Wikipedia

Japonia

shtet ishullor në Azinë Lindore
(Përcjellë nga Japonisë)

Japonia (japonisht: Nihon ose Nippon, zyrtarisht 日本国 About this soundNippon-koku ose Nihon-koku) është një shtet ishullor në Azinë lindore. Ndodhet në Oqeanin paqësor, shtrihet në lindje të Detit të Japonisë, Republikës Popullore të Kinës, Koresë veriore, Koresë jugore dhe Rusisë, nga Deti Ohotsk në veri tek Deti i Kinës Lindore dhe Taivani në jug. Shkronjat japoneze (kanji) që e përbëjnë Emrin e Japonisë nënkuptojnë “shteti i origjinës së diellit”, që është arsyeja pse Japonisë shpesh identifikohet si “Toka e Lindjes së Diellit”.

Japonia
日本国 (Japonisht)
Nippon-koku or Nihon-koku
Himni: Kimigayo (君が代, "Mbretërimi i Madhërisë së Tij Perandorake")
Vula e qeverisë
Seal of the Office of the Prime Minister and the Government of Japan
Territori i kontrolluar nga Japonia me ngjyrë të gjelbër të errët; territori ipretenduar por i pakontrolluar me ngjyrë të gjelbër të hapur
Territori i kontrolluar nga Japonia me ngjyrë të gjelbër të errët; territori ipretenduar por i pakontrolluar me ngjyrë të gjelbër të hapur
KryeqytetiTokio
35°41′N 139°46′E / 35.683°N 139.767°E / 35.683; 139.767
Gjuha zyrtareJaponisht
NofkaJaponezë
Qeveria
Lloji i qeverisjesMonarkia kushtetuese parlamentare unitare
• Perandori
Naruhito
Fumio Kishida
KuvendiDieta Kombëtare
• Dhoma e sipërme
Dhoma e Këshilltarëve
• Dhoma e ulët
Dhoma e Përfaqësuesve
Themelimi
11 shkurt 660 p.e.r
29 nëntor 1890
3 maj 1947
Sipërfaqja
• Gjithsej
377,975 km2 (145,937 sq mi) (62-të)
• Ujë (%)
1.4 (sipas vitit 2015)[1]
Popullsia
• Census
126,226,568[2] (11-të)
• Dendësia
332/km2 (859.9/sq mi) (24-të)
Ekonomia
PBB (PFB)Përllogaritje 2022 
• Gjithsej
Increase $6.110 trilion[3] (4-të)
• Për kokë banori
Increase $48,814 (33-të)
PBB (zyrtare)Përllogaritje 2022 
• Gjithsej
Increase $4.912 trillion[3] (3-t)
• Për kokë banori
Increase $39,243 (26-të)
MonedhaJeni japonez (¥)
Të dhëna të tjera
Gini (2018)Positive decrease 33.4[4]
i mesëm · 78-të
IZHNJ (2019)Increase 0.919[5]
shumë i lartë · 19th
Zona kohoreUTC+09:00 (JST)
Ana e drejtimit të makinësleft
Prefiksi telefonik+81
Kodi i internetit TLD.jp

Japonia përbëhet prej më shumë se 3.000 ishujve që e bëjnë atë arkipelag. Pesë ishujt më të mëdhenj janë Honshū, Hokaido, Kyūshū, Shikoku dhe Okinava që së bashku përbëjnë 97% të sipërfaqes tokësore të Japonisë. Shumica e ishujve janë malorë dhe vullkanikë; për shembull, pika më e lartë e Japonisë, Mali Fuxhi, është vullkanik. Japonia renditet e 11-ta në botë sipas popullsisë, me rreth 125 milion banorë. Japonia administrativisht ndahet në 47 prefektura dhe ndahet tradicionalisht në tetë rajone. Zona Tokio i Madh është zona më e madhe metropolitane në botë, me mbi 37.4 milion banorë.

Ishujt e Japonisë ishin të banuar që në periudhën e Paleolitit të Epërm, megjithëse përmendjet e para të arkipelagut shfaqen në kronikat kineze nga shekulli I e.r. Midis shekujve IV dhe IX, mbretëritë e Japonisë u bashkuan nën një perandor dhe një gjykatë perandorake me qendër në Heian-kyō. Megjithatë, duke filluar nga shekulli i 12-të, pushteti politik u mbajt nga një seri diktatorësh ushtarakë (shōgun), feudalësh (daimyō) dhe një klase fisnikërie luftëtarësh (samurai). Pas një periudhe shekullore të luftës civile, vendi u ribashkua në vitin 1603 nën shogunatin Tokugawa, i cili miratoi një politikë të jashtme të izolimit. Në vitin 1854, një flotë e Shteteve të Bashkuara e detyroi Japoninë të hapte tregtinë në Perëndim, duke çuar fundin e shogunatit dhe rivendosjen e pushtetit perandorak në vitin 1868. Në periudhën Meixhi, Perandoria e Japonisë miratoi një kushtetutë të stilit perëndimor dhe ndoqi industrializimin dhe modernizimin. Japonia pushtoi Kinën më 1937; në vitin 1941, ajo hyri në Luftën e Dytë Botërore si një Fuqi e Boshtit. Pasi pësoi disfatë në Luftën e Paqësorit dhe dy bombardimeve atomike, Japonia u dorëzua në vitin 1945 dhe u bë nën një okupim Aleat, gjatë së cilës ajo miratoi një kushtetutë të pasluftës. Që atëherë ka mbajtur një monarki kushtetuese unitare parlamentare me një legjislaturë të zgjedhur të njohur si Dieta Kombëtare.

Japonia është një fuqi e madhe dhe anëtare e organizatave të shumta ndërkombëtare, përfshirë Kombet e Bashkuara (që nga viti 1956), OECD dhe G7. Megjithëse ajo ka hequr dorë nga e drejta e saj për të shpallur luftë, vendi mban një ushtri moderne të renditur si e katërta më e fuqishme në botë. Pas Luftës së Dytë Botërore, Japonia përjetoi një rritje të lartë ekonomike, duke u bërë ekonomia e dytë më e madhe në botë deri në vitin 1990 para se të tejkalohej nga Kina në vitin 2010. Japonia është e njohur për artin, kuzhinën, muzikën dhe kulturën e saj popullore, duke përfshirë industrinë e saj të spikatur të animacioneve dhe video lojërave.

Historia

Redakto
Artikulli kryesor: Historia e Japonisë

Parahistoria

Redakto

15.000 vjet më parë, Japonia ende ishte i lidhur në kontinent, arkipelag kishte bashkuar kontinentin aziatik në veri me Siberi aktuale dhe perëndim me Gadishullin Korean, ishte epoka e akullnajave, për shkak të të ftohtit kafshët emigruar në lindje të 'Eurasia, dhe njerëzit, të cilët ishin ende vetëm gjuetar-mbledhës, i ndoqi ata për të marrë ushqim.

Pra, ishte e populluar Japoni, ata që duhet të më pas kanë bërë të Ainu moderne.

Ti e di pothuajse asgjë në moshën Japanese paleolitike, vetëm kohët e fundit disa mbetje janë zbuluar.

Në krahasim me Jomon, përdorimit contraddistindo e qeramikës periudhën e ardhshme, Paleolitit është quajtur në mudoki Jidai Japanese (periudha e mungesës së qeramikës)

Koha Paleolitike

Redakto

Koha paleolitike japoneze (japonisht 旧石器時代, kyū-sekki-jidai) mbulon një periudhë kohore rreth viteve 100.000 deri 30.000 para erës sonë, kur janë gjetur edhe veglat e para të hekurit, të cilat mendohet se datojnë diku rreth viteve 12.000 para erës sonë, në fund të Periudhës së Akullnajave dhe i përkasin fillimit të Periudhës Mesolitike (japonisht Jōmon). Një datë fillimi prej rreth 35.000 vjet Par.K. pranohet më gjerësisht[6]. Arkipelagu japonez unda nga kontinenti pas periudhës së akullnajave, diku rreth 11.000 Par.K. Pas zbulimit të një gënjeshtre për historinë paleolitike të Japonisë nga një kërkues amator, shumë vende ku janë gjetur mbetje të kësaj kohe kanë kaluar në hetim të hollësishëm.

Periudha Jōmon

Redakto
 
Pikturë në mur nga shekulli i 8të

Periudha Jōmon-e apo Mesolithike zgjati prej vitit 14.000 par.K. deri më 300 par.K. Shenjat e para të qytetërimit dhe modelet stabile të jetesës u paraqitën rreth 14,000 vjet par.K me kulturën Jōmon. Thurja ishte ende e panjohur dhe rrobat bëheshin me lëkurë kafshe. Populli Jōmon filloi të krijonte enë prej dheut, duke i dekoruar ato me modele të bëra nga balta e lagët, copat e drurit etj. duke formuar korda (Jōmon do të thotë “modele të kordave”).

Disa nga shembujt më të vjetër të qeramikës në botë mund të gjinden në Japoni, duke u bazuar nga përcaktimi i vjetërsisë me anë të Karbonit, së bashku me thika, krehër të bërë nga gëzhoja etj. dhe sende të tjera që datojnë nga Mileniumi i 11të par.K.[7].Megjithëse data specifike nuk dihet saktësisht. Figura të baltës gjithashtu ishin gërmuar. Këto sende shtëpiake sugjerojnë se ka pasur rrugë tregtie me vendet aq larg sa Okinawa. Analiza ta ADNsë sugjerojnë se populli Ainu, një popull vendas që ka jetuar në Hokkaidō dhe në pjesën veriore të Honshū janë pasardhës të Jōmon-ëve dhe ksi rezultat janë pasardhësit e popullit të parë në Japoni.

Periudha Yayoi

Redakto

Periudha Yayoi (japonisht 弥生時代 ) zgjati prej rreth 400 ose 300 vjet par.K. deri 250 vjet pas.K.. Emrin e ka marrë nga qyteza Yayoi, një vend në Tokyo ku hetimet arkeologjike zbuluan gjurmët e para të kësaj periudhe.

Fillimi i periudhës Yayoi shënoi influksin e praktikave të reja si thurja, kultivimi i orizit, produkte të hekurit dhe bronzit të sjellura nga Korea ose China.[8] Për shembull disa kërkime shkencore tregojnë se kultivimi i Orizit të lagur nisi diku rreth 8000 vjet par.K në Delt%n e Lumit Yangtze dhe u përhap nëpër japoni rreth 1000 vjet par.K.[9].

Japonia së pari u paraqit në burime të shkruara 57 vjet pas.K. me këto shënime në librin Kinez Hani i Mëvonshëm: Matanë oqeanit nga Luoyang janë populli i quajtur Wa. Të përbërë nga më shumë se njëqin klane, ata vijnë herë pas here the japin haraçin. Libri Wei i shkruar në shekullin e 3të veçon se vendi ishte bashkim i rreth 30 klaneve ose shteteve të vogla dhe sundohej nga një mbretëreshë shamane e quajtur Himiko nga Yamataikoku.

Periudha Antike

Redakto

Yamato quhej forca kryesore në Japoni nga mesjeta deri në vitin 710. Periudha Kofun (shekulli i 3të – shekulli i 6të), karakterizohet si një periudhë kur janë krijuar shumë statuja të njohura si tumuli e që kishin formën e vrimës së çelësit. Në fillim të periudhës Asuka (nga shekulli i 6të – 710), kryeqyteti u zhvendos në Asuka, pjesa më jugore e Nara Basin. Dallimi kryesor midis periudhës Yayoi dhe Kofun-Asuka është zhvillimi nga një kulturë fshatare dhe agrokulturore tek një kulturë më ushtarake nga Kina nëpërmes Koreas. Kjo u zëvendësua nga Dinastia Tang dhe ndikimi kinez gjatë periudhës Nara e cila prezantoi qeverisje të cantralizuar dhe imperiale, zhvillime në fe në vend të ushtrisë gjatë periudhës Kofun-Asuka.[10][11]

Periudha e Feudalizmit

Redakto

Feudalizmi, ashtu si në shumë vende të tjera të globit, u zhvillua edhe në Japoni. Në njohje të parë, Japonia është një varg ishujsh në Oqeanin Paqësor. Jeta feudale në Japoni mori nuanca të ndryshme nga ato të bashkësive evropiane dhe shumë shpesh, për shkak të largësisë së saj me Shqipërinë, ajo trajtohet në mënyrë shumë të vakët në librat shkollorë ose jashtë shkollorë shqipëtarë. Për të pasur një imazh të qartë të feudalizmit në këtë vend, duhet parë fillimi dhe organizimi shoqëror në kohën para feudale. Si burim më i mirë mund të përdoren pjesë nga novelat japoneze si edhe copëzat të shkruara në atë periudhë kohe.

Marko Polo shkruan në librin e tij, “Përshkrimi i Botës” për disa njerëz mbresëlënës që jetonin në lindje të Kinës. Pa dyshim që ai e kishte fjalën për popullsinë japoneze që jetonte e izoluar nga pjesa tjetër e botës, në një varg ishujsh në Japoni. Është e pamundur të kuptosh historinë e një populli pa ditur origjinën e tyre më parë. Në këto ishuj, në fillim jetonin një popullsi e quajtur Ainu, të cilët zakonisht ishin peshkatarë dhe gjuetarë. Peshkimi kushtëzohej nga rrethimi i ishujve me oqeanin dhe ishte një mjet i mirë fitimi (në aspektin ushqimor). Më pas, njerëzit që erdhën nga territoret e brendshme, sollën me vete kulturën e orizit. Filloi kështu punimi i tokës duke formuar fshatrat, por zejtaria dhe punimet e bronzit nuk mbetën pas. Më vonë, japonezët do të influencoheshin nga idetë kineze, ku mund të përmendet shkrimi hilografik (katakana dhe hiragana, që kanë në thelb mënyrën e shkrimit kinez), megjithatë japonezët ruajtën traditat e tyre dhe zakonet tradicionale për shkak të izolimit të tyre në atë tokë vullkanike mbi Paqësor.

Si një vend në pjesën veriore të brigjeve të Azisë, Japonia përbëhet nga katër ishuj të mëdhenj, Hokaido, Kyūshū, Shikoku dhe Honshū. Edhe pse tokat në këtë vend janë përgjithësisht pjellore, relievi i pasur malor lë vend shumë pak për fushat e mbjellshme. Rreth 20 përqind e tokave mund të përdoren për bujqësi. Në mënyrë për të fituar më shumë toka pjellore, u donte formimi i bregoreve në kodra. Dhe si gjithmonë, në çdo vend, mungesa e tokave do të sillte luftëra të shumta në vazhdim.

Për të theksuar është se feudalizmi në Japoni, lindi pak më parë se në Evropë dhe përfundoi shumë më vonë.

Hapja me botën. Shekulli XX

Redakto
 
Perandori Meixhi (明治天皇, Meiji-tennō); 1852–1912

Në 1854, komodori Matthew C. Perry dhe "Anijet e Zeza" të Marinës së Shteteve të Bashkuara detyruan hapjen e Japonisë ndaj botës së jashtme me Konventën e Kanagawa.[12] Traktatet e mëvonshme të ngjashme me vendet e tjera perëndimore sollën kriza ekonomike dhe politike. Dorëheqja e shōgun çoi në Luftën e Boshinit dhe krijimin e një shteti të centralizuar të bashkuar nominalisht nën perandorin (Restaurimi Meixhi). Duke miratuar institucionet perëndimore politike, gjyqësore dhe ushtarake, Kabineti organizoi Këshillin Privy, prezantoi Kushtetutën Meixhi dhe mblodhi Dietën Perandorake.[13] Gjatë periudhës Meixhi (1868-1912), Perandoria e Japonisë u shfaq si kombi më i zhvilluar në Azi dhe si një fuqi botërore e industrializuar që ndoqi konfliktin ushtarak për të zgjeruar sferën e saj të ndikimit.[14][15][16] Pas fitoreve në Luftën e Parë Sino-Japoneze (1894-1895) dhe Luftën Ruso-Japoneze (1904-1905), Japonia fitoi kontrollin e Tajvanit, Koresë dhe gjysmës jugore të Sakhalin.[17][13] Popullsia japoneze u dyfishua nga 35 milion në 1873 në 70 milion deri në 1935, me një zhvendosje të konsiderueshme drejt urbanizimit.

Fillimi i shekullit të 20-të pa një periudhë të demokracisë Taishō (1912–1926) e lënë në hije nga zgjerimi i zgjerimit dhe militarizimi. Lufta e Parë Botërore i lejoi Japonisë, e cila iu bashkua aleatëve fitimtarë, të kapte zotërimet gjermane në Paqësor dhe në Kinë. Vitet 1920 panë një zhvendosje politike drejt statizmit, një periudhë paligjshmërie pas Tërmetit të Madh të Tokios të vitit 1923, miratimin e ligjeve kundër disidencës politike dhe një seri tentativash për grusht shteti. Ky proces u përshpejtua gjatë viteve 1930, duke lindur një numër grupesh radikale nacionaliste që ndanë një armiqësi ndaj demokracisë liberale dhe një përkushtim ndaj zgjerimit në Azi. Më 1931, Japonia pushtoi dhe pushtoi Mançurinë; pas dënimit ndërkombëtar të pushtimit, ajo dha dorëheqjen nga Lidhja e Kombeve dy vjet më vonë. Në vitin 1936, Japonia nënshkroi Paktin Anti-Komintern me Gjermaninë naziste; Pakti Trepalësh i vitit 1940 e bëri atë një nga Fuqitë e Boshtit.

 
Ambiciet perandorake të Japonisë përfunduan më 2 shtator 1945, me dorëzimin e vendit ndaj aleatëve.

Japonia sulmoi pjesën tjetër të Kinës në vitin 1937, duke filluar dytë Sino-Japoneze Luftës. Në përgjigje të veprimeve të tij, disa shtete perëndimore, duke përfshirë kryesisht në Shtetet e Bashkuara, Mbretëria e Bashkuar dhe Holandës, vendosi një embargo ndaj furnizimeve të naftës dhe sanksione të tjera. 7 december, 1941 forca ajrore japoneze, pa shpallur luftë, sulmuan bazën amerikane detare të Pearl Harbor, Hawai, duke shkatërruar atë në masë të madhe. Ky veprim çuar në Luftën e Dytë Botërore në Shtetet e Bashkuara, që katër ditë pasi të marrë nga Gjermania dhe Italia shpall luftë.

Me avancimin e qëndrueshme forcat japoneze janë refuzuar apo shkatërruar. Shtetet e Bashkuara është sjellë më afër Japoni gradualisht, dhe si rezultat ishin në gjendje për të nisur një numër në rritje të bombardimeve strategjik qytete si Tokio dhe Osaka, më në fund duke arritur kulmin me bombardimin atomik të Hiroshimës dhe Nagasakit. Këto sulme të vrarë qindra mijëra japoneze dhe çoi në përfundimin e luftës. 14 gusht 1945, Japonia ranë dakord për një dorëzim pa kushte, i cili u pasua nga organizimi i një gjykatë ushtarake për të ndjekur penalisht udhëheqësit japoneze për krime lufte; të tjerë kriminelë lufte janë gjykuar në gjykatat vendore të Azisë dhe Paqësorit. Perandori Hirohito marrë imunitetin dhe ka mbajtur pozitën e perandorit.

Shumë historianë kritikuan dhe vazhdojnë të kritikojnë punën e bërë nga gjenerali Douglas MacArthur dhe stafin e tij, që synon përjashtimin e perandorit Hirohito dhe të gjithë anëtarët e familjes perandorake të përfshirë në luftë, si parimet Yasuhito Chichibu, Tsuneyoshi Takeda, Yasuhiko Asaka, prince naruhiko higashikuni, era Kotohito Kan’en dhe Hiroyasu Fushimi.

Lufta kushtoi miliona Japoni të jetës dhe shkatërroi pjesën më të madhe të objektit industriale dhe infrastrukturore. Në vitin 1947, Japonia ka miratuar një kushtetutë të re pacifist, duke kërkuar bashkëpunimin ndërkombëtar, duke theksuar të drejtave të njeriut dhe praktikat demokratike. Pushtimi amerikan zgjati zyrtarisht deri 1952. Në vitin 1956, Japonia u bë anëtare e Kombeve të Bashkuara. Në sajë të një programi të zhvillimit agresive industrial dhe me SHBA-ndihmë, ekonomia japoneze u rrit me shpejtësi për t’u bërë ekonomia e dytë më të madh në botë, me një normë mesatare të rritjes prej 10 % për katër dekada. Kjo rritje u ndërpre në fillim të viteve nëntëdhjetë, kur vendi pësoi një recesion të rëndë. Që nga viti 2001, Japonia ka filluar të rritet në sajë të reformave të ish-kryeministrit Junichiro Koizumi, dhe gjithashtu rifituar prestigjin ushtarak, së bashku me Shtetet e Bashkuara në luftën kundër terrorizmit.

Më 11 mars 2011, Japonia pësoi tërmetin më të fortë regjistruar ndonjëherë në historinë e saj (dhe një nga më të dhunshëm të të gjitha kohërave), me epiqendër 130 km në brigjet e Sendai; cunami i shkaktuar nga shoku i dhunshëm ka prodhuar shkatërrime të mëdha dhe ka shkaktuar vdekjen e më shumë se 15.000 njerëz, dhe ka krijuar alarm serioz për sigurinë e centraleve bërthamore në vend, në dritën e katastrofës Fukushima Daiichi, e cila ka ndodhur në fabrikë në qytetet bërthamore Fukushima në bregdetit në lindje të vendit.

Gjeografia

Redakto
Artikulli kryesor: Gjeografia e Japonisë


Japonia është një shtet i përbërë prej mbi tre mijë ishuj, të cilët shtrihen përgjatë bregdetit të Oqeanit Paqësor të Azisë. Pesë ishujt kryesorë, nga veriu në jug, janë Hokkaidō, Honshū, Shikoku, Kyūshū dhe Okinava. Ishujt Ryukyu, përfshirë Okinavën, janë një zinxhir ishujsh në jug të Kyūshū. Së bashku ato shpesh njihen si Arkipelagu japonez.

Rreth 70 % deri 80 % e vendit është e mbuluar me pyje, male,[18][19] dhe është e papërshtatshme për përdorim agrikulturor, industrial, ose rezidencial. Kjo për shkak të relievit kryesisht të pjerrët, klimës dhe rrezikut të rrëshirave që shkaktohen nga tërmetet, tokës së butë dhe shiut të ashpër. Kjo ka shkaktuar një dendësi të madhe në zonat e banueshme që janë kryesisht zonat bregdetare. Japonia është një nga më dendësisht të banuara në botë.[20]

Vendndodhja e saj në Unazën Pacifike të Zjarrit, në takim të tri pllakave tektonike, i jep Japonisë dridhje të intensitetit të ulët të herpasharshme dhe aktivitet vullkanink relativisht të shpeshtë. Tërmete shkatërruese që shpesh rezultojnë me cunami, rastisen disa herë çdo shekull.[21] Tërmetet kryesore të fundit janë Tërmeti në Chūetsu 2004 dhe Tërmeti i madh i Hanshin më 1995. Burimet e ngrohta janë të shpeshta dhe janë zhvilluar si pushimore.[22]

Klima e Japonisë është kryesisht e qëndrueshme, por dallon majft nga veriu në jug.[23]

Faktorët gjeografikë të Japonisë e ndajnë atë në gjatë zona klimatike:

  • Hokkaidō: Zona më veriore ka klimë të qëndrueshme me dimra të gjatë dhe të ftohtë dhe vera të freskëta.
  • Deti i Japonisë: Në bregdetin perëndimor të Honshū, era veriperëndimore gjatë dimrit sjell rreshje të mëdha dëbore. Gjatë verës, ky regjion është më i freskët se zona Pacifike, megjithëse nganjëherë përjeton temperatura tejet të larta, për shkak të fenomenit të njohur si era foehn.
  • Rrafshnalta Qendrore: Një klimë tipike kontinentale, me dallime të mëdha klimatike mes verës dhe dimrit, dhe mes ditës e natës.
  • Deti i Brendshëm Seto: Malet e rajoneve Chūgoku dhe Shikoku e mbrojnë regjionin nga erërat sezonale, duke sjellë klimë të butë gjatë vitit.
  • Oqeani Paqësor: Bregdeti lindor përjeton dimra të ftohtë me pak dëborë dhe vera të nxehta dhe të lagështa për shkak të erës juglindore sezonale.
  • Ishujt Ryukyu: Ishujt Ryukyu kanë klimë subtropikale, me dimra të ngrohtë dhe vera të nxehta.

Temperatura mesatare e dimrit në Japoni është 5.1 °C dhe temperatura mesatare e verës është 25.2 °C. Temperatura më e lartë e matur ndonjëherë në Japoni, 41.1 °C, u regjistrua në 23 korrik 2018.[24] Sezoni kryesor i shirave fillon në fillim të majit në Okinawa dhe fronti i shiut gradualisht lëviz në veri derisa të arrijë Hokkaido në fund të korrikut. Në fund të verës dhe në fillim të vjeshtës, tajfunët shpesh sjellin shi të madh.

Politika

Redakto
Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Japoni

Japonia është monarki kushtetuese ku fuqia e Perandorit është shumë e kufizuar. Si figurë ceremoniale, kushtetuta e favorizon si Simbol i Shtetit dhe Unitet i Popullit. Pushteti qëndron në duart e kryeministrit dhe anëtarëve të Diet-ës Kombëtare, përderisa sovraniteti i takon popullit. Perandori luan rolin e kreut të shtetit në çështjet diplomatike. Akihito është Perandori aktual i Japonisë. Naruhito si Princi i Kurorëzuar i Japonisë qëndron si pasuesi i kurorës Perandorake.

Organi legjistlativ i Japonisë është Diet-a Kombëtare, Parlament me dy dhoma. Dieta përmban: Dhoma e Përfaqësuesve, me 480 vende, të zgjedhur me votën e popullit çdo katër vjet ose vota mund të ndërrojë çdo gjë, dhe Dhoma e Këshilltarëve që ka 242 vende, ku mandati zgjat gjashtë vjet. Në Japoni ekziston e drejta e votës përmbi moshën 20 vjeçe me fletë të fshehta votimi. Programi liberal konservativ i Partisë Liberale Demokratike të Japonisë ka bërë qe kjo parti të jetë në pushtet që nga viti 1995, përveç një koalicioni shumë të shkurtër qeveritar i formuar nga partitë opozitare në vitin 1993. Partia më e madhe opozitare në Japoni është Partia Demokratike Social-Liberale e Japonisë.

Kryeministri është kreu i Qeverisë, i ardhur në pushtet me aprovimin e Perandorit të Japonisë pas diskutimeve ne Diet-ën Kombëtare dhe nevojitet edhe miratimi i Dhomës së Përfaqësuesve që kryeministri të marrë pozitën. Kryeministri është kreu i Kabinetit dhe ka rol vendim-marrës në të gjitha ministritë. Yukio Hatoyama është kryeministri aktual i Japonisë, nga Partia Demokratike e Japonisë.

Njësitë administrative

Redakto
Artikulli kryesor: Njësitë administrative në Japoni


Japonia përbëhet nga 47 prefektura, secila drejtohet nga një guvernator i zgjedhur, legjislativi dhe zyrtarët administrativë. Çdo prefekturë është e ndarë më tej në qytete, qyteza dhe fshatra.[25] Komunat (qytete, qyteza dhe fshatra) janë niveli më i ulët i qeverisjes; njëzet qytetet më të populluara jashtë Metropolit të Tokios njihen si qytete të përcaktuara dhe ndahen në lagje.

 
Rajonet dhe prefekturat e Japonisë

Marrëdhëniet e jashtme

Redakto

Japonia ka marrëdhënje diplomatike me pothuajse të gjitha shtetet e pavarura dhe ka qënë pjesë aktive Kombeve të Bashkuara që nga dhjetori 1956. Japonia është antare e G7, BEAP dhe forumit "ASEAN Plus Three", si dhe është pjesmarrëse e Samitit të Azisë Lindore. Japonia firmosi një marrëveshje sigurie me Australinë në mars 2007 dhe Indinë në tetor 2008.[26][27] Është vendi dhurues i pestë në botë për ndihmën zyrtare për zhvillim, duke dhuruar 9.2 miliard $ në vitin 2014.[28] Në vitin 2017, Japonia kishte rrjetin e pestë më të madh diplomatik në botë.[29]

Japonia ka lidhje të forta me Shtetet e Bashkuara. Që kur Japonia u mposht nga Shtetet e Bashkuara dhe aleatët në Luftën e Dytë Botërore, të dyja shtetet kanë mbajtur marrëdhënje të ngushta ekonomike dhe mbrojtëse. Shtetet e Bashkuara janë një treg i madh për eksportet japoneze dhe është burimi i parë për importet japoneze; Shba-ja është gjithashtu e angazhuar për të mbrojtur Japoninë, duke vendosur disa baza ushtarake për atë qëllim.[30] Pasi Japonia u mposht në Luftën e Dytë Botërore, Ishujt e Marianës Veriore të kontrolluara nga Japonia kaluan në kontrollin e Shteteve të Bashkuara.[31]

Japonia kundërshton kontrollin e Rusisë mbi pjesën jugore të Ishujve Kuril (përfshirë Etorofu, Kunashiri, Shikotan, dhe Habomai), të cilat u pushtuan nga Bashkimi Sovjetik në vitin 1945.[32] Edhe pse kontrolli i Koresë së Jugut mbi Shkëmbinjtë Liancourt njihet, Japonia vazhdon t'a kundërshtoj dhe vazhdon t'a konsiderojë si pjesë të vetën.[33] Japonia ka marrëdhënje të tensionuar me Kinën dhe Taivanin për Ishujt Senkaku;[34] dhe statusit të Okinotorishima.

Ushtria

Redakto
 
JMSDF destrojer i klasës-Kongō

Japonia ka një nga buxhetet më të mëdhaja në botë për ushtrinë.[35] Ushtria e vendit (Forcat Vetë-Mbrojtëse Japoneze – FVMJ) është e kufizuar nga neni 9 i kushtetutës japoneze, e cila i heq të drejtën Japonisë për të shpallur luftë ose për të përdorur forcën ushtarake në mosmarrëveshjet ndërkombëtare. Kështu që, Forcat Vetë-Mbrojtëse të Japonisë janë një ushtri e pazakontë që kurrë nuk ka qëlluar jashtë territorit të Japonisë. Japonia është shteti aziatik i renditur më lartë në Indeksin Global të Paqes.[36]

Ushtria drejtohet nga Ministria e Mbrojtjes dhe kryesisht përbëhet nga Forca Vetë-Mbrojtëse Tokësore të Japonisë, Forca Vetë-Mbrojtëse Detare e Japonisë dhe Forca Vetë-Mbrojtëse Ajrore të Japonisë.

Ekonomia

Redakto

Japonia është ndër vendet më të zhvilluara të botës. Ajo zë vendin e parë në Azi dhe të dytin në botë pas SHBA-së. Bujqësia ndonëse nuk i plotëson nevojat e vendit ka një shumëllojshmëri kulturash si: pambuku, çaji, thekra etj. Industria është e fuqishme e shumëdegëshe: industria mekanike, elektronike, e informacionit, e përpunimit të qeramikës, industria kimike etj. Përvec këtyre i zhvilluar është turizmi për shkak të vlerave historike të vendit dhe peshkimi kryesisht për shkak të klimës dhe për eksportimin e algave.

Demografia

Redakto
Artikulli kryesor: Demografia e Japonisë

Japonia ka një popullsi prej 127.433.494 banorë. Shtimi natyror është i ulët. Dendësia mesatare e popullsisë është 337 banorë/km². Shpërndarja e saj është e pabarabartë. Pjesa më e madhe e popullsisë është përqendruar kryesisht në ultesira, fushëgropa, rrafshina aluvionale dhe gjatë bregdetit. Popullsia në Japoni është homogjene. Gjuha zyrtare është japonishtja. Popullsia është e besimit shinto, budist dhe kristianë. Në Japoni jetojnë edhe 2 milionë banorë të huaj, si: koreanë, kinezë, brazilianë, filipinas, amerikanë, tajlandezë, etj. Rreth 79 % e popullsisë është përqendruar në qytete. Kryeqyteti i vendit është Tokjo, i cili është një ndër qytetet më të mëdha në botë. Qytete të tjera të mëdha janë: Osaka, Kobe, Nagoya dhe Yokohama etj.

Kultura

Redakto
Artikulli kryesor: Kultura në Japoni

Kultura bashkëkohore japoneze kombinon ndikimet nga Azia, Evropa dhe Amerika e Veriut. Artet tradicionale japoneze përfshijnë zanate të tilla si qeramika, tekstile, enë larëse, shpata dhe kukulla; shfaqje të bunraku, kabuki, noh, valle dhe rakugo; dhe praktika të tjera, ceremonia e çajit, ikebana, artet marciale, kaligrafia, origami, onsen, Geisha dhe lojëra. Japonia ka një sistem të zhvilluar për mbrojtjen dhe promovimin e pronave kulturore dhe thesareve kombëtare të prekshme dhe jomateriale. Njëzet e dy vende janë regjistruar në Listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s, tetëmbëdhjetë prej të cilave janë me rëndësi kulturore.

Sporti

Redakto

Tradicionalisht, sumo është konsideruar sporti kombëtar i Japonisë.[37] Artet marciale japoneze, xhudo, karateja dhe kendo janë sporte që praktikohen dhe pëlqehen nga shumica e popullisë së vendit. Pas restaurimit Meixhi, shumë sporte perëndimore hynë për herë të parë në Japoni dhe u shpërndanë edhe në sistemin arsimor të vendit.[38]

Japonia ka qenë vendi organizator i Lojërave olimpike në disa raste; ata kanë mikpritur Lojërat olimpike verore në Tokjo në vitin 1964 dhe Lojërat olimpike dimërore në Sapporo në vitin 1972 dhe Nagano në vitin 1998.[39] Për më tepër, Japonia organizoi Kampionatin Botëror të Basketbollit 2006.[40] Tokjo gjithashtu do të jetë vendi organizator i Lojërave olimpike verore 2020, duke u bërë qyteti i parë aziatik që organizon këtë ngjarje dy herë.[41] Shteti ka pasur të drejtën të organizojë Kampionatin Botëror të Vollejbollit për Gra në pesë raste (1967, 1998, 2006, 2010 dhe 2018), më shumë se çdo shtet tjetër.[42] Japonia është shteti më i suksesshëm aziatik në sportin e rregbisë, duke fituar trofeun Pesë Kombet Aziatike gjashtë herë (rekord) dhe trofeun e sapoformuar IRB Kupa e Kombeve të Paqësorit në vitin 2011. Japonia gjithashtu do të jetë vendi organizator i Kupës së Botës së Rregbisë për vitin 2019.[43]

Bejsbolli është aktualisht sporti më i përhapur dhe i ndjekur në vend. Liga elitare profesionale e Japonisë, e quajtur Nippon Professional Baseball, u themelua në vitin 1936 dhe konsiderohet gjerësisht si liga më elitare të bejsbollit profesionist në botë pas Ligave Madhore të Amerikës së Veriut. Që nga themelimi i Ligës Profesionale të Futbollit në Japoni në vitin 1992, futbolli ka fituar një vëmëndje të madhe në vend.[44] Japonia ishte vendi organizator i Kupës Ndërkontinentale nga viti 1981 e deri në vitin 2004 si dhe sëbashku me Korenë e Jugut mikpritën FIFA Kupën e Botës në vitin 2002.[45] Japonia është një nga ekipet më të suksesshme të futbollit në Azi, duke fituar Kupën e Azisë katër herë.[46] Ekipi i grave fitoi Kupën e Botës për Gra në vitin 2011.[47] Golfi gjithashtu është një sport popullor në Japoni,[48] ashtu siç janë edhe llojet e garave me makina si seritë e Super GT dhe Formula Nippon.[49] Në basketboll, Japonia ka prodhuar tre lojtarë që kanë mundur të luajnë në NBA, liga më elitare e basketbollit në botë.[50][51][52]

Lidhje të jashtme

Redakto

Burime i të dhënave

Redakto
  1. ^ "Surface water and surface water change" (në anglisht). OECD. Marrë më 11 tetor 2020.
  2. ^ "2020 Population Census Preliminary Tabulation" (në anglisht). Zyra e Statistikave. Marrë më 26 qershor 2021.
  3. ^ a b "World Economic Outlook database: April 2021" (në anglisht). Fondi Monetar Ndërkombëtar. prill 2021.
  4. ^ Inequality - Income inequality - OECD Data (në anglisht). OECD. Marrë më 25 korrik 2021.
  5. ^ "Human Development Report 2020" (PDF) (në anglisht). Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin. 15 dhjetor 2020. Marrë më 15 dhjetor 2020.
  6. ^ Japanese Palaeolithic Period Arkivuar 26 gusht 2009 tek Wayback Machine, Charles T. Keally
  7. ^ "The earliest known pottery comes from Japan, and is dated to about 10,600 BC. China and Indo-China follow shortly afterwards" ("Past Worlds" The Times Atlas of Archeology. p. 100, 1995). Alternatively, the Metropolitan Museum of Art's Timeline of Art History [1] Arkivuar 6 janar 2009 tek Wayback Machine notes "Carbon-14 testing of the earliest known shards has yielded a production date of about 10,500 BC, but because this date falls outside the known chronology of pottery development elsewhere in the world, such an early date is not generally accepted". [2]. Calibrated radiocarbon measures of carbonized material from pottery artifacts: Fukui Cave 12500 +/-350 BP and 12500 +/-500 BP (Kamaki & Serizawa 1967), Kamikuroiwa rockshelter 12, 165 +/-350 years BP in Shikoku (Esaka et al. 1967), from "Prehistoric Japan", Keiji Imamura, p46.
  8. ^ "Yayoi Period History Summary Arkivuar 26 korrik 2008 tek Wayback Machine," BookRags.com; Jared Diamond, "Japanese Roots," Discover 19:6 (June 1998); Thayer Watkins, "The Genetic Origins of the Japanese Arkivuar 9 shkurt 2016 tek Wayback Machine"; "Shinto — History to 1900 Arkivuar 7 gusht 2008 tek Wayback Machine," Encyclopædia Britannica.
  9. ^ Earlier Start for Japanese Rice Cultivation Arkivuar 7 qershor 2008 tek Wayback Machine, Dennis Normile, Science, 2003
  10. ^ "http://www.asiasocietymuseum.org/buddhist_trade/koreajapan.html Buddhist Art of Korea & Japan]," Asia Society Museum; "Kanji," JapanGuide.com; "Pottery Arkivuar 29 tetor 2009 tek Wayback Machine," MSN Encarta; "History of Japan," JapanVisitor.com.
  11. ^ Delmer M. Brown, red. (1993). The Cambridge History of Japan (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 140–149.; George Sansom, A History of Japan to 1334, Stanford University Press, 1958. p. 47. ISBN 0-8047-0523-2
  12. ^ Henshall, Kenneth (2012). "The Closed Country: the Tokugawa Period (1600–1868)". A History of Japan: From Stone Age to Superpower (në anglisht). Palgrave Macmillan. fq. 53–74. ISBN 978-0-230-36918-4.
  13. ^ a b Henshall, Kenneth (2012). "Building a Modern Nation: the Meiji Period (1868–1912)". A History of Japan: From Stone Age to Superpower (në anglisht). Palgrave Macmillan. fq. 75–107. ISBN 978-0-230-36918-4.
  14. ^ McCargo, Duncan (2000). Contemporary Japan (në anglisht). Macmillan. fq. 18–19. ISBN 978-0-333-71000-5.
  15. ^ Baran, Paul (1962). The Political Economy of Growth (në anglisht). Monthly Review Press. fq. 160.
  16. ^ Totman, Conrad (2005). A History of Japan (në anglisht) (bot. 2nd). Blackwell. fq. 312–314. ISBN 978-1-4051-2359-4.
  17. ^ Matsusaka, Y. Tak (2009). "The Japanese Empire". përmbledhur nga Tsutsui, William M. (red.). Companion to Japanese History (në anglisht). Blackwell. fq. 224–241. ISBN 978-1-4051-1690-9.
  18. ^ http://encarta.msn.com/encyclopedia_761566679/Japan.html Arkivuar 16 dhjetor 2008 tek Wayback Machine |title="Japan" |publisher=Microsoft Encarta Online Encyclopedia |year=2006 |accessdate=2006-12-28
  19. ^ url=http://www.worldinfozone.com/country.php?country=Japan |title=Japan Information—Page 1 |publisher=WorldInfoZone.com |accessdate=2006-12-28
  20. ^ url=http://esa.un.org/unpp/ Arkivuar 21 mars 2007 tek Wayback Machine |title=World Population Prospects |publisher=UN Department of Economic and Social Affairs |accessdate=2007-03-27
  21. ^ url=http://volcano.und.edu/vwdocs/volc_images/north_asia/japan_tec.html Arkivuar 4 shkurt 2007 tek Wayback Machine |title=Tectonics and Volcanoes of Japan |publisher=Oregon State University |accessdate=2007-03-27
  22. ^ "Attractions: Hot Springs" (në anglisht). JNTO. Marrë më 2007-04-01.
  23. ^ "Essential Info: Climate" (në anglisht). JNTO. 18 shkurt 2011. Marrë më 2007-04-01.
  24. ^ "Record High in Japan as Heat Wave Grips the Region" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 23 korrik 2018. Marrë më 26 korrik 2018.
  25. ^ McCargo, Duncan (2000). Contemporary Japan (në anglisht). Macmillan. fq. 84–85. ISBN 978-0-333-71000-5.
  26. ^ "Japan-Australia Joint Declaration on Security Cooperation" [Japonia-Australia i bashkohen Deklaratës mbi Bashkpunimin e Sigurisë] (në anglisht). Ministria e Punëve të Jashtme. Marrë më 25 gusht 2010.
  27. ^ "Joint Declaration on Security Cooperation between Japan and India" [Deklarata e Përbashkët mbi Bashkpunimin e Sigurisë ndërmjet Japonisë dhe Indisë] (në anglisht). Ministry of Foreign Affairs. 22 tetor 2008. Marrë më 25 gusht 2010.
  28. ^ "Statistics from the Development Co-operation Report 2015" [Statistikat nga Bashkpunimi i Zhvillimit Raporti 2015] (në anglisht). OECD. Marrë më 15 nëntor 2015.
  29. ^ "Global Diplomacy Index – Country Rank" [Indeksi i Diplomacisë Globale]. Lowy Institute (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 1 shkurt 2019. Marrë më 1 prill 2018.
  30. ^ "Japan's Foreign Relations and Role in the World Today" [Marrëdhënjet e Jashtme të Japonisë dhe Roli në Botë Sot]. Asia for Educators (në anglisht). Marrë më 13 nëntor 2016.
  31. ^ The Covenant to Establish a Commonwealth of the Northern Mariana Islands in Political Union With the United States of America, Stampa:USStatute
  32. ^ "Japanese Territory, Northern Territories" [Territoret japoneze, territoret veriore]. mofa.go.jp (në anglisht). MOFA. 4 prill 2014.
  33. ^ "Japanese Territory, Takeshima" [Territoret Japoneze, Takeshima]. mofa.go.jp (në anglisht). MOFA. 30 korrik 2014.
  34. ^ "Japanese Territory, Senkaku Islands" [Territoret Japoneze, Ishujt Senkaku]. mofa.go.jp (në anglisht). MOFA. 13 prill 2016.
  35. ^ "The 15 countries with the highest military expenditure in 2009" [15 shtetet me buxhetin më të madh ushtarak në 2009] (në anglisht). Stockholm International Peace Research Institute. Arkivuar nga origjinali më 17 shkurt 2011. Marrë më 16 janar 2011.
  36. ^ "Global Peace Index - 2015" [Indeksi Global i Paqes - 2015] (në anglisht). Chartsbin.com. Arkivuar nga origjinali më 16 dhjetor 2019. Marrë më 26 shtator 2019.
  37. ^ "Sumo: East and West" [Sumo: Lindje dhe Perëndim] (në anglisht). PBS. Arkivuar nga origjinali më 7 mars 2007. Marrë më 10 mars 2007.
  38. ^ "Culture and Daily Life" [Kultura dhe Jeta e Përditshme] (në anglisht). Ambasada e Japonisë në MB. Arkivuar nga origjinali më 17 mars 2007. Marrë më 27 mars 2007.
  39. ^ "Olympic History in Japan" [Historia e lojërave olimpike në Histori] (në anglisht). Japanese Olympic Committee. Marrë më 7 janar 2011.
  40. ^ "2006 FIBA World Championship" [2006 FIFA Kampionati Botëror] (në anglisht). FIBA. Arkivuar nga origjinali më 25 maj 2017. Marrë më 10 maj 2017.
  41. ^ "Lojrat Olimpike 2020 do të mbahen në Tokio". Gazeta Panorama. 8 shtator 2013. Marrë më 25 shtator 2019.
  42. ^ "The Game – World Championships – FIVB Women's World Championships Finals" [Loja – Kampionatet Botëror – FiVB Finalet e Kampionatit Botëror] (në anglisht). FIVB. Marrë më 13 qershor 2017.
  43. ^ "rugbyworldcup.com" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 17 dhjetor 2013. Marrë më 1 nëntor 2013.
  44. ^ "Soccer as a Popular Sport: Putting Down Roots in Japan" [Futbolli si një sport popullor: Duke hequr rrënjët në Japoni] (PDF) (në anglisht). The Japan Forum. Marrë më 1 prill 2007.
  45. ^ "Previous FIFA World Cups" [FIFA Kupat e Botës të mëparshëm] (në anglisht). FIFA.com. Arkivuar nga origjinali më 18 shtator 2017. Marrë më 7 janar 2011.
  46. ^ "Team Japan" [Ekipi i Japonisë] (në anglisht). Asian Football Confederation. Arkivuar nga origjinali më 25 janar 2016. Marrë më 2 mars 2014.
  47. ^ "Japan edge USA for maiden title" [Japonia mposht Shba-në për titullin e parë] (në anglisht). FIFA.com. 17 korrik 2011. Arkivuar nga origjinali më 18 korrik 2011. Marrë më 17 korrik 2011.
  48. ^ Varcoe, Fred. "Japanese Golf Gets Friendly" [Golfi japonez bëhet miqësor]. Metropolis (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 26 shtator 2007. Marrë më 1 prill 2007.
  49. ^ Clarke, Len. "Japanese Omnibus: Sports". Metropolis (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 26 shtator 2007. Marrë më 1 prill 2007.
  50. ^ "Hoop Dreams – Yuta Tabuse, "The Jordan of Japan"" [Yuta Tabuse, "Jordani i Japonisë"] (në anglisht). Konsullata e Përgjithshme e Japonisë në New York. Arkivuar nga origjinali më 3 dhjetor 2010. Marrë më 19 janar 2009.
  51. ^ Silva, Matthew De. "The half-Asian, half-African Rui Hachimura is the future of basketball" [Gjysëm-aziatiku, gjysëm-afrikani Rui Hachimura është e ardhmja e basketbollit] (në anglisht). Quartz. Marrë më 18 gusht 2019.
  52. ^ "Memphis Grizzlies sign Yuta Watanabe to two-way contract" [Memphis Grizzlies firmosin me Yuta Watanabe një kontratë me dy drejtime]. NBA.com (në anglisht). Marrë më 18 gusht 2019.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Japonia&oldid=2671140"