Wikipedia

Sorbët

Sorbët (të njohur gjithashtu si Luzacianë, Serbët Luzacianë [5] ose Wends) janë një grup etnik indigjen sllavo-perëndimor që banon kryesisht në pjesët e Luzacisë, të vendosura në shtetet gjermane të Saksonisë dhe Brandenburgut . Sorbët tradicionalisht flasin gjuhët sorbiane (të njohura edhe si "Wendish" dhe "Lusatian"), e cila është e lidhur ngushtë me gjuhën çeke, polake, kashubiane, silesiane dhe sllovake. Sorbishtja e sipërme dhe ajo e poshtme janë gjuhë të pakicave të njohura zyrtarisht në Gjermani.

Sorbët
Flamuri Sorb, me ngjyrat pan-sllavike, i krijuar me 1842.
Veshje tradicionale të frave në Lusatinë e poshtme.
Popullsia
80,000[1][page needed] (afërsisht)
Rajone me popullsi sorbe
Gjermani 60,000[2]
Ceki 2,000[3]
Poloni më pak se 1,000[citation needed]
Gjuha
Sorbian (Upper Sorbian, Lower Sorbian), Polish, German (Lusatian dialects)
Feja
Kryesisht krishtërim romak dhe protestantizm[4] [2]

Për shkak të një asimilimi gradual dhe në rritje midis shekujve 17 dhe 20, pothuajse të gjithë sorbët flisnin gjithashtu gjermanisht në fillim të shekullit të 20-të. Në shtetin kombëtar gjerman të sapokrijuar të fundit të shekullit të 19-të dhe fillimit të shekullit të 20-të, politikat asimiluese që u zbatuan, nxitën një përpjekje për gjermanizimin e sorbëve. Këto politika arritën kulmin e tyre nën regjimin nazist, i cili mohoi ekzistencën e sorbëve si një popull i veçantë sllav, duke iu referuar atyre si "gjermanë që flasin sorbisht". Komuniteti është i ndarë fetarisht midis katolicizmit romak (shumica) dhe luteranizmit . Ish- ministër Presidenti i Saksonisë, Stanislaw Tillich, është me origjinë sorbe.

Etimologjia

Redakto

Etonimi "Sorb" ( Serbja, Serb ) rrjedh nga grupet etnike mesjetare të quajtura " Sorbë" ( Surbi, Sorabi ). Etonimi origjinal, Srbi, u mbajt nga sorbët në Luzaci dhe serbët në Ballkan. [6] Në shekullin e 6-të, sllavët pushtuan zonën në perëndim të Oderit të banuar më parë nga popujt gjermanikë. [6] Sorbët përmenden për herë të parë në shekullin e 6-të ose të 7-të. Në gjuhët e tyre, sllavët e tjerë i quajnë ata si "serbët lusetian", dhe serbët i quajnë serbët "serbët e jugut". [7] Emri "Lusatia" fillimisht u përdor vetëm për Luzacinë e Poshtme. [6] Në përgjithësi konsiderohet se etnonimi i tyre *Sŕbъ (shum. *Sŕby ) e ka origjinën nga proto-sllavishtja me një kuptim apelativ të një "farefisnie familjare" dhe "aleancë", megjithatë të tjerë argumentojnë një prejardhje nga iranianisht-sarmatishtja . [8] [9] [10] [11]

Historia

Redakto
 
Harta e fiseve Sorbio-Lusacjane midis shekullit të 7-të dhe 11-të, nga Wilhelm Bogusławski, 1861.

Fiset sorbe, janë shënuar në veprën e mesit të shekullit të 9-të të Gjeografit bavarez. [8] [12] [13] Pasi u vendosën nga Elba, Saale, Spree dhe Neisse në shekullin e 6-të dhe në fillim të shekullit të 7-të, fiset sorbe u ndanë në dy grupe kryesore, të cilat i kanë marrë emrat e tyre nga karakteristikat e zonës ku ishin vendosur. Të dy grupet u ndanë nga njëri-tjetri nga një varg pyjor i gjerë dhe i pabanuar, një rreth Upper Spree dhe pjesa tjetër midis Elbës dhe lumit Saale. [14] Disa studiues mendojnë se sorbët bashkëkohorë janë pasardhës të dy fiseve më të mëdha sorbiane, Milceni (E sipërme) dhe Lusici [de] (I ulët), dhe dialektet përkatëse të këtyre fiseve janë zhvilluar në gjuhë të veçanta. [6] [15] Megjithatë, të tjerë theksojnë dallimet midis këtyre dy dialekteve dhe se territoret e tyre përkatëse korrespondojnë me dy kultura të ndryshme arkeologjike sllave të qeramikës së grupit Tornow ( gjuha sorbiane e poshtme ) dhe qeramika e grupit Leipzig ( gjuha sorbiane e sipërme ). [14] [16] [17]

 
" Shtëpia e Sorbëve " ( Serbski dom ) në Bautzen

Midis 1376 dhe 1635 Lusacia ishte pjesë e Tokave të Kurorës Bohemiane, nën sundimin e Luksemburgëve, Habsburgëve dhe mbretërve të tjerë. Nga fillimi i shekullit të 16-të, e gjithë zona e banuar nga Sorbët, me përjashtim të Luzacisë, iu nënshtrua gjermanizimit. Në 1635, Lusatia u bë një çiflig i zgjedhësve saksonë, por ruajti një autonomi të konsiderueshme dhe kryesisht sistemin e saj ligjor (shih Lidhjen Lusatiane ). Lufta Tridhjetëvjeçare dhe murtaja e shekullit të 17- të shkaktuan shkatërrime të tmerrshme në Lusaci. Kjo çoi në kolonizimin dhe gjermanizimin e mëtejshëm gjerman.

Në 1667, Princi i Brandenburgut, Frederik Vilhelmi, urdhëroi shkatërrimin e menjëhershëm të të gjitha materialeve të shtypura sorbiane dhe ndaloi mbajtjen e meshave në këtë gjuhë. Në të njëjtën kohë , Kisha Ungjillore mbështeti shtypjen e literaturës fetare sorbiane si një mjet për të luftuar kundërreformimin. Në 1706, në Pragë u themelua Seminari Sorb, qendra kryesore për edukimin e priftërinjve katolikë sorbë. Studentët ungjillorë të teologjisë formuan Kolegjin Sorbian të Ministrave.

Kongresi i Vjenës, në 1815, i dha një pjesë të Luzacisë së Epërme Saksonisë, por pjesën më të madhe të saj Prusisë . Gjithnjë e më shumë ndalime për përdorimin e gjuhëve sorbe u shfaqën që atëherë deri në vitin 1835 në Saksoni dhe Prusi, duke sjell një emigracion të sorbëve, kryesisht në qytetin Serbin të Teksasit dhe në Australi. Në vitin 1848, 5000 serbë nënshkruan një peticion drejtuar qeverisë saksone, në të cilin ata kërkuan barazinë e gjuhës sorbe me atë gjermane në kisha, gjykata, shkolla dhe departamente qeveritare. Nga viti 1871 e gjithë Luzacia u bë pjesë e Gjermanisë së bashkuar dhe u nda në dy pjesë; Prusia ( Silesia dhe Brandenburg ), dhe Saksonia.

Në vitin 1871 filloi industrializimi i rajonit dhe emigracioni i gjermanëve drejt këtyre zonave, duke intensifikuar gjermanizimi zyrtar të Sorbëve. Më vonë, megjithëse Republika e Vajmarit garantonte të drejtat kushtetuese të pakicave, ajo nuk i praktikoi ato. 

Gjatë Luftës së Parë Botërore, një nga gjeneralët më të nderuar sorb ishte Pavle Jurišić Šturm (Paul Sturm), një sorb nga Görlitz, Provinca e Silesisë . 

Përgjatë Rajhut të Tretë, Sorbët përshkruheshin si një fis gjerman që fliste një gjuhë sllave dhe poeti i tyre kombëtar Handrij Zejler ishte gjerman. Thuhej se veshja, kultura, zakonet dhe gjuha sorbiane nuk ishin tregues për origjinë jo-gjermane. Rajhu deklaroi se nuk kishte me të vërtetë "sorbë" apo "luzatanë", vetëm gjermanë që flisnin wendisht. Sorbët e rinj u regjistruan në Wehrmacht dhe u dërguan në front. Jetët e ngatërruara të Sorbëve gjatë Luftës së Dytë Botërore janë ilustruar nga historitë e jetës së Mina Witkojc, Měrćin Nowak-Njechorński dhe Jan Skala .

Gjermania Lindore

Redakto
 
Performanca e vallëzimit Sorbian në Pallatin e Republikës, Berlin (parlamenti i Gjermanisë Lindore), 1976

Qytetet e para Lusacjane u pushtuan në prill 1945, kur Ushtria e Kuqe dhe Ushtria e Dytë Polake kaluan lumin Kwisa. Humbja e Gjermanisë naziste ndryshoi ndjeshëm situatën e sorbëve. Rajonet në Gjermaninë Lindore (Republika Demokratike Gjermane) u përballën me industrializim të rëndë dhe një fluks të madh gjermanësh të dëbuar.  Autoritetet e Gjermanisë Lindore u përpoqën të kundërshtonin këtë zhvillim duke krijuar një gamë të gjerë institucionesh sorbe. Sorbët u njohën zyrtarisht si një pakicë etnike, më shumë se 100 shkolla sorbe dhe disa institucione akademike u themeluan. Megjithatë, për shkak të shtypjes së kishës dhe kolektivizimit të detyruar, këto përpjekje u ndikuan rëndë dhe rrjedhimisht me kalimin e kohës numri i njerëzve që flisnin gjuhët sorbe u zvogëlua.

Marrëdhënia midis sorbëve dhe qeverisë së Gjermanisë Lindore nuk ishte pa vështirësi, kryesisht për shkak të niveleve të larta të respektit fetar dhe rezistencës ndaj shtetëzimi të bujqësisë. Gjatë fushatës së kolektivizimit të detyrueshëm, u raportuan shumë incidente të paprecedentë. Kështu, gjatë gjithë Kryengritjes së vitit 1953 në Gjermaninë Lindore, në Lusaci u raportuan përleshje të dhunshme me policinë. Një kryengritje e vogël u zhvillua në tre komunat e sipërme të Blotit.

Megjithatë, Sorbët përjetuan përfaqësim më të madh në Republikën Demokratike Gjermane se në çdo qeveri tjetër gjermane.

Pas ribashkimit

Redakto

Pas ribashkimit të Gjermanisë më 3 tetor 1990, Lusacjanët bënë përpjekje për të krijuar një njësi administrative autonome; megjithatë, qeveria e Helmut Kohl nuk u pajtua me ta.  Pas vitit 1989, lëvizja sorbe u ringjall, megjithatë, ajo ende has shumë pengesa. Edhe pse Gjermania mbështet pakicat kombëtare, sorbët pretendojnë se aspiratat e tyre nuk janë përmbushur sa duhet . Dëshira për të bashkuar Luzacinë në një shtete federal nuk është marrë parasysh. Luzacia e Epërme i përket ende Saksonisë dhe Luzacia e Poshtme Brandenburgut. Likuidimet e shkollave sorbe, edhe në zonat e populluara kryesisht nga kjo popullsi ndodhin edhe sot e kësaj dite, me pretekstin e vështirësive financiare apo prishjes së fshatrave të tëra për të krijuar miniera gurore të linjitit . 

Përballë kërcënimit në rritje të zhdukjes kulturore, Domowina, si një institucion i kësaj popullsie, publikoi një memorandum në mars 2008 [18] dhe bëri thirrje për "ndihmë dhe mbrojtje kundër kërcënimit në rritje të zhdukjes së tyre kulturore, që nga një konflikt i vazhdueshëm midis qeverisë gjermane, Saksonisë dhe Brandenburgut për financat dhe shpërndarjen e ndihmës, e cila po bllokon financimin e pothuajse të gjitha institucioneve sorbe”. Memorandumi kërkon gjithashtu një riorganizim të kompetencës duke ia lënë përgjegjësinë qeverisë federale dhe bën thirrje për një status të zgjeruar ligjor. Thirrja u është drejtuar të gjitha qeverive dhe krerëve të shteteve të Bashkimit Evropian . [19]

Më 28 maj 2008, politikani sorb Stanislaw Tillich, anëtar i Partisë Demokristiane në pushtet, u zgjodh Kryeministër i Shtetit të Saksonisë.

Gjuha dhe kultura

Redakto
 
Tabelat dygjuhëshe në Lusaci.
 
Bautzen, teatri popullor gjermano-sorbian

Relikti më i vjetër i njohur i letërsisë sorbiane e ka origjinën rreth vitit 1530 - betimi i banorëve të qytetit Bautzen. Në vitin 1548 Mikołaj Jakubica – famullitar i Sorbisë së Poshtme, nga fshati i quajtur Lubanice, shkroi përkthimin e parë të pashtypur të Dhiatës së Re në gjuhën sorbe të poshtme. Në vitin 1574 u shtyp libri i parë sorbian: Libri i këngëve të Albin Mollers . Jan Bjedrich Fryco (aka Johann Friedrich Fritze) (1747–1819), përktheu Dhiatën e Vjetër për herë të parë në Sorbishten e Ulët dhe e botoi atonë 1vitin 790.

Nga viti 1842, filluan të shfaqen kompanitë e para botuese sorbe, ndërsa në vitin 1845 në Bautzen u zhvillua festivali i parë i këngëve sorbe. Në vitin 1875, Jakub Bart-Ćišinski, poeti dhe klasicisti i letërsisë së Sorbisë së Epërme, dhe Karol Arnošt Muka krijuan një lëvizje të të rinjve sorbë që ndikuan në artin, shkencën dhe letërsinë lusacjane për 50 vitet e ardhshme. Një lëvizje e ngjashme në Luzacia e Poshtme u organizua rreth poetëve më të shquar të kësaj zone, Mato Kósyk (Mato Kosyk) dhe Bogumił Šwjela .

Në vitin 1904, kryesisht falë kontributit të Sorbëve, në Bautzen u ndërtua qendra kulturore më e rëndësishme sorbe ( Shtëpia Sorbiane ). Në vitin 1912, u krijua organizata shoqërore dhe kulturore e Sorbëve Lusacjan, Institucioni Domowina - bashkimi i organizatave sorbe. Në vitin 1919 Domowina kishte 180,000 anëtarë.

Në vitin 1920, Jan Skala krijoi një parti sorbe dhe në vitin 1925 në Berlin, Skala hapi Kulturwille- gazetën për mbrojtjen e pakicave kombëtare në Gjermani. Në vitin 1920 u themelua Lëvizja Sokol (lëvizja rinore dhe organizata gjimnastike). Në vitin 1937, veprimtaritë e Institucionit Domowina dhe organizatave të tjera u ndaluan si antikombëtare. Klerikët dhe mësuesit sorbinë u dëbuan me forcë nga Lusacia, ndërsa autoritetet gjermane naziste konfiskuan Shtëpinë Sorbiane, ndërtesa të tjera dhe të mbjella. Më 10 maj 1945, në Crostwitz, pas pushtimit të Ushtrisë së Kuqe, Institucioni Domowina rinovoi aktivitetin e tij. Në vitin 1948, Landtagu i Saksonisë miratoi një Akt që garantonte mbrojtjen e Sorbëve, ndërsa në vitin 1949, Brandenburgu zgjidhi një ligj të ngjashëm. Neni 40 i Kushtetutës së Republikës Demokratike Gjermane të miratuar më 7 tetor 1949 parashikonte shprehimisht mbrojtjen e gjuhës dhe kulturës së sorbëve. Në kohën e Republikës Demokratike Gjermane, organizatat sorbe mbështeteshin financiarisht nga vendi, por në të njëjtën kohë autoritetet inkurajuan gjermanizimin e rinisë sorbiane si një mjet për t'i përfshirë në sistemin e "ndërtimit të socializmit ". Gjuha dhe kultura sorbe mund të prezantoheshin publikisht vetëm për sa kohë që promovonin ideologjinë socialiste.

 
Emrat dygjuhësh të rrugëve në Cottbus

Statistikat e mëposhtme tregojnë përparimin e ndryshimit kulturor midis sorbëve: nga fundi i shekullit të 19-të, kur rreth 150,000 njerëz flisnin gjuhët sorbe, deri në vitin 1920, kur pothuajse të gjithë sorbët kishin zotëruar sorbishten dhe gjermanishten në të njëjtën shkallë. Në ditët e sotme, numri i njerëzve që përdorin gjuhët sorbe është vlerësuar të jetë jo më shumë se 40,000.

Traditat

Redakto

Festivali i të Martës së Shenjtë Zapust është tradita më popullore e Sorbëve, e lidhur thellësisht me jetën e punës së komunitetit. Tradicionalisht, festimet zgjasin një javë përpara mbjelljes së pranverës të fushave dhe shoqërohen me veshje tradicionale, paradë dhe vallëzime. [20]

Dekorimi i vezëve ( pisanici ) është një traditë sllave e Pashkëve e mbajtur nga sorbët që nga shekulli i 17-të.  

Simbolet kombëtare

Redakto
 
Flamuri Sorb

Flamuri i Sorbëve Lusatian është një pëlhurë me vija horizontale blu, të kuqe dhe të bardha. I përdorur për herë të parë si simbol kombëtar në 1842, flamuri u njoh plotësisht në mesin e tyre pas shpalljes së ngjyrave pan-sllave në Kongresin sllav të Pragës të vitit 1848. Seksioni 25 i Kushtetutës së Brandenburgut përmban një dispozitë mbi flamurin Lusacjan. Seksioni 2 i Kushtetutës së Saksonisë përmban një dispozitë mbi përdorimin e stemës dhe ngjyrave tradicionale kombëtare të Sorbëve Lusacjan. Ligjet për të drejtat e Sorbëve Luzacjanë të Brandenburgut dhe Saksonisë përmbajnë dispozita për përdorimin e simboleve kombëtare luzatike (stemat dhe ngjyrat kombëtare). [21]

Himni kombëtar i Sorbëve Lusatian që nga shekulli i 20-të është kënga Rjana Łužica (Luzatia e bukur). [22] .

 
Flamuri i Luzacisë së Epërme
 
Flamuri i Luzacisë së Poshtme

Diaspora

Redakto

Gjatë viteve 1840, shumë emigrantë sorbë udhëtuan në Australi, së bashku me shumë gjermanë etnikë. I pari ishte Jan Rychtar, një misionar Wendish i misionit Moravian Brothern i cili u vendos në Sidnei gjatë vitit 1844. Pati dy migrime të mëdha të Sorbëve të Epërm dhe Sorbëve të Poshtëm në Australi, përkatësisht në vitet 1848 dhe 1850. Diaspora u vendos kryesisht në Australinë e Jugut - veçanërisht në Luginën e Barossa - si dhe në Victoria dhe New South Wales .

Shumë Wendë migruan gjithashtu nga Lusacia në Shtetet e Bashkuara, veçanërisht Teksas . [23]

Referime

Redakto
  1. ^ Gebel, K. (2002). Language and ethnic national identity in Europe: the importance of Gaelic and Sorbian to the maintenance of associated cultures and ethno cultural identities (PDF). London: Middlesex University. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 1 maj 2019. Marrë më 18 prill 2023. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ a b Chambers, Madeline (26 November 2007). "Germany's Sorb minority struggles for survival". Reuters. Retrieved 18 August 2022.
  3. ^ "Společnost přátel Lužice". luzice.cz. Retrieved 18 March 2015.
  4. ^ Sparrow, Thomas (16 June 2021). "Sorbs: The ethnic minority inside Germany". BBC. Retrieved 3 April 2022.
  5. ^ Oldřich Tůma, Jaroslav Pánek (2018). History of the Czech Lands (në anglisht). fq. 237.
  6. ^ a b c d Stone 2015.
  7. ^ Deutsche Welle. "Lužički Srbi - njemački Slaveni protestantske vjere" (në kroatisht). Marrë më 6 dhjetor 2014.
  8. ^ a b Łuczyński, Michal (2017). ""Geograf Bawarski" — nowe odczytania" ["Bavarian Geographer" — New readings]. Polonica (në polonisht). XXXVII (37): 73. doi:10.17651/POLON.37.9. Marrë më 4 gusht 2020.
  9. ^ Rudnicki, Mikołaj (1959). Prasłowiańszczyzna, Lechia-Polska (në polonisht). Państwowe wydawn. naukowe, Oddzia ︢w Poznaniu. fq. 182.
  10. ^ Pohl, Heinz-Dieter (1970). "Die slawischen Sprachen in Jugoslawien" [The Slavic languages in Yugoslavia]. Der Donauraum (në gjermanisht). 15 (1–2): 72. doi:10.7767/dnrm.1970.15.12.63. Srbin, Plural Srbi: „Serbe", wird zum urslawischen *sirbŭ „Genosse" gestellt und ist somit slawischen Ursprungs41. Hrvat „Kroate", ist iranischer Herkunft, über urslawisches *chŭrvatŭ aus altiranischem *(fšu-)haurvatā, „Viehhüter"42.
  11. ^ Popowska-Taborska, Hanna (1993). "Ślady etnonimów słowiańskich z elementem obcym w nazewnictwie polskim". Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica (në polonisht). 27: 225–230. Marrë më 16 gusht 2020.
  12. ^ V. von Keltsch, Der bairische Geograph, Alpreussische Monatsschr., 23 (1886),
  13. ^ Gerhard Billig, Zur Rekonstruktion der ältesten slawischen Burgbezirke im obersächsisch-meißnischen Raum auf der Grundlage des Bayerischen Geographen, Neues Archiv für sächsische Geschichte 66 (1995), s. 27-67
  14. ^ a b Sedov, Valentin Vasilyevich (2013). Славяне в раннем Средневековье [Sloveni u ranom srednjem veku (Slavs in Early Middle Ages)]. Novi Sad: Akademska knjiga. fq. 191–205. ISBN 978-86-6263-026-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ John Sandford (3 prill 2013). Encyclopedia of Contemporary German Culture. Routledge. fq. 412. ISBN 978-1-136-81603-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ Paul M. Barford (2001). The Early Slavs: Culture and Society in Early Medieval Eastern Europe. Cornell University Press. pp. 64–65, 77–78, 104–105. ISBN 9780801439773
  17. ^ Brather, Sebastian (2004). "The beginnings of Slavic settlement east of the river Elbe". Antiquity. 78 (300): 314–329. doi:10.1017/S0003598X00112980. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ "DOMOWINA - Medijowe wozjewjenje - Pressemitteilung- Press release". sorben.com. Arkivuar nga origjinali më 2016-03-03. Marrë më 18 mars 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ "Kulturhoheit: Sorben bitten Europa um Hilfe - International - Politik - Tagesspiegel". tagesspiegel.de. 7 mars 2008. Marrë më 18 mars 2015. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  20. ^ Germany's Sorbs celebrate Zapust festival Arkivuar 9 mars 2021 tek Wayback Machine. The local Germany's News in English. March 12, 2010.
  21. ^ Андреева, Г. Н. (2005). "Сорбы в ФРГ: ценный опыт правового регулирования статуса национального меньшинства в немецкой и российской литературе" (журнал) (bot. Социальные и гуманитарные науки): 40–42. {{cite journal}}: Burimi journal ka nevojë për |journal= (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  22. ^ Гугнин, А. А. (1997). Введение в историю серболужицкой словесности и литературы от истоков до наших дней (PDF). М. fq. 90. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)
  23. ^ "Texas Wendish Heritage". Arkivuar nga origjinali më 23 shkurt 2015. Marrë më 18 mars 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Sorbët&oldid=2604079"