Fëmijëria

Fëmijëria është periudhë e zhvillimit të njeriut e cila fillon prej moshës së foshnjerisë, përkatësisht prej lindjes së foshnjës dhe zgjat deri në moshën e adoleshencës. Koncepti i fëmijërisë u shfaq gjatë shekujve XVII dhe XVIII, veçanërisht nëpërmjet teorive arsimore (pedagogjike) të filozofit John Locke dhe fillimit të paraqitjes së hulumtimeve të para për fëmijët. Duhet theksuar se deri në këtë periudhë, fëmijët shpesh shiheshin dhe konsideroheshin si versione të paplota të të rriturve ose si "njerëz të vegjël". Faktorë të ndryshëm gjatë periudhës së fëmijërisë mund të ndikojnë në formimin e qëndrimeve të një personaliteti të caktuar prandaj këtu shihet edhe rëndësia e njohjes dhe studimit sa më të gjithanshëm të kësaj periudhe të zhvillimit të njeriut.

Fëmijët në lojë

Nënfazat

Sot ekzistojnë klasifikime të ndryshme lidhur me periodizimin e zhillimit të fëmijës. Sipas teorisë së Zhvillimit Kognitiv të Jean Piaget, fëmijëria përbëhet prej dy nënfazave:

1. Faza paraoperative dhe
2. Faza operative konkrete.

Në psikologjinë zhvillimore dhe psikologjinë fëmijënore, fëmijëria ndahet në disa faza e që janë:

1. Fëmijëria e hershme (periudha e lojës),
2. Fëmijëria e mesme (periudha e shkollës) dhe
3. Adoleshenca (deri në periudhën e pubertetit).

Zhvillimi i fëmijës

Shiko gjithashtu: Foshnjëria dhe Psikologjia fëmijënore

Zhvillimi i fëmijës (1-2 vjet)

Zhvillimi social dhe emocional - Edhe pse fëmijët e kësaj moshe kuptojnë shumë fjalë, ata nuk mund të mendojnë në mënyrë abstrakte-ata janë të përpiktë, mendimtarë konkret. Nuk janë shumë të ndëgjueshëm, shpesh nuk u përgjigjen urdhërave. E kuptojnë ç'do të thotë “jo”, por nuk mund t'i kontrollojnë impulset e tyre. Karakteristikat e zhvillimit në këtë periudhë përfshijnë: Fëmija juaj është kureshtar, plot me energji dhe kërkon t'i kushtoni vëmendje. Ai është shumë i varur dhe i lidhur, dhe duket sikur frikësohet që mos e braktisni. Kënaqet në lojë me të rriturit, sidomos në lojëra me karakter përsëritës.. Tregon interes për fëmijë më të mëdhenj, por zakonisht luan vetëm. Ende nuk e ka zhvilluar aftësinë t'i ndajë gjërat me të tjerët. I imiton të tjerët-p.sh., shtiret se gjoja bisedon në telefon. Mund të bashkëpunojë rreth veshjes, pasi që do të imitojë dhe të marrë pjesë në këtë. Përmirësohet aftësia të ushqehet vetë. Karakteristikat tjera të zhvillimit janë: Përmirësohet memoria. Tregon aftësi të punojë me sende që shkojnë bashkë-p.sh. laps dhe letër. Aftësi të radhisë fotografi në një tërësi, kube. Aftësi të mbajë mend dhe të përsëris ndodhi të kaluara. Kënaqet në lojëra të thjeshta “kinse”, p.sh. shtiret se flet me ndonjë në telefonin e tij-lodër. Nuk e kupton madhësinë e sipërfaqes -p.sh. mund të frikësohet mos rrëzohet në kanalet e ujit, në banjo. Zhvillimi motorik Fëmija juaj tregon përparim të shpejtë në lëvizjet, që do të thotë duhet ta reorganizoni tërë shtëpinë. Fshihni larg fëmijëve sendet që thyehen dhe ato të rrezikshmet. Karakteristikat e zhvillimit: Fëmija një vjeçar mund t'ju humbasë sysh shpejt, me dubak me katër rrota. 15 muajsh mund të ec vetë, me këmbë të hapura dhe me duar të ngritura. Deri në moshën dy vjeçare, fëmijët mësojnë të vrapojnë. 15 muajsh, ata ndalen në këmbë duke i shfytëzuar duart, por dy vjeç mund ta bëjnë këtë pa i shfrytëzuar duart. Deri më dy vjet, shumica e fëmijëve mund të zbresin shkallëve nëse mbahen, por para se të kalojnë në shkallën e ardhshme ndalen në shkallë me të dyja këmbët. Dy vjeç mund të shtypin butona dhe t'a shtypin rrezen e derës.

Zhvillimi i gjuhës - Në moshën 15 muajsh fëmija juaj mesatarisht di 10 fjalë. Në moshën mes 18 muaj dhe 2 vjet mesatarisht ka në dispozicion 50 fjalë. Deri 2 vjet, fëmijët mund ta shprehin me fjalë shumicën e asaj që duan ta thonë. Fjalitë bëhen më të gjata dhe më precize. Të kuptuarit përmirësohet, ashtu që ata mund të mbajnë mend dy gjëra njëkohësisht-p.sh. ta marrë topin dhe ta çojë te babi. Kur është i shqetësuar mund të flas me ndërprirjee ose të dyshohet rreth ndonjë fjale. Si ta nxisni zhvillimin e fëmijës tuaj? I bleni lodra me kopsa dhe dorëza të cilat mund t'i shtypin. I bleni libra të ilustruar të thjeshtë. I bleni lodra të përbëra nga pjesë, që të mund t'i shpërbëjë. I bleni libra me fotografia. Luani loja me jo, p.sh. “a është vëllai nën krevat”? Fëmijët e vegjël duan t'i imitojnë të tjerët. I siguroni sende për ta bërë këtë. E lini ndonjëherë të lozin vetëm, duhet të mësojë të kënaqet vetë. Shenja që sugjerojnë për pengesë në zhvillimin Fëmijët zhvillohen me shpejtësi të ndryshme, ashtu që nëse fëmija juaj nuk mund t'i bëjë të gjitha gjërat që janë të përmendura më lartë nuk do të thotë që ka pengesë në zhvillim. Megjthatë, nëse dallon shumë nga fëmijët tjerë të moshës së tij, ose nëse jeni të brengosur për zhvillimin e tij ose ju duket që ngec, kërkoni ndihmë profesionale (pediatër). Shenjat që sugjerojnë në pengesa në zhvillim përfshijnë: Nuk tregon vetëdije për njerëz të ndryshëm. Nuk tregon interes për anëtarët e familjes. Nuk tregon frikë nga ndarja. Ende nuk ec. Nuk ecën stabil, sidomos nëse ka plogështi (flopy infant). Nuk gugat shpesh. Nuk di të thotë fjalë me domethënie. Nuk dëgjon kur i flasin të tjerët. Është shumë i qetë kur luan. Nuk përgjigjet kur i flasin të tjerët. Nuk është i aftë t'i tregojë sendet kur ia thua në emër.

Zhvillimi i fëmijës (2-3 vjet)

Zhvillimi social dhe emocional
Fëmija në këtë moshë veç më shqipton fjali. Ka mësuar shumë gjëra për raportet mes të afërmve, di t'i dojë (empatia). Ka shumë vetëbesim dhe fjala “jo” është më e pëlqyera për të. Karakteristika tjera për këtë periudhë janë: Sulmet e mllefit/hidhërimit (temper tantrum), kur fëmija e humb plotësisht kontrollin. Fëmijët e kësaj moshe duan të luajnë me fëmijë tjerë, por për kohë të shkurtë, pasi që ende nuk e kanë zhvilluar aftësinë për t'i ndarë gjërat me të tjerët. Janë të padurimshëm, nuk mund të presin dhe u vjen rëndë kur duhet ata ta bëjnë zgjedhjen. Ende nuk mund ta kuptojnë shkakun pse diçka ndodh, dhe nuk mund t'i kontrollojnë impulset. Duan në gjithçka t'i imitojnë të rriturit.
Zhvillimi i të kuptuarit
Edhe pse dinë të shqiptojnë shumë fjalë ata nuk mund ta kuptojnë në tërësi kuptimin e tyre. Karakteristikat që vijojnë janë tipike për këtë periudhë: Fëmija dy vjeçar ende mendon që prindi mund t'i lexojë mendimet e tij. Rëndë e bën dallimin mes reales dhe imagjinatës. Kënaqet në lojat “kinse” (shtirja) . Di të heqë vija të ndryshme, pika dhe rrethe, por ende nuk di të vizatojë fotografi.
Zhvillimi motorik
Fëmija dyvjeçar ka vetëbesim në aspekt të aftësive motorike, por nuk di të vlerësojë kur duhet të ndalet. Shpesh i teston kufijtë personalë. Nuk ka aftësi ta vlerësojë rrezikun, prandaj prindërit duhet t'i caktojnë kufijtë. Ata duhet t'i ndihmojnë t'i zhvillojë aftësitë, duke i siguruar vend të sigurtë për të lojtur, por patjetër nën kontrollin e të rriturve. Në këtë periudhë fëmija do të mësojë të hipë nëpër shkallë, ta shqelmojë topin dhe të kërcejë. Ndihmon derisa e veshni dhe e zhveshni.
Zhvillimi i gjuhës
Gjuha zhvillohet shumë shpejtë. Fjalitë që i shqipton shpesh duken si pa kuptim. Në vitin e dytë, shumica e fëmijëve e dinë emërtimin e shumicës së sendeve ndërsa deri në fund të vitit ata mund të thonë fjali të shkurta. Deri në vitin e tretë mund të ndjekin instrukcione komplekse. Ende kohë pas kohe i përziejnë “unë” me “ju”. Shumica e fëmijëve të kësaj moshe nuk i shqiptojnë qartë fjalët.
Krijimi i shprehive higjienike (kryreja e nevojës në tualet)
Në këtë moshë fëmijët janë të përgatitur ta përdorin nevojtoren. Megjithatë, disa fëmijë i preferojnë pelenat ose u kthehen pelenave nëse lind bebe e re në familje. Sugjerimet që vijojnë mund të shërbejnë për vendosjen e shprehive: E lini të përparojë me shpejtësinë e tij, e inkurajoni ta marrë përgjegjësinë. Nëse nuk përparon mjaftueshëm shpejt, ndaluni pakëz dhe orvatuni sërish kur të rritet edhe pakëz. Nëse është i frikësuar ose nën presion, më rëndë shkon në nevojtore. Konsultoni pediatrin tuaj nëse mendoni që mes jush dhe fëmijës krijohet nervozë e madhe rreth kësaj çështjeje.
Si ta nxisni zhvillimin?
Përkushtoni kujdes fëmijës sa herë që keni mundësi. I lexoni në zë dhe i flisni për fotografitë. I parashroni pyetje, tregoni interesim të vërtetë. Furnizohuni me lodra të ndryshme, letra për të vizatuar, kukulla, arusha, qen, karroca etj. Siguroni mundësi për të lojtur në oborr si rrëshqitëse, rërë etj. I përmbani në përpjekjet ta “hulumtojnë” botën, por keni kujdes për sigurinë e tij.
Shenja që sugjerojnë në probleme në zhvillim
Të gjithë fëmijët zhvillohen me shpejtësi të ndryshme, kështu që nëse fëmija juaj nuk mund t'i bëjë të gjitha gjërat që janë të përmendura më lartë nuk do të thotë që ka pengesë në zhvillim. Megjithatë, nëse dallon shumë nga fëmijët tjerë të moshës së tij, ose nëse jeni të brengosur për zhvillimin e tij ose ju duket që ngec, kërkoni ndihmë profesionale (pediatër).
Shenjat që sugjerojnë në pengesa në zhvillim përfshijnë:
Tantrume të shpeshta (sulme të hidhërimit). Nuk luan, as me fëmijë, e as me të rritur. Nuk do lojra me imagjinatë. Shpesh është në botën e vete dhe nuk përzihet me të tjerë. Rëndë vrapon. Është i plogësht. Nuk mund të hipë nëpër shkallë ose në mobilje të ulta. Nuk është i aftë për të hipur. Nuk është mjaftueshëm aktiv ose tepër aktiv, në krahasim me fëmijët e tjerë të moshës së tij. Nuk është i aftë të ushqehet vetë. Nuk shfrytëzon fjalë për t'u shprehur (t'u tregojë të tjerëve se ç'do). Nuk flet qartë, nuk kuptohet se ç'do të thotë.

Zhvillimi i fëmijës (3-4 vjet)

Zhvillim social dhe emocional
Fëmija juaj tre – katër vjeçar nga foshnjë kalon në fëmijë. Ai fillon të mësojë si të sillet me të tjerët, më mirë t'i kontrollojë emocionet e veta edhe pse sigurisht do të ketë ende nga ndonjë tantrum (reagim impulsiv). Fëmija juaj fillon t'i kuptojë traditat sociale, të jetë i sjellshëm kur ka nevojë. Karakteristikat që vijojnë janë tipike: Fëmija tre vjeçar kënaqet të luajë me fëmijët e tjerë. Ende mund të ketë frikë nga zhurma, errësira, kafshët, përbindëshat etj. E zhvillon sensin për humor dhe dëshiron të qesh dhe të përsërisë fjalë të ndyta dhe situata të tilla. Ende kërkon qetësues (si kukullën apo batanien e tij) kur është i lodhur apo kur është larg nga shtëpia. Ka shumë ide stereotipe për atë se si duhet të jenë vajzat apo djemtë. Fillon ta marrë përgjegjësinë për tualetën e tij por mund të ketë aksidente gjatë ditës dhe mund të urinojë natën. Në këtë periudhë shumica e fëmijëve tashmë i kanë marr eksperiencat e para në foshnjore.
Zhvillimi i të kuptuarit
Bota e tij e brendshme është shumë e fuqishme. Disa herë e ka vështirë ta kuptojë dallimin mes reales dhe asaj që e pretendon. Nuk gënjen me shkak. Tregon një dijeni të caktuar për kohën dhe e kupton që pas natës vjen dita. E kupton që prindërit nuk mund t'ia lexojnë mendimet. Ende nuk i kupton gjërat si lartësia dhe madhësia.
Zhvillimi motorik
Në ketë moshë fëmijët kënaqen me aktivitetin fizik. Nuk janë shumë të mirë në caktimin e aktivitetit, do të lodhen shpejt nëse nuk u ofrohen aktivitete më të qeta. Mund ta rrotullojë dhe ta shqelmoj topin por hudhja është ende e rëndë për atë. Lapsin (stilografin) e mban në mënyrë korrekte në moshën katër vjeçare. Gjatë këtij viti do të mësojë te pres me gërshërë.
Gjuha
Në moshën tri vjeçare flet me fjali të thjeshta, shpesh belbëzon dhe dyshohet rreth fjalëve. Disa trevjeçarë flasin qartë, të tjerët ende e flasin gjuhën e bebeve. Në moshën tre vjet e gjysmë ata dijnë mesatarisht 1200 fjalë. Shpesh parashtron pyetje që fillon me çfarë, kush, ku dhe pse? Mund të flasin për dje dhe për nesër.
Tualeti
Disa fëmijë arrijnë të mësojnë të shkojnë në banjo duke filluar nga viti i tretë, të tjerët jo. Nëse keni edhe fëmijë tjetër, fëmija juaj mund të ngec për shkurt që vetë ta bejë tuletën e tij. Mos u shqetësoni, nëse ekziston shqetësim rreth kësaj pyetje, konsultoni profesionalist (pediatër).
Sugjerimet që mund ta nxisin zhvillimin e fëmijës tuaj: Lejoni atij më shumë aktivitete fizike. Furnizojeni me lodra të thjeshta ashtu që fëmija juaj të mund ta mësojë bazën për lojërat grupore. Furnizojeni me muzikë, këngë, fotografi dhe libra me përralla, mundësi të vizatojë dhe të ngjyrosë. Fëmijët mund të kënaqen në emisione televizive të përshtatshme. I ofroni shumë dashuri, argëtim, të qeshur, leje dhe kurajo.
Shenja që sugjerojnë për pengesë në zhvillimin:
Të gjithë fëmijët nuk janë njësoj dhe nuk përparojnë me të njëjtën shpejtësi, në qoftë se fëmija juaj nuk mund t'i bëjë gjërat të lartë përmendura, nuk do të thotë që ka problem siguri. Megjithatë nëse dallohet shumë nga fëmijët e tjerë apo nëse jeni të brengosur për zhvillimin e tij ose ju duket që ai ngec kërkoni ndihmë profesionale (pediatër).
Shenjat që sugjerojnë për problem në zhvillimin :
Nuk komunikon me fëmijët tjerë as me të rriturit gjatë lojës. Është tepër agresiv ose tepër i inhibuar (i tërhequr) me fëmijët tjerë. Kur luan, luan me përsëritje dhe në mënyrë stereotipe. Fizikisht është më pak i aftë se sa fëmijët tjer ë në të njejtën moshë. Nuk i kontrollon të dalat jashtë dhe urinimin. Sërish fillon të urinojë në mbathje pas një periudhe kur ka qenë “i thatë” gjatë ditës. Ende flet joqartësisht apo nuk shqipton fjali. Nuk është i aftë të ndjek instrukcione verbale. Nuk flet derisa luan. Ku të drejtoheni për ndihmë?

Shih edhe

• Rinia
• Fëmija
• Puberteti
• Adoleshenca
• Psikologjia fëmijënore
• Psikologjia zhvillimore

Literatura

• Rorabaugh, W. J.; Critchlow, Donald T.; Baker, Paula C. (2004). America's Promise: A Concise History of the United States (në anglisht). Rowman & Littlefield. fq. 47. ISBN 978-0-7425-1189-7.
• Waites, Matthew (2005). The Age of Consent: Young People, Sexuality and Citizenship (në anglisht). Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-2173-4. OCLC 238887395.
• Brewer, Holly (2012). By birth or consent: children, law, and the Anglo-American revolution in authority (në anglisht). Chapel Hill, NC: University of North Carolina Press. fq. 288. ISBN 978-0-8078-2950-9.
• Crawley, Heaven (2007). When is a child not a child? Asylum, age disputes and the process of age assessment (PDF). ILPA (në anglisht). Immigration Law Practitioners' Association. fq. 45. ISBN 978-1-901833-13-3. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 8 korrik 2014. Marrë më 8 qershor 2014.
• Brewer, Holly. By Birth or Consent: Children, Law, & the Anglo-American Revolution in Authority Arkivuar 11 korrik 2011 tek Wayback Machine By Birth or Consent: Children, Law, & the Anglo-American Revolution in Authority (në anglisht), University of North Carolina Press (Chapel Hill), 2005, ISBN 978-0-8078-5832-5, arkivuar nga origjinali më 11 korrik 2011, marrë më 30 maj 2022
• Robertson, Stephen (University of Sydney). "Age of Consent Laws." In: Children & Youth in History, Roy Rosenzweig Center for History and New Media (CHNM) at George Mason University and the University of Missouri–Kansas City.—Includes links to primary sources.
• Waites, Matthew The Age of Consent: Young People, Sexuality and Citizenship, (New York [United States] and Houndmills, Basingstoke [United Kingdom]: Palgrave Macmillan). 2005, ISBN 978-1-4039-2173-4
• Schaffner, Laurie (2002). "An Age of Reason: Paradoxes in Legal Constructions of Adulthood". International Journal of Children's Rights (në anglisht). 10 (3): 201–232. doi:10.1163/157181802761586699.
• Senn, David R. A. Weems; Richard (2013). Manual of Forensic Odontology (në anglisht). CRC Press. fq. 212. ISBN 978-1-4398-5133-3.
• Cornick (1995). A Practical Guide to Family Law (në anglisht). Cengage Learning. fq. 229. ISBN 978-0-314-04451-8.
• Morolli, Danilo Ceccarelli (2012). A brief outline of roman law (në anglisht). Gangemi Editore spa. ISBN 978-88-492-7509-4.
• Do African Children Have Rights? (në anglisht). Marrë më 28 korrik 2015.
• Weeks, John Robert. Population : an introduction to concepts and issues (në anglisht) (bot. Twelfth). Boston, MA. ISBN 9781305094505. OCLC 884617656.
• Andrews KM, Brouillette DB, Brouillette RT (2008). "Mortality, Infant". Encyclopedia of Infant and Early Childhood Development (në anglisht). Elsevier. fq. 343–359. doi:10.1016/B978-012370877-9.00084-0.
• Duncan JR, Byard RW (2018). "Sudden Infant Death Syndrome: An Overview". përmbledhur nga Duncan JR, Byard RW (red.). SIDS Sudden infant and early childhood death: The past, the present and the future (në anglisht). University of Adelaide Press. doi:10.20851/j.ctv2n7f0v.6.
• Nussbaum M (2011). Creating Capabilities (në anglisht). The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 978-0-674-05054-9.
• Krug E (2002). World Report on Violence and Health (në anglisht). Geneva: Geneva WHO.
• Stratton K, Almario DA, Wizemann TM, McCormick MC (2003). Immunization Safety Review: Vaccinations and Sudden Unexpected Death in Infancy. Institute of Medicine, Immunization Safety Review Committee, Board of Health Promotion and Disease Prevention (në anglisht). Washington, DC: National Academies Press (US).
• Teodosic, R. Pedagoski recnik

Linqe të jashtme

• World Childhood Foundation
• Meeting Early Childhood Needs