Trieshi (rajon)
Trieshi është një fis historik shqiptar dhe rajon (në gjuhën malazeze i njohur si Zatrijebač) në Mal të Zi mbi bregun e djathtë të Lumit Cem pranë zonës kufutare shqiptare në Komunën eTuzit. Është pjesë e rajonit të Malësisë.
Emri
RedaktoTermi Triepshi, dikur Triebçi, duket se lidhet me fjalët sllave Trijebač dhe Zatrijebač. Zona njihej edhe si Kuçi I Vogël, (Mali Kuči,) italishtja e hershme: Kucci Picoli], pasi shpesh shihej si pjesë e territorit fisnor Kuçi.[1]
Gjeografia
RedaktoTrieshi qëndron në rajonine Komunës së Tuzit në kufirin Shqipëri-Mal i Zi, në luginën e Lumit Cem që kalon në Mal të Zi pas Grabomit përgjatë bregut të djathtë të lumit. Ajo ka një territor të përgjithshëm prej rreth 30 km2 dhe të gjitha vendbanimet e saj janë në një terren malor me pak tokë të punueshme. Vendbanimet e Trieshit janë: Nikmarash, Rudinë, Muzheçk, Budëz, Poprat, Stjepoh, Delaj, Bëkaj, Llopar, Cem i Trieshit. Për sa i përket territorit historik, kufijtë e Trieshit Hoti në jug-perëndim, Kelmendi në lindje, Grudë në perëndim dhe Koja e Kuçit në veri.
Origjina
RedaktoTraditat gojore dhe tregimet fragmentare u mblodhën dhe interpretuan nga shkrimtarët që udhëtuan në rajon në shekullin e 19-të për historinë e hershme të Trieshit. Në shekullin e 20-të, një qasje ndërdisiplinore e antropologjisë krahasuese në kontekstin e materialit historik të regjistruar ka dhënë llogari më të bazuara historikisht.
Trieshi nuk është një fis me prejardhje të njëjtë patrilineale. Më shumë se gjysma e Trieshit pretendon prejardhje direkte patrilineale nga Ban Keçi, i cili në traditën gojore është themeluesi i Trieshit dhe vëllai i Lazër Keçit, themelues i Hotit. Një pjesë tjetër e fisit, Delaj zbret nga Bitdosi (Bitidossi), një tjetër fis mesjetar shqiptar në rajon. Bekaj është regjistruar si pasojë e gjakmarrjaes nga Lumi Crnojević, në kohët e hershme osmane i njohur më mirë si Lumi Ivan Beka'.[2] Edith Durham në Shqipëria e lartë (1908) regjistroi një histori tjetër, e cila vendosi vendndodhjen origjinale të Bekajve në Koplik.[3] Në traditën gojore, Bumçe, gruaja e pasardhësit të Kelmendi erdhi nga vëllazëria Bekaj.[4]
Vëllazëri të tjera (Anas) që tashmë ishin vendosur në Trieshi në kohën e formimit të tij të ardhur nga fise që tani janë më në jug në Qarkun e Shkodrës si Plani dhe Xhani / Xhafaj. Kështu, brenda Trieshit, vëllazëritë që nuk kishin të njëjtën prejardhje patrilineale mund të martoheshin, por ata nuk u martuan me fise me të cilat ndanin të njëjtin paraardhës të drejtpërdrejtë. Për shembull, më shumë se gjysma e Trieshit nuk u lidh me Hotin.
Johann Georg von Hahn regjistroi një nga traditat e para gojore për Trieshin nga një prift katolik me emrin Gabriel në Shkodër në vitin 1850. Sipas tij paraardhësi i parë i drejtpërdrejtë mashkull IiTriepshit ishte Ban Keqi, bir i një shqiptari katolik, Keqi të cilët duke ikur nga pushtimi osman u vendosën në një zonë sllavishtfolëse që do të bëhej rajoni historik i Piperit. Bijtë e tij, vëllezërit Lazër Keçi (paraardhësi i Hotit), Ban Keçi (paraardhësi I Trieshit), Merkota Keçi, Kaster Keçi dhe Vas Keçi (paraardhësi i Vasojevićëve) duhej të braktiste fshatin pasi kreu vrasje kundër vendasve, por Keqi dhe djali i tij i vogël Piper Keçi mbeti aty dhe Piper Keçi u bë paraardhësi i drejtpërdrejtë i fisit Piperi. Në histori, Ban Keçi u vendos në të njëjtin rajon - që do të bëhej Trieshi-me vëllain e tij Lazër, i cili më vonë u zhvendos drejt jugut dhe themeloi Hotin.[2] Kështu, Ban Keçi u bë paraardhësi i parë i drejtpërdrejtë mashkull i Trieshit. Mbiemri patronimik i Keqit regjistrohet në llogari të ndryshme si Preka, Ponti dhe Panta. Emri i paraardhësit të parë, Keqi, që do të thotë keq në gjuhën shqipe, jepet në Malësi vetëm për fëmijët ose për fëmijët nga familjet me shumë pak fëmijë (për shkak të vdekshmërisë foshnjore). Në ato familje, një emër" i shëmtuar" (i çudun) është dhënë si hajmali e folur për të mbrojtur fëmijën nga"syri i keq.[5]
Historia
Redakto
Bitidosi (shkruar në arkivat Venedikase si Bisdos, Butadossi, Bitidossi, Busadossa) është regjistruar në vitin 1335 dhe udhëheqësi i saj Paulus Busadosa është regjistruar gjithashtu. Në vitin 1415, ata paraqiten në një bashkim me fiset Hoti dhe Tuzi (Octi, Tusi et Bitidossi).[6] Në defterin e Sanxhakut të Shkodrës, në nahijen e Kučit në vitin 1485 paraqitet vendbanimi i Bitidosit me 11 familje nga të cilat buron vëllazëria e Delajve.[7]
Në Krizobullët e Deçanit të vitit 1330, mikro-toponimi "Kasollja e Bankeqit" dëshmohet në rajonin e Malit të zi lindor në kufi me Vermoshin në Kelmend të Shqipërisë veri-perëndimore.[8] Kjo është përmendja e parë e regjistruar e Bankeqit shqiptar (nga themeluesi Ban Keçi, përmendur edhe në traditën gojore) e cila, në këtë pikë, ende nuk ishte territorializuar plotësisht dhe duket se është organizuar si një katun (bashkësi baritore gjysmë nomade). Zgjidhja e Bankeqit shfaqet edhe në defterin e lartpërmendur osman me 11 familje.[7] Shfaqja e këtij vendbanimi sugjeron që Bankeqi kishte filluar të territorializohej dhe të vendosej në këtë rajon të Malit të zi lindor pas pushtimit osman, duke braktisur gradualisht mënyrën e tyre të mëparshme gjysmë nomade pastoraliste të jetës, një prirje e përbashkët për fiset e hershme shqiptare. Bankeqi regjistrohet përsëri në defterin e mëposhtëm osman të vitit 1582 ku antroponimet e përziera shqiptaro-sllave tani dominonin mbi emra personalë tipikë shqiptarë, një tregues i rritjes së ndikimit sllav në një rajon më të madh.[9] Mbi gjysma e vëllazërive Të Trieshit e gjurmojnë prejardhjen e tyre nga Bankeqi.
Trieshi mbahet mend për rezistencën e tij ndaj inkursioneve osmane në rajon, në veçanti në vitin 1717 kur u vranë 62 ushtarë osmanë. Pas humbjes së tyre, forcat osmane u detyruan të tërhiqeshin nga rajoni deri në vitin 1862. Beteja osmane e la Trieshin me një përbuzje për fqinjët e tyre myslimanë. Siç thuhet nga Robert Elsie, një Albanoligjist i njohur, Trieshjani vazhdimisht do t'i trazonte qytetet e Podgoricës dhe Gucisë, dhe për shkak të "natyrës së tyre luftarake" do të qëndronin në pritje për të zënë pritë dhe për të vrarë karvanët turqë.[10] Bazuar në arsye taktike, në këtë kohë Trieshi kishte marrëdhënie të mira me fisin Kuçi dhe Dinastinq Petrović-Njegosh, sundimtarë të Malit të Zi. Robert Elsie rrëfen një histori për burrat e Trieshit që shkojnë në Cetinë në mënyrë që të sjellin vladikaës kokat e osmanëve që i kishin prerë në beteja në këmbim të shpërblimeve dhe dhuratave.[1] Kjo kishte ndryshuar deri në shekullin XIX me krijimin e Malit të Zi dhe zgjerimin e tij drejt jugut kundër komuniteteve katolike shqiptare. Në Luftën Malazezo-Osmane (1861-62), Kuçi, Piperi dhe grupe të tjera sulmuan Trieshin dhe Kojën e Kuçit, por ai sulm u zmbraps.[11]
Duke luftuar me Perandorinë Osmane, Trieshi luftoi edhe me fisin fqinj Hoti pasi ata bënë avancime për të fituar tokën Trieshjane. Në vitin 1849, Hoti kishte 400 luftëtarë ndërsa Trieshi kishte vetëm 80, por në fund të fundit madhësia e ushtrisë nuk do të barazohej me suksesin. Me kalimin e kohës, pati disa përleshje dhe deri në fund të konfliktit, Hoti kishte pësuar viktima të rënda ndërsa Trieshi kishte humbur jo edhe aq shumë. Në fund, Hoti i ofroi Trieshit një shalë të artë, si shenjë dorëzimi dhe një ofertë paqeje. Trieshjantët refuzuan ofertën, por nuk e vazhduan luftën e tyre me Hotin.[10]
Zona e Trieshit dhe Koja e Kuçit u ceduan formalisht nga osmanët për Malin e Zi në vitin 1878 në një kohë të Kongresit të Berlinit, por kufiri mbeti i paqartë deri në fund të luftës Disa nga Trieshi pastaj ikën në Grudë kurse një pjesë mbeti në Mal të Zi.[1] Një marrëveshje u arrit rreth vitit 1900 dhe ata u kthyen në fshatrat e tyre. Që nga viti 2018, Trieshi është pjesë e Komuna së Tuzit.
Traditat
RedaktoRrënojat e kishës së saj më të vjetër janë në Budëz, por deri në shekullin e 17-të ishte në gërmadha. Pjetër Bogdani shkruan në vitin 1672 se famullia nuk kishte prift dhe kishte nevojë për misionarë dhe mësues shkolle.[12] Kisha e Trieshit në atë periudhë kishte një regjistër që nga viti 1753, data më e hershme e konfirmuar e përdorimit të ndërtesës. Informacioni për famullinë e Trieshit në vitin 1745 është gjithashtu informacioni më i hershëm i saktë mbi figurat e popullsisë së fisit. Asokohe kishte 84 familje me 580 besimtarë katolikë.
Zakonet funerale të Trieshit si ato të Malsisë në përgjithësi përfshijnë vajtimin (gjamën) të të ndjerit në mënyrë kolektive nga një grup burrash (gjamatarë).[13]
Vëllazëritë
RedaktoFamiljet e shënuara të Trieshit siç është regjistruar nga Emile Wiet, konsull francez në Shkodër në vitin 1866[1]
| * Arapaj | * Gjurashaj | * Prënkoçaj |
| * Cacaj | * Gjuravçaj | * Ujkaj (bajraktar) |
| * Dedivanaj | * Hasanaj | * Vataj |
| * Dukaj | * Lekaj | |
| * Gashaj | * Lekoçaj | |
| * Gegaj | * Lucaj (bajraktar) | |
| * Gjeloshaj | * Margilaj | |
| * Gjekaj | * Memçaj | |
| * Gjokaj | * Micakaj | |
| * Gjolaj | * Nikollaj | |
| * Gjonlekaj | * Nikprelaj | |
| * Gjonaj | * Palushaj |
Shih edhe
RedaktoReferime
Redakto- ^ a b c d The Tribes of Albania,:History, Society and Culture. Robert Elsie. 30 maj 2015. fq. 78. ISBN 9781784534011.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b von Hahn, Johan Georg; Elsie, Robert (2015). The Discovery of Albania: Travel Writing and Anthropology in the Nineteenth Century. I. B. Tauris. fq. 125-35. ISBN 978-1784532925.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Durham, Edith (1909). "High Albania". London: Edward Arnold.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Shyti, Nikollë. "Të parët e Kelmendit erdhën nga Trieshi" (PDF). Zani i Malësisë [Voice of Malësia]. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 13 janar 2020. Marrë më 19 mars 2020.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Shkurtaj, Gjovalin (2009). Sociolinguistikë e shqipes: Nga dialektologjia te etnografia e të folurit [Socio-linguistics of Albanian: from dialectology to the ethnography of spoken language]. Morava. fq. 390. ISBN 978-99956-26-28-0. Marrë më 10 shkurt 2020.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Šufflay, Milan (1925). Srbi i Arbanasi: njihova simbioza u srednjem vijeku. Izdanje seminara za arbanasku filologiju. fq. 60-61. Marrë më 28 janar 2020.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b Pulaha, Selami (1974). Defter i Sanxhakut të Shkodrës 1485. Academy of Sciences of Albania. fq. 62. Marrë më 28 janar 2020.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Gashi, Skënder (2014). Emrat e shqiptarëve në shek. XII-XV në dritën e burimeve kishtare serbe. TENDA. fq. 43, 44, 144, 169.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Pulaha, Selami (1975). "Kontribut për studimin e ngulitjes së katuneve dhe krijimin e fiseve në Shqipërinë veriut shekujt XV-XVI". Studime Historike. 12: 95. Marrë më 1 maj 2022.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b Elsie, Robert. "The Founding of the Hoti and Triepshi Tribes". Albanian Literature.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Gjonaj, Gjekë. "Disa prej betejave që kanë mbrojtur Trieshin [Some of the battles in defense of Triesh". Gazeta Tema. Marrë më 17 shkurt 2020.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Bacaj, Ndue. "KISHA E TRIESHIT, DËSHMI SHUMSHEKULLORE EVROPIANË E TRADITËS KATOLIKE SHQIPTARE". Zani i Malsisë. Arkivuar nga origjinali më 25 shkurt 2020. Marrë më 14 shkurt 2020.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Gjuravçaj, Pjetër. "Vajtimet e grave dhe gjamët e burrave në Malësinë e Madhe - Hot, Grudë, Triesh dhe Kojë ( 7) [Lamentation of men and women in Malësia - Hoti, Gruda, Trieshi, Koja". Buzuku. Buzuku Magazine. Marrë më 10 shkurt 2020.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)[lidhje e vdekur]