Wikipedia

Hungaria

shtet në Evropën Qendrore
(Përcjellë nga Hungarisë)

Hungaria (Hungarisht: Magyarország), është një vend pa dalje në det në Evropën Qendrore.[2] Kufizohet me Sllovakinë në veri, []Ukraina|Ukrainën]] në verilindje, Rumaninë në lindje dhe juglindje, Serbinë në jug, Kroacinë dhe Slloveninë në jugperëndim dhe Austrinë në perëndim. Hungaria ka një popullsi prej 9.6 milionë banorësh, kryesisht hungarezë etnikë dhe një pakicë e konsiderueshme rome. Hungarishtja është gjuha zyrtare dhe Budapesti është kryeqyteti dhe qyteti më i madh i vendit.

Hungaria
Magyarország (Hungarisht)
Himni: "Himnusz"[1]
(Shqip: "Himni")
Kryeqyteti
dhe qyteti më i madh
Budapest
47°26′N 19°15′E / 47.433°N 19.250°E / 47.433; 19.250
Gjuhët zyrtareHungarisht[2]
Grupet etnike
(2022)
Besimi
(2022)[3]
  • 16.1% pa fe
  • 1.3% të tjerë
  • 40.1% nuk janë përgjigjur
    • NofkaHungarez
    Qeveria
    Lloji i qeverisjesRepublika parlamentare unitare
    Tamás Sulyok
    Viktor Orbán
    • Kryetari
    		László Kövér
    KuvendiOrszággyűlés
    Themelimi
    895[4]
    25 dhjetor 1000[5]
    24 prill 1222
    29 gusht 1526
    • [Rrethimi i Buda (1686)
    		2 shtatpr 1686
    15 mars 1848
    30 mars 1867
    4 qershor 1920
    23 tetor 1989
    Sipërfaqja
    • Gjithsej
    		93,030[6] km2 (35,920 sq mi) (108-të)
    • Ujë (%)
    		3.7[6]
    Popullsia
    • Përllogaritje 2023
    		9,580,000 [7] (95-të)
    • Dendësia
    		105/km2 (271.9/sq mi) (78-të)
    Ekonomia
    PBB (PFB)Përllogaritje 2024 
    • Gjithsej
    		Increase $438 billion[8] (53-të)
    • Për kokë banori
    		Increase $45,691[8] (43-të)
    PBB (zyrtare)Përllogaritje 2024 
    • Gjithsej
    		Increase $223 billion[8] (57-të)
    • Për kokë banori
    		Increase $23,318[8] (49-të)
    MonedhaForint (HUF)
    Të dhëna të tjera
    Gini (2023)Negative increase 29.0[9]
    i ulët
    IZHNJ (2022)Increase 0.851[10]
    shumë i lartë · 47-të
    Zona kohoreUTC+1 ([[Zona Kohore e Evropës Qendrore |CET]])
    • Verës 
    		UTC+2 (CEST)
    Formati i datësyyyy. mm. dd.
    Ana e drejtimit të makinësright
    Prefiksi telefonik+36
    Kodi i internetit TLD.hu[a]
    1. ^ Domeni .eu përdoret gjithashtu, pasi ndahet me shtetet e tjera anëtare të Bashkimit Evropian.

    Para themelimit të shtetit hungarez, popuj të ndryshëm u vendosën në territorin e Hungarisë së sotme. Principata e Hungarisë u krijua në fund të shekullit të 9-të nga Álmos dhe djali i tij Árpád përmes pushtimit të Pellgut Karpate.[11][12] Mbreti Stefan I u ngjit në fron në vitin 1000, duke e kthyer mbretërinë e tij në një mbretëri krishtere. Mbretëria e Hungarisë mesjetare ishte një fuqi evropiane, e cila arriti kulmin e saj në shekujt 14-15.[13] Pas një periudhe të gjatë luftërash osmane, forcat e Hungarisë u mundën në Betejën e Mohács dhe kryeqyteti i saj u pushtua më 1541, duke hapur përafërsisht një periudhë 150-vjeçare kur vendi u nda në tre pjesë: Hungaria mbretërore besnike ndaj Habsburgëve, Hungaria Osmane dhe Principata e Transilvanisë kryesisht e pavarur. Hungaria e ribashkuar ra nën sundimin e Habsburgëve në fund të shekullit të 18-të, duke luftuar një luftë pavarësie në 1703-1711, dhe një luftë pavarësie në 1848-1849 derisa një kompromis lejoi formimin e Monarkisë Austro-Hungareze në vitin 1867, fuqia kryesore në fillim të shekullit të 20-të.[14] Austro-Hungaria u shemb pas Luftës së Parë Botërore dhe Traktati i Trianonit në vitin 1920 vendosi kufijtë aktualë të Hungarisë, duke rezultuar në humbjen e 71% të territorit të saj historik, 58% të popullsisë së saj dhe 32% të hungarezëve të saj etnikë.[15][16][17]

    Historia

    Redakto
     
    Árpád
    Artikulli kryesor: Historia e Hungarisë

    Rreth 896-ës në këtë pjesë hynë hunët (magjarët) të ardhur nga jugu i Uralit. Ardhja e tyre u bë nën udhëheqjen e Prijësit të Madh të tyre të quajtur Arpad. Sulmet shkatërruese të tyre në vendet fqinje në perëndim morën fund në vitin 955 pas fitores së Otos së Madh (Otto der Gosse, prirës i popujve gjerman) në një vend të quajtur fusha Leh (Lechfeld). Pas kësaj kohe që nga 975-ta ndër hunët fillon të depërtojë krishterimi i cili përmbyllë misionin e vetë me ardhjen e Stefanit të shenjtë që më 1001 mori titullin "apostol" i Mbretërit.

    Në shekullin e XII në këtë pjesë fillon vendosja e gjermanëve (Siebenbeurger dhe Zips Sachsen). Gjatë vitit 1241 në pjesët e Hungarisë së sodit marshojnë mongolët. Pas shuarjes së familjes së Arpadit (Hause der Arpaden) më 1301 fronin mbretërorë e marrin familje nga shtëpi të ndryshme nga të cilët më i suksesëshmi ishte Matiasi i I-rë Korvinusi (Mathias I. Corvinus) që sundoi brenda viteve 1458-1490. Tjetri, i quajtur Jagilon Ludvig i II-ti (Jagiellon Ludwig II.), ra në betejë kundër osmanëve në Moaks (Mohács) më 1526. Me ramjen e tij, bie edhe pjesa më e madhe e Hungarisë së bashku me Budapestin nën zgjedhjen Osmane. Pjesa tjetër e mbetur e Hungarisë, pjesa perëndimore e Habsburgëve (Habsburger) bie dhe së bashku me Shtatëkështjellarën (Siebenbürgen) formonin një njësi të pa varur hungareze të llojit të principatës (Fürststenturm). Sundimi osmanë në Hungari edhe për kundër përpjekjeve qëndroi deri në luftën e fillua më 1683, luftë e cila me suksese të vogla ja arrin që më 1699 të dëbojë tërësisht osmanët nga Hungaria. Kjo periudhë ka hyrë në historinë e Hungarisë si lufta turke. Pas dëbimit të plotë, i tërë vendi bashkohet me tokat tjera të Austrisë së Habsburgëve, mirëpo në këtë bashkësi ishte faktorë edhe paria hungareze e cila mori vendin e vjetër dhe të drejtat e veçanta.

    Gjatë shekullit XVIII në Banat vendosen shvabët (fis gjermanë) e Danubit. Po në këtë kohë fillon Lëvizja e fortë liberale dhe nacionale që e udhëhoqi L. Kosut (L. Kossuth) e cila u shtypë në Revolucionin e viteve 1848/49. Pas këtij revolucioni më 1867, ndërmerren disa reforma të veçanta kushtetuese, të cilat e ri-kthejnë ekzistencën e Hungarisë dhe i siguronin parisë hungareze sundimin në gjysmë pjesën lindore të mbretërisë Austrohungareze. Nga ky vit Hungaria fillon të ekzistojë si vend në një lloj bashkësie, bashkësi të cilën e udhëhiqte mbreti.

    Pas luftës së I-rë botërore, komunistët nën udhëheqjen e Bela Kunit (Béla Kun, lindur 1886-1939) më 1919 formojnë përkohësisht një republikë (Ráterepublik). Në marrëveshjen e vitit 1920 të Trianonit, Hungarisë i shkëputen dy të tretat (2/3) e territorit dhe më shumë se gjysma e popullsisë që jetonte në ato pjesë. Më 1920 N. Horthy zgjidhet në postin më të lartë (Reichsverweiser), dhe mbretëria në thelb mbetej edhe më tej.

    Për shkak të gjykimit të vërejtjeve mbi pretendimet (të mbajtura në Vjenë) të vitit 1938 dhe 1940, Hungarisë i kthehen territoret e shkëputura më 1920. Ndërsa më 1940, Hungaria i bashkëngjitet paktit trepalësh dhe më 1941 hyri në luftën II-të botërore në anën e gjermanëve. Më 1946 gjitha territoret që kishte ri-marrë Hungaria, i duhej t´i lëshonte.

    Proklamimi i republikës Hungareze u bë më 1946 dhe pastaj më 1949 Hungaria paraqitet si demokraci popullore e afërt me BRSS-në. Një kryengritje e shpërthyer në Budapest dhe vende tjera të Hungarisë më 23 tetor 1956 që kishte për cakë liri më të madhe në brendi dhe jashtë vendit, u shtypë nga forcat e armatosura të BRSS-së.

    Nga 1987-ta fillojnë proceset e reformimit politik të udhëhequra nga Reformistët komunistë, proces i cili kishte për qëllim krijimin rendi të ri demokratik perëndimorë në Hungari. Baza e këtyre proceseve zgjati deri më 1989/90, nga maji i 1989 tërheqja e sistemit pengues në kufirin me Austrinë, hapja e kufirit për ikje të qytetarëve të Gjermanisë Demokratike në verën e vitit 1989, hyrja në Këshillin Evropian më 1990 si dhe hyrja në programin e NATO-së, Partneriteti për Paqe, më 1994. Më shpalljen e kandidaturës për hyrje në Bashkësinë Evropiane më 1998, sinjalizon hyrjen në NATO e cila edhe bëhet më 1999.

    Nga 1990-2000 president i Hungarisë ishte Á. Góncz dhe kryeministër V. Orbán. (nga 1998).

    Politika

    Redakto
    Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Hungari

    Hungaria është një republikë parlamentare unitare. Sistemi politik hungarez funksionon sipas një kuadri të reformuar në vitin 2012; ky dokument kushtetues është Ligji Themelor i Hungarisë. Amendamentet në përgjithësi kërkojnë dy të tretat e shumicës së parlamentit; parimet themelore të kushtetutës (siç shprehen në nenet që garantojnë dinjitetin njerëzor, ndarjen e pushteteve, strukturën shtetërore dhe sundimin e ligjit) janë të vlefshme në përjetësi. 199 anëtarë të parlamentit (országgyűlési képviselő) zgjidhen në organin më të lartë të autoritetit shtetëror, Országgyűlés (Asambleja Kombëtare) njëdhomëshe, çdo katër vjet në një raund të vetëm të zgjedhjeve me një prag zgjedhor prej 5%.

    Presidenti shërben si kreu i shtetit dhe zgjidhet nga Asambleja Kombëtare çdo pesë vjet. Presidenti është i investuar kryesisht me përgjegjësi dhe kompetenca përfaqësuese: pranimi i krerëve të huaj të shteteve, emërimi zyrtar i kryeministrit me rekomandimin e Asamblesë Kombëtare dhe shërbimi si komandant i përgjithshëm i forcave të armatosura. E rëndësishmja, presidenti ka gjithashtu të drejtën e vetos dhe mund të dërgojë legjislacionin në Gjykatën Kushtetuese prej 15 anëtarësh për shqyrtim. Pozicioni i tretë më i rëndësishëm qeveritar në Hungari është Kryetari i Asamblesë Kombëtare, i cili zgjidhet nga Asambleja Kombëtare dhe është përgjegjës për mbikëqyrjen e seancave ditore të organit.

    Kryeministri zgjidhet nga Asambleja Kombëtare, duke shërbyer si kreu i qeverisë dhe duke ushtruar pushtetin ekzekutiv. Tradicionalisht, kryeministri është kreu i partisë më të madhe në parlament. Kryeministri zgjedh ministrat e kabinetit dhe ka të drejtën ekskluzive për t'i shkarkuar ata, megjithëse të emëruarit e kabinetit duhet të paraqiten përpara seancave dëgjimore të hapura konsultative përpara një ose më shumë komisioneve parlamentare, t'i mbijetojnë një votimi në Asamblenë Kombëtare dhe të miratohen zyrtarisht nga presidenti.

    Njësitë administrative

    Redakto
    Artikulli kryesor: Njësitë administrative të Hungarisë

    Hungaria është e ndarë në 19 qarqe (vármegye). Kryeqyteti (főváros) Budapest është një njësi e pavarur. Qarqet dhe kryeqyteti janë 20 njësitë e nivelit të tretë NUTS të Hungarisë. Shteti ndahet më tej në 174 distrikte (járás).[18] Distriktet ndahen më tej në qytete dhe fshatra, nga të cilët 25 janë qytete të përcaktuara me të drejta qarku (megyei jogú város). Autoritetet vendore të këtyre qyteteve kanë kompetenca të zgjeruara, por këto qytete i përkasin territorit të rrethit përkatës në vend që të jenë njësi territoriale të pavarura. Këshillat dhe bashkitë e qarkut dhe distriktit kanë role të ndryshme dhe përgjegjësi të veçanta në lidhje me qeverisjen vendore. Roli i qarqeve është kryesisht administrativ dhe fokusohet në zhvillimin strategjik, ndërsa institucionet parashkollore, shërbimet publike të ujësjellësit, deponimi i plehrave, kujdesi për të moshuarit dhe shërbimet e shpëtimit administrohen nga bashkitë.

    Që nga viti 1996, qarqet dhe qyteti i Budapestit janë grupuar në shtatë rajone për qëllime statistikore dhe zhvillimore. Këto shtatë rajone përbëjnë njësitë e nivelit të dytë të NUTS të Hungarisë. Ato janë Hungaria Qendrore, Transdanubia Qendrore, Rrafshi i Madh Verior, Hungaria Veriore, Transdanubia Jugore, Rrafshi i Madh Jugor dhe Transdanubia Perëndimore.

     
    Njësitë administrative në Hungari
    Qarku
    		 Qendra sip.
    (km²)    		 ban.
    (ban.)    		 den.
    (ban./km²)    		 Kodi
    tel.
    Bács-Kiskun megye Kecskemét 8 445 541 584 64 119
    Baranya megye Pécs 4 430 402 260 91 301
    Békés megye Békéscsaba 5 631 392 845 70 75
    Borsod-Abaúj-Zemplén megye Miskolc 7 247 739 143 102 355
    Csongrád megye Szeged 4 263 425 785 100 60
    Fejér megye Székesfehérvár 4 359 428 579 98 108
    Győr-Moson-Sopron megye Győr 4 208 440 138 105 182
    Hajdú-Bihar megye Debrecen 6 211 550 265 89 82
    Heves megye Eger 3 637 323 769 89 119
    Jász-Nagykun-Szolnok megye Szolnok 5 582 413 174 74 75
    Komárom-Esztergom megye Tatabánya 2 265 315 886 139 76
    Nógrád megye Salgótarján 2 546 218 218 86 129
    Pest megye (Budapest) 6 393 1 124 395 176 186
    Somogy megye Kaposvár 6 036 334 065 55 244
    Szabolcs-Szatmár-Bereg megye Nyíregyháza 5 936 583 564 98 228
    Tolna megye Szekszárd 3 703 247 287 67 108
    Vas megye Szombathely 3 336 266 342 80 216
    Veszprém megye Veszprém 4 493 368 519 82 217
    Zala megye Zalaegerszeg 3 784 269 705 78 257

    Gjeografia

    Redakto
     
    Kékes, 1014 m
    Artikulli kryesor: Gjeografia e Hungarisë

    Sipërfaqja e përgjithshme e Hungarisë është 93,030 km2, shtrihet rreth koordinatave gjeografike 47 00 V, 20 00 L dhe 33,883 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 59,147 km2 ujë.

    Hungaria është një vend kontinental dhe ka një vijë kufitare 2,171 km të gjatë.

    Klima e Hungarisë është klimë kontinentale me dimër të ftohtë dhe verë me mot të ngrohtë deri të nxehtë.

    Pjesa më e madhe e relievit është terren i rrafshët dhe përgjatë kufirit me Sllovakinë janë disa bjeshkë dhe male të ulëta. Pika më e ultë e relievit gjendet përgjatë bregut të lumit Tisa (ang.: Tisza) (78m) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 1,014 metrave në vendin e quajtur Kékes rreth 50 km në veriperëndim të Budapestit.

    Përpos Danubit, lumë i madh është edhe Tisa që ka rrjedhje paralele me Danubin si dhe Drava. Liqeni më i njohur është liqeni i Ballatonit.

    Ekonomia

    Redakto
    Artikulli kryesor: Ekonomia e Hungarisë

    Që nga viti 1990 u bë gradualisht privatizimi i sektorit shtetëror të ekonomisë, i cili morri zhvillim më të vrullshëm menjëherë pas luftës së dytë botërore. Kjo u arrit me kolektivizimin e gati tërë pronësisë private, duke e kthyer atë në pasuri shtetërore. Sektori i bujqësisë në Hungari ka një përhapje të gjerë. Kudo në vend gjenden toka të punuara e fusha të begata me shumëllojshmëri dhe prodhimtari të lartë. Gjithashtu dallohet veçanërisht dhe sektori i blegtorisë. Nxjerrja e qymyrit të gurit, koksit, boksitit si dhe e naftës dhe gazit natyror janë faktorë të rëndësishëm të ekonomisë hungareze. Industria, zhvillimi i të cilës ka filluar që nga viti 1945 është zgjeruar shumë, ku mbi të gjitha prioritet të veçantë kanë marrë industria e maqinerive, ajo e metaleve si dhe ajo kimike.

    Eksporti i Hungarisë dallohet për eksportin e makinave, lëndës së parë, produkteve ushqimore tek partnerët kryesorë si Gjermania, Austria, Rusia, Republika Çeke, ajo Sllovake si dhe Polonia e Italia. Në kryeqytetin e vendit në Budapest gjendet porti lumor dhe aeroporti ndërkombëtar Ferihegy. Hungaria është e njohur për prodhimin e makinave bujqësore dhe transportuese. Komunikacioni automobilistik, hekurudhor dhe ai lumor kanë një zhvillim të gjerë. Pavarsisht prodhimit vendas, Hungaria importon sasira të konsiderueshme të naftës, gazit natyror, qymyrgurit dhe xehrorëve të hekurit, kurse eksoporton maqineri bujqësore, automobilë, lokomotiva e vagonë, prodhime të industrisë ushqimore etj.

    Demografia

    Redakto
    Artikulli kryesor: Demografia e Hungarisë

    Popullsia e Hungarisë numëron rreth 10,09 milion banorë. Nga kjo popullsi shumicën dërmuese e përbëjnë vendasit hungarezë, si dhe pakica kombëtare të popujve rumunë, sllovakë e gjermanë.

    Kultura

    Redakto

    Kultura e Hungaris është e hershme, Hungaria ka kultur të vendeve aziatik që poashtu e ka prejardhjen.

    Referime

    Redakto
    1. ^ "The Story Behind the Hungarian National Anthem" (në anglisht). Jules S. Vállay. Arkivuar nga origjinali më 10 tetor 2017. Marrë më 8 maj 2017.
    2. ^ a b "The Fundamental Law of Hungary" (PDF) (në anglisht). Hungarian State. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 29 qershor 2014. Marrë më 8 maj 2017.
    3. ^ "A népesség vallás, felekezet és nemek szerint: népszámlálások 1930, 1949, 2001, 2011, 2022" [Popullsia sipas fesë, besimit dhe gjinisë: censuses 1930, 1949, 2001, 2011, 2022] (XLSX file) (official statistics) (në hungarisht). Zyra Qendrore e Statistikave të Hungarisë. 26 shtator 2023.
    4. ^ Encyclopedia Americana: Heart to India (në anglisht). Vëll. 1. Scholastic Library Pub. 2006. fq. 581. ISBN 978-0-7172-0139-6.
    5. ^ University of British Columbia. Committee for Medieval Studies, Studies in medieval and renaissance history, Committee for Medieval Studies, University of British Columbia, 1980, p. 159
    6. ^ a b "Hungary". The World Factbook (në anglisht). CIA. Marrë më 27 mars 2014.
    7. ^ Hungarian Central Statistical Office
    8. ^ a b c d "World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Hungary)" (në anglisht). International Monetary Fund. 10 prill 2024. Marrë më 27 prill 2024.
    9. ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". ec.europa.eu (në anglisht). Eurostat. Marrë më 4 maj 2024.
    10. ^ "Human Development Report 2023/24" (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme. 13 mars 2024. fq. 288. Marrë më 13 mars 2024.
    11. ^ "Hungary in the Carpathian Basin" (PDF) (në anglisht). Lajos Gubcsi. 6 qershor 2017. Marrë më 6 qershor 2017.
    12. ^ Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae (në anglisht). Vëll. 36. Magyar Tudományos Akadémia (Hungarian Academy of Sciences). 1982. fq. 419.
    13. ^ Kristó Gyula – Barta János – Gergely Jenő: Magyarország története előidőktől 2000-ig (History of Hungary from the prehistory to 2000), Pannonica Kiadó, Budapest, 2002, ISBN 963-9252-56-5, p. 687, pp. 37, pp. 113 ("Magyarország a 12. század második felére jelentős európai tényezővé, középhatalommá vált"/"By the 12th century Hungary became an important European constituent, became a middle power", "A Nyugat részévé vált Magyarország ... /Hungary became part of the West"), pp. 616–644
    14. ^ "Austria-Hungary, HISTORICAL EMPIRE, EUROPE". Encyclopædia Britannica (në anglisht). 6 qershor 2017. Marrë më 6 qershor 2017.
    15. ^ Richard C. Frucht (31 dhjetor 2004). Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture (në anglisht). ABC-CLIO. fq. 360. ISBN 978-1-57607-800-6.
    16. ^ "Trianon, Treaty of". The Columbia Encyclopedia (në anglisht). 2009.
    17. ^ "Text of the Treaty, Treaty of Peace Between The Allied and Associated Powers and Hungary And Protocol and Declaration, Signed at Trianon June 4, 1920" (në anglisht). Marrë më 10 qershor 2009.
    18. ^ "Magyar Közlöny, Hungary's Official Journal" (PDF) (në anglisht). Magyar Közlöny. 20 nëntor 2016. Marrë më 20 nëntor 2016.

    Lidhje të jashtme

    Redakto
      Commons: Hungaria – Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale

    Informata e përgjithshme

      Ky artikull me tematikë në lidhje me gjeografinë e Hungarisë është një faqe cung. Ju mund të ndihmoni Wikipedia-n duke e përmirësuar atë.


    Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Hungaria&oldid=2669787"