871. Lehtësia me të cilën ushtria e Versajës rimori Paris i dedikohet shumë rinovimeve të Baron Haussmann.

Ekspozitat Universale të Francës të fundit të shekullit të 19-të e bënë Parisin një qendër gjithnjë e më e të rëndësishme të teknologjisë, tregëtisë dhe turizmit. Më e famshmja ishte Ekspozita Universale e vitit 1889 së cilës Parisi i detyrohet për paraqitjen e "përkohshme" të progresit inxhinierik arkitektonik, Kullën Eifel, që mbeti struktura më e lartë në botë deri në vitin 1930. Ekspozita Universale e 1900 paraqiti hapjen e linjës së parë të metrosë në Paris.

Shekulli i 20-të

Gjatë Luftës së Parë Botërore, Parisi ishte në ballë të përpjekjeve të luftës, duke parandaluar një pushtim gjerman me fitoren franceze dhe britanike në Betejën e Parë të Marne në 1914. Në 1918-1919, ai ishte skena e paradës së fitores së Aleatëve dhe negociatave të paqes. Në periudhën e midis luftrave, Parisi njihej për komunitetet e tij kulturore dhe artistike dhe jetën tij të natës. Qyteti u bë një vend për grumbullimin e artistëve nga e gjithë bota, nga kompozitori azilant rus Stravinski dhe piktorëve spanjollë Picasso dhe Dali tek shkrimtari amerikan Hemingway.

Çlirimi i Parisit, gusht 1944.

Më 14 qershor 1940, pesë javë pas fillimit të Betejës së Francës, Parisi i pambrojtur ra në duaet e forcave pushtuese gjermane. Gjermanët marshuan nën Harkun e Triumfit në përvjetorin e 140-të të fitores së Napoleonit në betejën e Marengos. Forcat gjermane qëndruan në Paris deri kur qyteti u çlirua në gusht 1944 pas një kryengritjeje të rezistencës, dy muaj e gjysmë pas çlirimit të Normandisë nga aleatët. Parisi Qendror praktikisht nuk pësoi dëme gjatë Luftës së Dytë Botërore, pasi nuk kishte objektiva strategjike për sulmuesit aleate.

Në epokën e pasluftës, Parisi përjetoi zhvillimin e tij më të madh që nga fundi i "Belle Époque" (Epoka e Bukur) në 1914. U ndërtua një rrjet treni ekspres nëntokësor, RER, për të plotësuar metronë dhe për ti shërbyer edhe periferive të largëta, ndërsa një rrjet autostradash u zhvillua në periferi.

Që nga viti 1970, shumë rrethina të brendshme të Parisit (sidomos ato veriore dhe lindore) kanë përjetuar deindustrialim, dhe lagje dikur të lulëzuara janë bërë gradualisht geto për emigrantët me papunësi të konsiderueshme.

Shekulli i 21-të

Një projekt masiv i rinovimit urban, Paris Grand (Parisi i Madh), u nis në vitin 2007 nga ish-presidenti francez Nicolas Sarkozy. Ai përbëhet nga projekte të ndryshme ekonomike, kulturore, transporti, strehimi dhe mjedisore për të arritur një integrim më të mirë të territoreve dhe rigjallërimin e ekonomisë metropolitane. Projekti më emblematik është ndërtimi deri në vitin 2025 të një metroje të re automatike, i cila do të përbëhet prej 150 km linjash të shpejta që lidhin rajonet Parisit të Madh me njëri-tjetrin dhe me qendrën e Parisit.

Në një përpjekje për të rritur imazhin global ekonomik të Parisit metropolitan, eshtë miratuar që në vitin 2006 ndërtimi i disa qiellgërvishtësve 300 m dhe më të lartë, në distriktin e biznesit La Défense, në perëndim të qytetit, dhe u përfunduan në fillim të vitit 2010.

Gjeografia

Parisi ndodhet në harkun verior të lumit Sena dhe përfshin dy ishuj, Ishullin Saint-Louis dhe atë më të madh Ishullin e Qytetit, të cilët formojnë pjesën më të vjetër të qytetit. Në përgjithësi, qyteti është relativisht i sheshtë, dhe pika më e ulët është 35 m mbi nivelin e detit. Parisi ka disa kodra, nga të cilat më e larta është 130m në Montmartre.

Përjashtuar parqet periferike të Bois de Boulogne dhe Bois de Vincennes, Paris mbulon një sipërfaqe ovale prej 86,928 km2.

Klima

Parisi ka një klimë oqeanike evropiane perëndimore tipike e cila është prekur nga rrymat e Atlantikut Verior. Gjatë një viti, klima e Parisit mund të përshkruhet si e butë dhe me lagështi.

Ditët verore janë zakonisht të ngrohta dhe të këndshme me temperatura mesatare që luhaten midis 15 dhe 25 °C, dhe me mjaft diell. Çdo vit, megjithatë, ka disa ditë ku temperatura ngrihet mbi 32 °C. Disa vite kanë dëshmuar edhe disa periudha të gjata të motit të ashpër të verës, të tilla si vala e të nxehtit e vitit 2003, ku temperatura i kaloi 30 °C për javë të tëra, u rrit deri në 40 °C për disa ditë dhe rrallë ftohej gjatë natës.

Pranvera dhe vjeshta kanë, mesatarisht, ditë të buta dhe netë të freskëta, por janë në ndryshim dhe të paqëndrueshme. Çuditërisht moti i ngrohtë ose i ftohtë ndodh shpesh në këto dy stinë.

Në dimër, ditët me diell janë të pakta. Ditët janë të ftohta, por në përgjithësi mbi temperaturën e ngrirjes, me temperatura rreth 7 °C. Ngricat gjatë natës janë megjithatë mjaft të zakonshme, por temperaturat bien nën -5 °C, vetëm për disa ditë në vit. Dëbora është e rrallë, por ndonjëherë në qytet bie dëborë e lehtë ose sqotë.

Shi bie gjatë gjithë vitit, dhe edhe pse Parisi nuk është një qytet me shumë shi, ai është i njohur për shira të lehta intensivë të papritur. Reshjet mesatare vjetore janë 652mm me reshje të lehta të shpërndara gjatë gjithë vitit. Temperatura më e lartë e regjistruar është 40,4 °C më 28 korrik 1948, dhe më e ulët është -23,9 °C më 10 dhjetor 1879.

Parisi - Temperatura dhe reshjet mesatare mujore Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrikk Gusht Shtator Tetor Nëntor Dhjetor Temp. Maks. (°C) 6,9 8,2 11,8 14,7 19,0 22,7 25,2 25 20,8 15,8 10,4 7,8 Ø 15,7 Temp. Mini. (°C) 2,5 2,8 5,1 6,8 10,5 13,3 15,5 15,4 12,5 9,2 5,3 3,6 Ø 8,5 Reshje (mm) 53,7 43,7 48,5 53 65 54,6 63,1 43 54,7 59,7 51,9 58,7 Σ 649,6 Ditë me diell (h/d) 55,8 86,8 130,2 174,0 201,5 219,0 238,7 220,1 171 127,1 75 49,6 Ø 146 T e m p e r a t u r a 6,9 2,5 8,2 2,8 11,8 5,1 14,7 6,8 19,0 10,5 22,7 13,3 25,2 15,5 25 15,4 20,8 12,5 15,8 9,2 10,4 5,3 7,8 3,6 Jan Shku Mar Pri Maj Qer Kor Gush Shta Tet Nën Dhje R e s h j e 53,7 43,7 48,5 53 65 54,6 63,1 43 54,7 59,7 51,9 58,7 Jan Shku Mar Pri Maj Qer Korr Gush Shta Tet Nën Dhje Burimi:

Bukuria e Qytetit

Pamje e Parisit marë nga Kulla Eiffel

Parisi natën.

Arkitektura

Bulevardi Montmartre, nga Camille Pissarro (1897)

Pjesa më e madhe e Parisit bashkëkohor është rezultat i remodeling të madh urban të mesit të shekullit të 19-të. Për shekuj me radhë, qyteti kishte qenë një labirinth rrugësh të ngushta dhe shtëpi gjysmë-druri, por, duke filluar me ardhjen e Haussman-it, lagjet tëra u rrafshuan për të hapur vendin për rrugët e gjera të shoqëruara me ndërtesa guri neo-klasike. Shumica e këtij Parisi të 'ri' është Parisi që ne shohim sot.

Që nga ajo kohë Kodi i ndërtimit ka parë vetëm disa ndryshime, dhe planet e Perandorisë së Dytë në shumë raste vazhdojnë të ndiqen. Ligji "Alignement" ligji që ekziston edhe sot, rregullon ndërtimin e fasadave të ndërtesave të reja sipas gjerësisë së rrugës së përcaktuar më parë. Lartësia e një ndërtese është i kufizuar në përputhje me gjerësinë e rrugës.

Shumë prej institucioneve të rëndësishme të Parisit ndodhen jashtë kufijve të qytetit. Distrikti i biznesit financiar (La Defense), tregu kryesor i shitjes me shumicë të ushqimeve (Rungis), Shkollat ​​(École polytechnique; ESSEC; INSEAD; HEC), laboratorët kërkimorë (në Saclay ose Evry), stadiumi më i madh (Stade de France), dhe zyrat qeveritare (Ministria e Transportit) ndodhen në rrethinat e qytetit.

Bazilika e Sacré-Coeur in Montmartre

Muzeu i Luvrit

Galeria Lafayette gjatë Krishtlindjeve.

Distriktet dhe qendrat historike

Qyteti i Parisit

• "Bastija" është një lagje e një rëndësie të madhe historike, jo vetëm për Parisin, por për gjithë Francën. Për shkak të vlerës së tij simbolike, sheshi i Bastijës ka qenë shpesh një vend i demonstratave politike.
• "Sheshi Konkord" ndodhet pranë Champs Elysées, ndërtuar si "Sheshi Louis XV" vendi i gijotinës famëkeqe. "Obelisku Egjiptian" është "monumenti më i vjetër" i Parisit. Në këtë vend, në të dyja anët e rrugës "Rue Royale", ka dy ndërtesa identike guri: ndërtesa lindore është Ministria Detare e Francës, ajo perëndimore është hoteli luksoz "Hotel de Crillon". Atz pranë është Sheshi Vendome i famshëm për hotelet e tij në modë dhe luksozë (Hotel Ritz dhe Hotel de Vendome) dhe bizhuterive të tij. Shumë nga sllonet e stilistëve të famshëm të modës ndodhen këtu.
• "Champs Élysées" është një lulishte shëtitore e shekullit të 17-të, e kthyer në bulevard që lidh Sheshin Konkord dhe Harkun e Triumfit. Ajo është një nga vendet e shumta turistike dhe një rrugë e madhe tregtu e Parisit.
• "Les Halles" kanë qënë dikur tregu qendror i prodhimit dhe mishit në Paris dhe, që nga fundi i viteve 1970, janë një qendër e madhe tregtare e rëndësishme rreth një stacioni të madh metroje (Châtelet - Les Halles, më i madhi në botë). Halles e vjetra u shkatërruan në vitin 1971 dhe u zëvendësuan nga "Forum des Halles". Tregu qendror i Parisit, tregu më i madh i tregëtisë me shumicë të ushqimit në botë, u transferua në "Rungis", në rrethinat jugore.
• "Le Marais" është një distrikt modern i Bregut të Djathtë. Ai është mirëmbajtur shumë mirë nga ana arkitekturore, dhe disa prej shtëpive dhe ndërtesave më të vjetra të Parisit ndodhen atje. Ky është një vend shumë i hapur kulturor. Ai është i njohur edhe për komunitetet e tij kinezë, hebre dhe homoseksualë.
• "Bulevardi Montaigne", pranë Champs Élysées, është vendi i markave luksoze si Chanel, Louis Vuitton (LVMH), Christian Dior dhe Givenchy.
• "Montmartre" është një zonë historike në Butte, ku ndodhet Bazilika e Sacre Cœur. Montmartre gjithmonë ka pasur një histori me artistët dhe ka shumë studio dhe kafene të shumë artistëve të mëdhenj në atë zonë.
• "Montparnasse" është një zonë historike e Bregut të majtë e njohur për studiot e artistëve, sallat e muzikës, dhe jetën e kafenesë. Aty ndodhet stacioni i madh i metrosë (Montparnasse - Bienvenue).
• "Bulevardi i Operas" është zona përreth Opera Garnier dhe vendndodhja e përqendrimit më të dendur të shitoreve dhe zyrave të kryeqytetit. Disa shembuj janë Printemps dhe Super shitorja Galeria Lafayette, dhe Drejtoria qendrore e gjigandëve financiarë si BNP Paribas dhe Amex.
• "Lagja Latine" është një qendër shkollore e shekullit 12-të që shtrihej dikur midis Sheshit Maubert të Breguz të majtë dhe kampusit të Sorbonës. Ajo është e njohur për atmosferën e saj të gjallë dhe shumë restauranteve të vogla. Institucione të ndryshme të arsimit të lartë, të tilla si "Sciences Po Paris", "École Normale Supérieure", "Miniera ParisTech", dhe "Kampusi universitar Jussieu", e bëjnë atë një qendër të madhe edukative në Paris.
• "Rruga periferike Saint-Honoré" është një nga rrethet e lartë të modës të Parisit, ku ndodhen marka të tilla si "Hermes" dhe "Christian Lacroix".

Në zonën e Parisit

• "La Defense" është një periferi kryesore e Parisit dhe një nga qendrat më të mëdha të biznesit në botë. La Defense përbëhet kryesisht nga e biznese të rangut të lartë. I filluar nga qeveria franceze në vitin 1958, disstrikti ka 3.500.000 m² zyra, duke e bërë atë distriktin më të madh në Evropë zhvilluar posaçërisht për biznesin
• "Fusha Saint-Denis",) është një zonë ish-prodhuese e braktisur që ka pësuar një rinovim urban në shkallë të gjerë në 10 vitet e fundit. Atje ndodhet tani stadiumi Stade de France, rreth të cilit është duke u ndërtuar një distrikt i ri biznesi LandyFrance <- mos shkëputen këto dy fjalë;! Ky është drejtshkrim korrekt -> Në Fushën Saint-Denis ndodhen edhe shumica e studiove televizive të Francës si dhe disa studio të mëdha filmi.
• "Val de Seine" është një qendër e re për mediat e Parisit dhe Francës, ku ndodhen selitë e shumicës së rrjeteve televizive të Francës (TF1, France 2, Canal+ dhe stacionet ndërkombëtare France 24 dhe Eurosport), si dhe disa kompani telekomunikacioni dhe të teknologjisë së informacionit të tilla si "Neuf Cegetel" ose Drejtoria qendrore e "Microsoft"-it për Evropën, Afrikën dhe Lindjen e Mesme .

Bulevardi i Champs Elysees gjatë Krishtlindjeve

Monumentet dhe vendet tërheqëse

Tre nga monumentet më të famshme pariziane janë katedralja Notre Dame e Parisit e shekullit të 12-të, Harku i Triumfit dhe Kulla Eiffel. Kulla Eifel ishte një konstruksion i "përkohshëm" nga Gustave Eiffel për Ekspozita Universale 1889, por kulla nuk u çmontua dhe tani është një simbol i përjetshëm i Parisit. Aksi historik është një linjë monumentesh dhe ndërtesash që shtrihen në një linjë pothuajse të drejtë nga qendra e qytetit drejt perëndimit.

Linja e monumenteve fillon me Muzeun e Luvrit dhe vazhdon nëpër Parqet Tuileries, Champs Élysées, Harkun e Triumfit dhe përfundon në rrethin e Sheshit të Étoile. Në 1960, linja u zgjat edhe më larg në perëndim tek distrikti i biznesit La Defense. Muzeu i Invalidëve është vendi varrimit për ushtarakët e mëdhenj francezë, duke përfshirë edhe Napoleonin dhe Kisha Pantheon është vendi ku janë varrosur shumica e grave dhe burrave të shquar të Francës.

Ish Burgu Conciergerie mbante disa anëtarë të shquar të regjimit të vjetër para vdekjes së tyre, gjatë Revolucionit Francez. Një tjetër simbol i Revolucionit janë dy statujat e Lirisë të vendosura në Ishullin Cygnes të Senës dhe në Parkun Luksemburg. Një version më i madh i statujave u dërgua si një dhuratë nga Franca në Amerikë në 1886 dhe tani qëndron në Nju Jork.

Në Pallatin Garnier, të ndërtuar në periudhën e Perandorisë së Dytë, ndodhen Opera e Parisit dhe Baleti i Parisit, ndërsa ish pallati i Luvrit është tani një nga muzeumet më të njohur në botë. Sorbona është pjesa më e famshme e Universitetit të Parisit dhe ndodhetet në qendër të Lagjes Latine. Përveç Notre Dame i Parisit, ka disa kryevepra të tjera kishtare, duke përfshirë pallatin gotik të shërbimeve kishtare të shekullit të 13-të Sainte-Chapelle dhe pallati i Église de la Madeleine.

image_skyline e Parisit që tregon disa nga vendet tërheqëse të tij

Parqet dhe lulishtet

Pallati Luksenburg.

Dy nga lulishtet më të vjetra dhe më të famshme të Parisit janë Lulishtja Tuileries, e krijuar në shekullin e 16-të për një pallat mbi brigjet e Senës pranë Luvrit dhe Lulishtja e Luksemburgut në Bregun e majtë, një tjetër ish lulishte private që i përkiste një kështjelle ndërtuar për Marie de Medici në vitin 1612. Jardin des Plantes, e krijuar nga mjeku i Louis XIII, Guy de La Brosse për kultivimin e bimëve medicinale, ishte lulishtja e parë publike në Paris.

Disa nga kopshtet e tjera të mëdha të Parisit janë krijuar gjatë Perandorisë së Dytë.

Shtesat e reja në parqet e Parisit janë Parku i Villettes, i ndërtuar nga arkitekti Tschumi Bernard në vendndodhjen e is thertoreve të Parisit dhe Parku i André Citroen.

Ekonomia

Me një GDP për vitin 2010 572,4 miliardë euro (759,9 miliardë US$), rajoni i Parisit ka një nga GDP-të më të larta në botë, pas Tokios, Nju Jorkut dhe Los Angeles, duke e bërë atë një motor të ekonomisë globale. Rajoni i Parisi është qendra kryesore e aktivitetit ekonomik të Francës. Aktiviteti në zonën urbane të Parisit, nuk ka një industri kryesore të specializuar (siç është Los Anxheles me industrinë argëtuese apo Londra dhe Nju Jorku me industritë financiare përveç aktiviteteve të tyre të tjera).

Aktiviteti më i dendur ekonomik i rajonit të Parisit, zhvillohet në perëndim të qytetit, në një trekëndësh midis Operas Garnier, La Défense dhe Seine de Val. Ndërsa ekonomia e Parisit është e dominuar kryesisht nga shërbimet, ajo mbetet një fuqi e madhe e rëndësishme e prodhimit të Evropës, sidomos në sektorët industriale të tilla si automobilat, aeronautika, dhe ajo elektronike. Parisi është i pari në Evropë për sa i përket aftësive dhe shpenzimeve për qëllime kërkimore dhe është konsideruar si një nga qytetet më të mira në botë për novacion.

La Défense - Distrikti më i madh i biznesit në Evrope

Shëndetësia

Kujdesi shëndetësor dhe shërbimi emergjent mjekësor në qytetin e Parisit dhe rrethinat e tij janë siguruar nga Asistenca Publike Hôpitaux de Paris (AP-HP), një sistem publik spitalor që punëson më shumë se 90.000 njerëz (duke përfshirë mjekët, personelin mbështetës dhe administratorët) në 44 spitale. Ai është sistemi më i madh spitalor në Evropë.

Arsimi

Në fillim të shekullit të 9-të, perandori Karli i Madh i detyroi të gjitha kishat të jepnin mësime në lexim, shkrim dhe aritmetike tek besimtarët tyre, dhe katedralet të jepnin mësime për arsimim më të lartë në gjuhë, fizikë, muzikë, dhe teologji. Në atë kohë, Parisi ishte një qytet katedralesh nga më të mëdhenjtë në Francë dhe filloi të rrisë famën e tij si një qendër arsimore. Në fillim të shekullit të 13-të, Shkolla e Katedrales Notre-Dame kishte mësues shumë të famshëm dhe mësimet e diskutueshme e disa prej tyre çoi në krijimin e Universitetit Sainte Geneviève të ndarë në Bregun e majtë Bank që do të bëhej qendra e Lagjes Latine shkollore të Parisit e përfaqësuar më së miri nga Universiteti i Sorbonës.

Dymbëdhjetë shekuj më vonë, edukimi në Paris dhe në rajonin e Parisit (Île-de-France rajon) punëson rreth 330.000 persona, prej të cilëve 170.000 janë mësues dhe profesorë që u japin mësim rreth 2.9 milion fëmijëve dhe studentëve në rreth 9.000 shkolla dhe institucione të arësimit fillor, të mesëm dhe të lartë.

Arsimi i mesëm

Parisi ka disa nga shkollat e mesme më të famshme të Francës si Liceu Louis-le-Grand, Liceun Henri-IV, Liceu Janson de Sailly dhe Liceu Condorcet. Të tjera të shkolla të mesme të njohura ndërkombëtarisht në zonën e Parisit janë Liceu Ndërkombëtar i Saint Germain-en-Laye dhe École Active Bilingue Jeannine Manuel.

Liceu Louis-le-Grand

Arsimi i lartë

Paris-Universiteti i Sorbonës

Katedralja e Notre-Dame ishte qendra e parë e arsimit të lartë, para krijimit të Universitetit të Parisit.

I famshëm që nga shekulli i 13-të, Universiteti i Parisit kishte studentë nga të gjithë Evropën. Qendra shkollore Rive Gauche e Parisit, e quajtur ndryshe "Lagja Latine" sepse mësimet jepeshin në gjuhën latine, do të rigrupoheshin përfundimisht rreth kolegjit të krijuar nga Robert de Sorbon në 1257, Kollegji i Sorbonës. Universiteti i Parisit në shekullin e 19 kishte gjashtë fakultete: juridiku, i shkencës, i mjekësisë, i studimeve farmaceutike, i letërsisë, dhe i teologjisë.

Pas trazirave studentore të vitit 1968, ka pasur një reformë të gjerë të Universitetit të Parisit, në një përpjekje për të shpërndarë trupin studentor të centralizuar. Vitin që pasoi, Universiteti i Parisit u nda në 13 universitete autonome ("Parisi I" deri tek "Parisi XIII") të vendosura në të gjithë qytetin e Parisit dhe rrethinat e tij. Secili prej këtyre universiteteve ka trashëguar vetëm disa nga departamentet e Universitetit të vjetër të Parisit, dhe nuk janë universitete të përgjithshëm. Parisi I Pantheon-Sorbonne, Parisi II Pantheon-Assas, Paris-Dekarti, dhe Paris-Nanterre, trashëguan Fakultetin Juridik. Universiteti Paris Descarti trashëgoi edhe Fakultetin e Mjekësisë. Universiteti Pierre dhe Marie Curie dhe Universiteti Paris-Didero trashëguan fakultetet e shkencave, Universiteti Paris-Sorbonne trashëgoi artet dhe shkencat shoqërore, etj.

Në vitin 1991, u krijuan katër universitete më shumë në periferi të Parisit, duke arritur një total prej shtatëmbëdhjetë universitete publike për rajonin e Parisit (Île-de-France). Këto universitete të reja morën emrin lagjeve në të cilën ato ndodheshin dhe jo numrat si trembëdhjetë universitetet e mëparshme: Universiteti i Cergy-Pontoise, Universiteti i Evry Val d'Essonne, Universiteti i Marne-la-Vallée, École Supérieure Robert De Sorbon dhe Universiteti i Versajës Saint-Quentin-en-Yveline.

Sporti

Klubet sportive më të njohura të Parisit janë klubi i futbollit Paris Saint-Germain FC, ekipi i basketbollit Paris-Levallois Basket, dhe klubi i regbisë Stade Français.Stadiumi 80.000 vendësh "Stade de France", i ndërtuar për Kupën e Botës 1998 të FIFA-s, ndodhet në Saint-Denis. Ai është përdorur për futboll, regbi dhe atletikë.

Në Paris janë zhvilluar lojrat olimpike të vitit 1900 dhe 1924, finalet e Kampionateve Botërore të Futbollit në 1938 dhe 1998, si dhe Kampionati Botëror i Regbisë më 2007.

Edhe pse pika e fillimit dhe rruga e të famshmit Tour de France ndryshon çdo vit, faza përfundimtare gjithmonë përfundon në Paris, dhe, që nga viti 1975, gara ka mbaron në Champs Élysées. Tenisi është një tjetër sport popullor në Paris dhe në të gjithë Francën. Turneu Francez, që bëhet çdo vit në fushën e kuqe të Qendrës Kombëtare Roland Garros të tenisit pranë Bois de Boulogne, është një nga katër ngjarjet katër turnetë më të mëdha të tenisit profesionist botëror. Finalja e Kupës së Kampioneve të Evropës të vitit 2006 Arsenalit dhe FC Barcelonës u luajt në "Stade de France".

Shiko edhe këtë

• Franca

Lidhje të jashtme

• Panorama

Referime

• Portali i Francës

Ky artikull me tematikë në lidhje me gjeografinë e Francës është një faqe cung. Ju mund të ndihmoni Wikipedia-n duke e përmirësuar atë.