Wikipedia

Pandemi

(Përcjellë nga Pandemia)

Me fjalën pandemi (nga greqishtja πᾶν , pan, "të gjithë" dhe δῆμος , demos, "njerëz") kuptohet përhapja një sëmundje e cila i kalon kufitë e shteteve dhe kontinenteve. Në krahasim nga epidemia Pandemia nuk është e kufizuar në në një pjesë të caktuar. Një pandemi është një epidemi e një sëmundje infektive që është përhapur në një rajon të madh, për shembull në kontinente të shumta ose në të gjithë botën, duke prekur një numër të konsiderueshëm të njerëzve. Një sëmundje e përhapur endemike me një numër stabil të njerëzve të infektuar nuk është pandemi. Sëmundjet endemike të përhapura me një numër stabil të njerëzve të infektuar siç janë përsëritjet e gripit sezonal në përgjithësi përjashtohen pasi ato ndodhin njëkohësisht në rajone të mëdha të globit sesa të përhapen në të gjithë botën.

Gjatë historisë njerëzore, ka pasur një numër të pandemive të sëmundjeve të tilla si lisë dhe tuberkulozit . Pandemia më fatale në historinë e regjistruar ishte Vdekja e Zezë (e njohur gjithashtu si Murtaja), e cila vrau rreth 75-200 milion njerëz në shekullin e 14-të. [1] [2] [3] [4] [5] [6] Termi nuk ishte përdorur akoma por ishte për pandemitë e mëvonshme duke përfshirë pandeminë e gripit të vitit 1918 (gripi spanjoll). [7] [8] [9] Pandemitë aktuale përfshijnë COVID-19 (SARS-CoV-2) dhe HIV / AIDS .

ShembujRedakto

  • Gripi i derrit (AH1N1)
  • Covid19

Keto jane perhapur ne te gjithe boten

PërkufizimiRedakto

Një pandemi është një epidemi që ndodh në një shkallë që kalon kufijtë ndërkombëtarë, zakonisht prek njerëzit në shkallë botërore. [10] Një sëmundje ose gjendje nuk është pandemi thjesht sepse është e përhapur ose vret shumë njerëz; gjithashtu duhet të jetë infektive. Për shembull, kanceri është përgjegjës për shumë vdekje, por nuk konsiderohet pandemi sepse sëmundja nuk është as infektive dhe as ngjitëse. [11]

VlerësimiRedakto

FazatRedakto

Organizata Botërore e Shëndetit (OBSH) aplikoi më parë një klasifikim me gjashtë faza për të përshkruar procesin me të cilin një virus i ri i gripit lëviz nga infeksionet e para te njerëzit përmes një pandemie. Fillon kur kryesisht kafshët janë të infektuara me një virus dhe disa raste kur kafshët infektojnë njerëzit, pastaj kalon në fazën ku virusi fillon të transmetohet drejtpërdrejt midis njerëzve dhe përfundon me fazën kur infeksionet tek njerëzit nga virusi janë përhapur në të gjithë botën. Në shkurt të vitit 2020, një zëdhënës i OBSH-së sqaroi se "nuk ka asnjë kategori zyrtare [për një pandemi]". [a] [12]

Përshkrimet e fazës pandemike të gripit të Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH) [13]
Faza 1 Faza 2 Faza 3 Faza 4 Faza 5 Faza 6 Kulmi i postës Valë e re e mundshme Post-pandemi
Probabiliteti i pasigurt i pandemisë Probabilitet mesatar në të lartë Probabilitet i lartë deri i caktuar Pandemi në progres - - -
Vetëm infeksion nga kafsha në kafshë Infeksioni nga kafsha në njeri Rastet sporadike ose të grumbulluara te njerëzit - - - - - -
- (Konsiderohet si një kërcënim pandemik njerëzor) Asnjë shpërthim i qëndrueshëm në nivelin e komunitetit Shpërthime të qëndrueshme në nivelin e komunitetit Mbështetur në dy vende në një rajon të OBSH-së Qëndruar në një vend në një rajon tjetër të OBSH-së Nivelet bien nën kulmin në shumicën e vendeve Aktiviteti rritet përsëri në shumicën e vendeve Nivelet kthehen në nivelet e zakonshme sezonale
● Fazat 3-6: "E qëndrueshme" nënkupton transmetimin nga njeriu në njeri.



</br> ● Pas Fazës 6: "vendet" nënkupton ato "me mbikëqyrje adekuate".



</br> ● OBSH nuk e përdor më zyrtarisht kategorinë "pandemi". [12]

Në një konferencë shtypi virtuale në maj 2009 mbi pandeminë e gripit, Dr. Keiji Fukuda, Ndihmës Drejtor i Përgjithshëm i Përkohshëm për Sigurinë Shëndetësore dhe Mjedisin, OBSH tha "Një mënyrë e thjeshtë për të menduar për pandeminë ... do të thotë: një pandemi është një përhapje globale. Atëherë mund të pyesni veten: 'Çfarë është një përhapje globale?' Përhapja globale do të thotë që ne shohim të dy përhapjen e agjentit ... dhe pastaj ne shohim aktivitete të sëmundjes përveç përhapjes së virusit. " [14]

Në planifikimin për një pandemi të mundshme të gripit, OBSH-ja publikoi një dokument mbi udhëzimet për gatishmërinë e pandemisë në 1999, i rishikuar në 2005 dhe 2009, duke përcaktuar fazat dhe veprimet e duhura për secilën fazë në një ndihmës-mémoire me titull përshkrimet e fazës pandemike të OBSH-së dhe veprimet kryesore sipas fazave . Rishikimi i vitit 2009, duke përfshirë përkufizimet e një pandemie dhe fazat që çojnë në deklarimin e saj, u finalizuan në Shkurt 2009. Pandemia e virusit H1N1 2009 nuk ishte as në horizont në atë kohë dhe as nuk përmendet në dokument. [15] [16] Të gjitha versionet e këtij dokumenti i referohen gripit. Fazat përcaktohen nga përhapja e sëmundjes; virulenca dhe vdekshmëria nuk përmenden në përkufizimin aktual të OBSH-së, megjithëse këta faktorë janë përfshirë më parë. [17]

 
Intervalet e gripit në Kornizën e Intervaleve Pandemike të CDC

Në vitin 2014, Qendrat e Shteteve të Bashkuara për Kontrollin dhe Parandalimin e Sëmundjeve prezantuan një kornizë analoge në fazat pandemike të OBSH-së me titull Korniza e Intervaleve Pandemike. [18] Ai përfshin dy intervale parapandemike,

  • Hetimi
  • Njohja

dhe katër intervale pandemike,

  • Fillimi
  • Nxitimi
  • Deceleration
  • Përgatitja

Ai gjithashtu përfshin një tabelë që përcakton intervalet dhe i rendit ato në fazat pandemike të OBSH-së.

AshpërsiaRedakto

Në vitin 2014, Qendrat e Shteteve të Bashkuara për Kontrollin dhe Parandalimin e Sëmundjeve miratuan Kornizën e Vlerësimit të Ashpërsisë Pandemike (PSAF) për të vlerësuar ashpërsinë e pandemive. [18] PSAF zëvendësoi indeksin linear të ashpërsisë pandemike të vitit 2007, i cili supozoi 30% përhapje dhe matur shkallën e fatalitetit (CFR) për të vlerësuar ashpërsinë dhe evolucionin e pandemisë. [19]

Historikisht, masat e ashpërsisë pandemike u bazuan në shkallën e fatalitetit të rastit. [20] Sidoqoftë, shkalla e fatalitetit mund të mos jetë një masë e përshtatshme e ashpërsisë pandemike gjatë një përgjigje pandemike sepse: [21]

  • Vdekjet mund të mbeten disa javë prapa rasteve, duke e bërë shkallën e fatalitetit të rastit një nënvlerësim
  • Numri i përgjithshëm i rasteve mund të mos dihet, duke e bërë shkallën e fatalitetit të rastit një mbivlerësim [22]
  • Një rast i vetëm shkalla e fatalitetit për të gjithë popullsinë mund të errësojë efektin mbi nën-popullatat e prekshme, të tilla si fëmijët, të moshuarit, ata me gjendje kronike dhe anëtarët e pakicave të caktuara racore dhe etnike
  • Vetëm viktimat nuk mund të japin llogari për efektet e plota të pandemisë, të tilla si mungesa në punë ose kërkesa për shërbimet e kujdesit shëndetësor

Për të llogaritur kufizimet e matjes së shkallës së fatalitetit vetëm, PSAF vlerëson ashpërsinë e një sëmundjeje në dy dimensione: ashpërsia klinike e sëmundjes në personat e infektuar; dhe transmetueshmëria e infeksionit në popullatë. [21] Secili dimension mund të matet duke përdorur më shumë se një metrikë, të cilat janë shkallëzuar për të lejuar krahasimin e matjeve të ndryshme. Ashpërsia klinike mund të matet, për shembull, si raport i vdekjeve në shtrime në spital ose duke përdorur shënjues gjenetikë të virulencës. Transmetueshmëria mund të matet, për shembull, si numri bazë i riprodhimit R 0 dhe intervali serik ose përmes imunitetit themelor të popullsisë. Kuadri jep udhëzime për shkallëzimin e masave të ndryshme dhe shembuj të vlerësimit të pandemive të kaluara duke përdorur kornizën.

MenaxhimiRedakto

Strategjitë themelore në kontrollin e një shpërthimi janë kontrolli dhe zbutja . Përmbajtja mund të ndërmerret në fazat e hershme të shpërthimit, duke përfshirë gjurmimin e kontaktit dhe izolimin e individëve të infektuar për të ndaluar përhapjen e sëmundjes në pjesën tjetër të popullatës, ndërhyrje të tjera të shëndetit publik për kontrollin e infeksionit dhe kundërmasa terapeutike të tilla si vaksinat që mund të jenë efektive nëse në dispozicion. [23] Kur të bëhet e qartë se nuk është më e mundur të përmbahet përhapja e sëmundjes, menaxhmenti do të kalojë në fazën e zbutjes, në të cilën merren masa për të ngadalësuar përhapjen e sëmundjes dhe për të zbutur efektet e saj në shoqëri dhe sistemin e kujdesit shëndetësor. . Në realitet, masat e kufizimit dhe zbutjes mund të ndërmerren njëkohësisht. [24]

Një pjesë kryesore e menaxhimit të një shpërthimi të sëmundjes infektive është përpjekja për të ulur kulmin e epidemisë, e njohur si "rrafshimi i kurbës së epidemisë". Kjo ndihmon në uljen e rrezikut të mbingarkesës së shërbimeve shëndetësore dhe siguron më shumë kohë për zhvillimin e një vaksine dhe trajtimi. [25] Një grup i gjerë i të ashtuquajturave ndërhyrje jo-farmaceutike mund të merren për të menaxhuar shpërthimin. Në një pandemi të gripit, këto veprime mund të përfshijnë: masa personale parandaluese të tilla si higjiena e duarve, mbajtja e maskave të fytyrës dhe vetë-karantina; masat e komunitetit që synojnë distancimin shoqëror siç janë mbyllja e shkollave dhe anulimi i tubimeve masive; angazhimi i komunitetit për të inkurajuar pranimin dhe pjesëmarrjen në ndërhyrje të tilla; dhe masat mjedisore si pastrimi i sipërfaqeve.

Një strategji tjetër, shtypja, kërkon ndërhyrje më ekstreme afatgjata jo-farmaceutike në mënyrë që të kthejë pandeminë duke ulur numrin bazë të riprodhimit në më pak se 1 Strategjia e shtypjes, e cila përfshin distancimin e rreptë shoqëror të popullsisë, izolimin e rasteve në shtëpi dhe karantinën shtëpiake, u ndërmor nga Kina gjatë pandemisë COVID-19, ku qytete të tëra u vendosën nën bllokim, por një strategji e tillë mbart shumë shoqërore dhe ekonomike kostot [26] Një metodë për qasjen efikase të imunizimeve, e quajtur imunizimi i njohjes është zhvilluar nga Cohen et al [27] .

Pandemitë aktualeRedakto

 
Prevalenca e vlerësuar e HIV / AIDS-it tek të rriturit e rinj (15-49) sipas vendeve që nga viti 2008

Megjithëse OBSH përdor termin "epidemi globale" për të përshkruar HIV ( "WHO HIV/AIDS Data and Statistics". Marrë më 12 prill 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Në vitin 2017, afërsisht 1 milion njerëz në Shtetet e Bashkuara kishin HIV ; 14% nuk e kuptuan që ishin infektuar. [28]

COVID-19Redakto

 
Rastet totale të konfirmuara të COVID ‑ 19 për milion njerëz [29]

Shpërthime të mëdha në vendeRedakto

Emri i vendit Rastet totale Vdekjet totale Gjithsej të rikuperuara Rastet aktive Të vdekur %



</br> (nga rastet totale) 		E rikuperuar %



</br> (nga rastet totale) 		Artikulli kryesor Ref.
lidhje=|kufi SHBA 7,679,000+ 215,000+ 4,895,078 2,569,534 3.56 47.39 Pandemia COVID-19 në Shtetet e Bashkuara [30]
lidhje=|kufi India 6,685,640+ 103.600 5,662,490 918,992 1.56 82,96 COVID-19 pandemi në Indi [31]
lidhje=|kufi Brazili 4,940,499 146.773 4,295,302 498,424 3.71 68.65 COVID-19 pandemi në Brazil [32]
lidhje=|kufi Rusia 1,225,889 21,475 982,324 222,090 1.62 72.99 COVID-19 pandemi në Rusi [33]
lidhje=|kufi Kolumbia 862.158 26,844 766,300 69,014 2.59 91.93 COVID-19 pandemi në Kolumbi [34]
lidhje=|kufi Spanja 852.838 32,225 N / A N / A 9.03 N / A COVID-19 pandemi në Spanjë
lidhje=|kufi Peruja 829.999 32,834 712,888 69014 4.76 68.82 COVID-19 pandemi në Peru [35]
lidhje=|kufi Meksika 761.665 79,088 550,053 132,524 11.37 63.88 COVID-19 pandemi në Meksikë [36]
lidhje=|kufi Afrika e Jugut 682,215 17,016 615,684 49,515 1.50 58.02 COVID-19 pandemi në Afrikën e Jugut [37]
lidhje=|kufi Kili 471.746 13,037 443.453 15,256 2.76 N / A COVID-19 pandemi në Kili [38]

Në të ardhmenRedakto

Raporti i 'epokës së pandemive' në tetor 2020 nga Platforma Shkencore Ndërqeveritare e Politikës së Kombeve të Bashkuara mbi Biodiversitetin dhe Shërbimet e Ekosistemit, shkruar nga 22 ekspertë në një larmi fushash, tha se shkatërrimi antropogjen i biodiversitetit po hap rrugën drejt epokës së pandemisë, dhe mund të rezultojë në deri në 850,000 viruse që transmetohen nga kafshët - veçanërisht zogjtë dhe gjitarët - te njerëzit. "Rritja eksponenciale" e konsumit dhe tregtisë së mallrave të tilla si mishi, vaji i palmës dhe metalet, lehtësuar kryesisht nga kombet e zhvilluara dhe një popullsi njerëzore në rritje, janë faktorët kryesorë të këtij shkatërrimi. Sipas Peter Daszak, kryetari i grupit që prodhoi raportin, "nuk ka asnjë mister të madh për shkakun e pandemisë Covid-19, ose për ndonjë pandemi moderne. Të njëjtat aktivitete njerëzore që nxisin ndryshimin e klimës dhe humbjen e biodiversitetit gjithashtu çojnë në rrezik pandemik përmes ndikimeve të tyre në mjedisin tonë. " Opsionet e propozuara të politikës nga raporti përfshijnë taksimin e prodhimit dhe konsumit të mishit, goditjen e tregtisë ilegale të kafshëve të egra, heqjen e specieve me rrezik të lartë nga tregtia e ligjshme e kafshëve të egra, eliminimin e subvencioneve për bizneset që janë të dëmshme për botën natyrore dhe krijimin e një rrjeti global të mbikëqyrjes. [39] [40] [41]

Shpërthime të dukshmeRedakto

 
Aztekët që vdesin nga sëmundja e lisë, Kodi Firenz (hartuar 1540–1585)
 
Gdhendje bashkëkohore e Marsejës gjatë Murtajës së Madhe të Marsejës, 1720–1721
 
Titujt e gazetave të Çikagos 1918 pasqyrojnë strategjitë moderne të zbutjes për gripin spanjoll, të tilla si ventilimi i shtuar, arrestimet për mos mbajtjen e maskave të fytyrës, inokulimet e sekuencuara, kufizimet në madhësinë e turmës, mbyllja selektive e bizneseve, ora e ndalimit dhe bllokimet. [42]

Në historinë njerëzore, në përgjithësi janë zoonozat si gripi dhe tuberkulozi ato që përbëjnë shumicën e shpërthimeve të përhapura, që rezultojnë nga zbutja e kafshëve. Ka pasur një numër epidemish veçanërisht të rëndësishme që meritojnë të përmenden më lart shkatërrimin "thjesht" të qyteteve:

  • Murtaja e Athinës (430 deri 426 pes): Gjatë Luftës së Peloponezit, ethet e tifos vranë një të katërtën e trupave Athinase dhe një të katërtën e popullsisë. Kjo sëmundje dobësoi fatalisht mbizotërimin e Athinës, por virulenca e dukshme e sëmundjes parandaloi përhapjen e saj më të gjerë; dmth. ajo vrau ushtritë e saj me një shpejtësi më të shpejtë sesa ata mund ta përhapnin atë. Shkaku i saktë i murtajës ishte i panjohur për shumë vite. Në janar 2006, studiuesit nga Universiteti i Athinës analizuan dhëmbët e marrë nga një varr masiv nën qytet dhe konfirmuan praninë e baktereve përgjegjëse për tifon. [43]
  • Antonine Plague (165 deri 180 Pas Krishtit): Ndoshta fruthi ose lisë i sjellë në gadishullin Italian nga ushtarët që ktheheshin nga Lindja e Afërt, ajo vrau një të katërtën e të infektuarve, deri në pesë milion në total. [44]
  • Murtaja e Qiprianit (251–266 Pas Krishtit): Një shpërthim i dytë i asaj që mund të ketë qenë e njëjta sëmundje si Plaga Antonine e vrarë (u tha) 5,000 njerëz në ditë në Romë .
  • Murtaja e Justinianit (541 deri 750 pas Krishtit): Shpërthimi i parë i regjistruar i murtajës bubonike filloi në Egjipt dhe arriti në Konstandinopojë pranverën tjetër, duke vrarë (sipas kronistit bizantin Procopius ) 10,000 në ditë në lartësinë e saj, dhe ndoshta 40% të qytetit banorët. Murtaja vazhdoi të eleminonte çerekun e gjysmën e popullsisë njerëzore të botës së njohur. [45] Kjo bëri që popullsia e Evropës të bjerë me rreth 50% midis 550 dhe 700 pas Krishtit.
  • Vdekja e Zezë (1331 deri në 1353): Numri i përgjithshëm i vdekjeve në të gjithë botën vlerësohet nga 75 deri në 200 milion. Tetëqind vjet pas shpërthimit të fundit, murtaja u kthye në Evropë . Duke filluar në Azi, sëmundja arriti në Mesdheun dhe Evropën Perëndimore në 1348 (ndoshta nga tregtarët italianë që largoheshin duke luftuar në Krime ) dhe vrau rreth 20 deri në 30 milion Evropianë në gjashtë vjet; [46] një e treta e popullsisë së përgjithshme, [47] dhe deri në një gjysmë në zonat urbane më të prekura. Ishte i pari i një cikli të epidemive evropiane të murtajës që vazhdoi deri në shekullin e 18-të. [48] Kishte më shumë se 100 epidemi të murtajës në Evropë gjatë kësaj periudhe. [49] Sëmundja përsëritej në Angli çdo dy deri në pesë vjet nga 1361 në 1480. [50] Nga vitet 1370, popullsia e Anglisë u zvogëlua me 50%. [51] Murtaja e Madhe e Londrës e viteve 1665–66 ishte shpërthimi i fundit i madh i murtajës në Angli dhe vrau afërsisht 100,000 njerëz, 20% të popullsisë së Londrës. [52]
  • Pandemia e tretë e murtajës (1855): Duke filluar në Kinë, ajo u përhap në Indi, ku vdiqën 10 milion njerëz. [53] Gjatë kësaj pandemie, Shtetet e Bashkuara panë shpërthimin e saj të parë: murtaja në San Francisko e viteve 1900–1904 . [54] Sot, raste sporadike të murtajës ndodhin akoma në Shtetet e Bashkuara të perëndimit. [55]
  • Gripi spanjoll 1918-1920 infektoi gjysmë miliard njerëz [56] rreth botës, duke përfshirë edhe në ishujt e largët të Paqësorit dhe në Arktik - duke vrarë 20 deri në 100 milion. [57] Shumica e shpërthimeve të gripit në mënyrë disproporcionale vrasin shumë të rinj dhe shumë të moshuar, por pandemia e vitit 1918 kishte një normë jashtëzakonisht të lartë të vdekshmërisë për të rriturit e rinj. [58] Vrau më shumë njerëz në 25 javë sesa AIDS në 25 vitet e para. [59] [60] Lëvizjet masive të trupave dhe lagjet e ngushta gjatë Luftës Botërore Kam bërë që ajo të përhapet dhe të shndërrohet më shpejt, dhe ndjeshmëria e ushtarëve ndaj gripit mund të jetë rritur nga stresi, kequshqyerja dhe sulmet kimike . [61] Sistemet e përmirësuara të transportit e bënë më të lehtë për ushtarët, marinarët dhe udhëtarët civilë përhapjen e sëmundjes. [62]

Takimet midis eksploruesve evropianë dhe popullatave në pjesën tjetër të botës shpesh prezantuan epidemi të virulencës së jashtëzakonshme. Sëmundja vrau një pjesë të popullsisë vendase të Ishujve Kanarie në shekullin e 16-të ( Guanches ). Gjysma e popullsisë vendase të Hispaniola në 1518 u vra nga lisë. Lisë gjithashtu shkatërroi Meksikën në vitet 1520, duke vrarë 150,000 vetëm në Tenochtitlán, përfshirë perandorin dhe në Peru në vitet 1530, duke ndihmuar pushtuesit evropianë. [63] Fruthi vrau edhe dy milion vendas meksikanë në shekullin e 17-të. Në vitet 1618–1619, lisë shfarosi 90% të amerikanëve vendas të Gjirit të Massachusetts . Gjatë viteve 1770, lisë vrau të paktën 30% të Paqësorit Veri-Perëndimor të Amerikës Vendas. [64] Epidemitë e lisë në vitet 1780–1782 dhe 1837–1838 sollën shkatërrim dhe shpopullim drastik midis indianëve të fushës. [65] Disa besojnë se vdekja e deri në 95% të popullsisë amerikane vendase të Botës së Re u shkaktua nga evropianët që prezantuan sëmundje të Botës së Vjetër si lisë, fruthit dhe gripit. [66] Gjatë shekujve, evropianët kishin zhvilluar shkallë të lartë të imunitetit të tufave ndaj këtyre sëmundjeve, ndërsa popujt autoktonë nuk kishin imunitet të tillë. [67]

Lisë e shkatërroi popullsinë vendase të Australisë, duke vrarë rreth 50% të Australianëve Vendas në vitet e para të kolonizimit Britanik. Gjithashtu vrau shumë Maori të Zelandës së Re . [68] Në vitet 1848–49, rreth 40,000 nga 150,000 Hawaiians vlerësohet të kenë vdekur nga fruthi, kolla e mirë dhe gripi . Sëmundjet e paraqitura, veçanërisht lisë, zhdukën gati popullsinë vendase të Ishullit të Pashkëve . [69] Fruthi vrau më shumë se 40,000 Fijianë, afërsisht një e treta e popullsisë, në 1875, dhe në fillim të shekullit të 19 shkatërroi popullsinë Andamaneze . [70] Popullsia Ainu u ul në mënyrë drastike në shekullin e 19-të, për shkak të një numri të madh të sëmundjeve infektive të sjella nga kolonët japonezë që derdhen në Hokkaido . [71]

Studiuesit arritën në përfundimin se sifilizi u transportua nga Bota e Re në Evropë pas udhëtimeve të Columbus . Gjetjet sugjeruan se evropianët mund të kishin bartur bakteret tropikale jonnereale, ku organizmat mund të ishin shndërruar në një formë më vdekjeprurëse në kushte të ndryshme të Evropës. [72] Sëmundja ishte më shpesh fatale sesa sot. Sifilizi ishte një vrasës i madh në Evropë gjatë Rilindjes . [73] Midis 1602 dhe 1796, Kompania Hollandeze e Indisë Lindore dërgoi gati një milion evropianë për të punuar në Azi. Në fund të fundit, më pak se një e treta u kthyen në Evropë. Shumica vdiq nga sëmundjet. [74] Sëmundja vrau më shumë ushtarë britanikë në Indi dhe Afrikën e Jugut sesa luftën. [75]

Qysh në vitin 1803, Kurora Spanjolle organizoi një mision ( ekspedita Balmis ) për të transportuar vaksinën e lisë në kolonitë Spanjolle dhe për të vendosur programe vaksinimi masive atje. [76] Deri në vitin 1832, qeveria federale e Shteteve të Bashkuara krijoi një program vaksinimi të lisë për amerikanët vendas. [77] Nga fillimi i shekullit të 20-të e tutje, eliminimi ose kontrolli i sëmundjeve në vendet tropikale u bë një forcë lëvizëse për të gjitha fuqitë koloniale . [78] Epidemia e sëmundjes së gjumit në Afrikë u arrestua për shkak të ekipeve lëvizëse që kontrolluan sistematikisht miliona njerëz në rrezik. [79] Në shekullin e 20-të, bota pa rritjen më të madhe të popullsisë së saj në historinë njerëzore për shkak të një rënie në shkallën e vdekshmërisë në shumë vende si rezultat i përparimeve mjekësore . [80] Popullsia e botës është rritur nga 1.6 miliard në 1900 në rreth 6.8 miliard në 2011. [81] Ethet Dengue : Dengue përhapet nga disa lloje të mushkonjave femra të tipit Aedes, kryesisht A. aegypti . Virusi ka pesë lloje; infeksioni me një lloj zakonisht i jep imunitet të përjetshëm atij lloji, por vetëm imunitet afatshkurtër ndaj të tjerëve. Infeksioni pasues me një lloj tjetër rrit rrezikun e komplikimeve të rënda. Një numër i testeve janë në dispozicion për të konfirmuar diagnozën, përfshirë zbulimin e antitrupave ndaj virusit ose ARN-së së tij.

KoleraRedakto

Që kur u bë e përhapur në shekullin e 19-të, kolera ka vrarë dhjetëra miliona njerëz.

  • 1817–1824 pandemia e kolerës . Më parë e kufizuar në nënkontinentin Indian, pandemia filloi në Bengal, pastaj u përhap në të gjithë Indinë deri në vitin 1820. 10,000 trupa britanike dhe indianë të panumërt vdiqën gjatë kësaj pandemie. [82] Ai u shtri deri në Kinë, Indonezi (ku më shumë se 100,000 njerëz u nënshtruan vetëm në ishullin Java ) dhe Detin Kaspik para se të tërhiqeshin. Vdekjet në nënkontinentin Indian midis 1817 dhe 1860 vlerësohet të kenë kaluar 15 milion. 23 milion të tjerë vdiqën midis 1865 dhe 1917. Vdekjet ruse gjatë një periudhe të ngjashme tejkaluan 2 milion [83]
  • 1826–1837 pandemia e kolerës . Arriti në Rusi (shih Riot e Kolera ), Hungari (rreth 100,000 vdekje) dhe Gjermani në 1831, Londër në 1832 (më shumë se 55,000 persona vdiqën në Mbretërinë e Bashkuar ), [84] Francë, Kanada ( Ontario ) dhe Shtetet e Bashkuara (New York) Qyteti) në të njëjtin vit, [85] dhe bregdetin Paqësor të Amerikës së Veriut deri në 1834. Besohet se më shumë se 150,000 amerikanë vdiqën nga kolera midis 1832 dhe 1849. [86]
  • 1846–1860 pandemia e kolerës . E prekur thellë Rusinë, me më shumë se një milion vdekje. Një shpërthim dy-vjeçar filloi në Angli dhe Uells në 1848 dhe mori 52,000 jetë. [87] Në të gjithë Spanjën, kolera shkaktoi më shumë se 236,000 vdekje në 1854–55. [88] Ajo mori 200,000 jetë në Meksikë. [89]
  • 1863–75 pandemi e kolerës . Përhapur kryesisht në Evropë dhe Afrikë. Të paktën 30,000 nga 90,000 pelegrinët e Mekës ranë viktima të sëmundjes. Kolera mori 90,000 jetë në Rusi në 1866. [90]
  • Në 1866, kishte një shpërthim në Amerikën e Veriut. Vrau rreth 50,000 amerikanë.
  • 1881–96 pandemia e kolerës . Epidemia 1883–1887 kushtoi 250,000 jetë në Evropë dhe të paktën 50,000 në Amerikë. Kolera mori 267,890 jetë në Rusi (1892); 120,000 në Spanjë; [91] 90,000 në Japoni dhe 60,000 në Persi .
  • Në vitin 1892, kolera ndoti furnizimin me ujë të Hamburgut dhe shkaktoi 8.606 vdekje. [92]
  • 1899–1923 pandemia e kolerës . Kishte pak efekt në Evropë për shkak të përparimeve në shëndetin publik, por Rusia u prek përsëri keq (më shumë se 500,000 njerëz që vdiqën nga kolera gjatë çerekut të parë të shekullit 20). [93] Pandemia e gjashtë vrau më shumë se 800,000 në Indi. Epidemia e kolerës 1902–1904 mori më shumë se 200,000 jetë në Filipine .
  • 1961–75 pandemia e kolerës . Filloi në Indonezi, thirri El Tor pas biotipit të ri përgjegjës për pandeminë dhe arriti në Bangladesh në 1963, Indi në 1964 dhe Bashkimin Sovjetik në 1966. Që atëherë pandemia ka arritur Afrikën, Amerikën e Jugut dhe Amerikën Qendrore.

GripiRedakto

 
  • Mjeku grek Hipokrati, "Ati i Mjekësisë", përshkroi për herë të parë gripin në 412 Para Krishtit
  • Pandemia e parë e gripit që përshkruhet patologjikisht ndodhi në 1510 . Që nga pandemia e vitit 1580, pandemitë e gripit kanë ndodhur çdo 10 deri në 30 vjet. [94]
  • Pandemia e gripit 1889–1890, e njohur gjithashtu si gripi rus ose gripi aziatik, u raportua për herë të parë në maj 1889 në Bukhara, Uzbekistan . Në tetor, ai kishte arritur në Tomsk dhe Kaukaz . Ai u përhap me shpejtësi në perëndim dhe goditi Amerikën e Veriut në Dhjetor 1889, Amerikën e Jugut në Shkurt – Prill 1890, Indinë në Shkurt – Mars 1890 dhe Australinë në Mars – Prill 1890. Nënllojet H3N8 dhe H2N2 të virusit të Gripit A janë identifikuar secila si shkaqe të mundshme. Ajo kishte një sulm dhe shkallë shumë të lartë të vdekshmërisë, duke shkaktuar rreth një milion viktima. [95]
  • " Gripi spanjoll ", 1918–1919. Së pari u identifikua në fillim të Marsit 1918 në stërvitjen e trupave amerikane në Kampin Funston, Kansas . Në tetor 1918, ajo ishte përhapur për t'u bërë një pandemi në të gjithë botën në të gjitha kontinentet dhe përfundimisht infektoi rreth një të tretën e popullsisë së botës (ose 500 milion 00 persona). Jashtëzakonisht vdekjeprurëse dhe viruse, ajo përfundoi pothuajse aq shpejt sa filloi, duke u zhdukur plotësisht brenda 18 muaj. Brenda gjashtë muajve, rreth 50 milion njerëz ishin të vdekur; [56] disa vlerësime tregojnë se numri i përgjithshëm i viktimave në të gjithë botën është mbi dyfishi i këtij numri. Rreth 17 milion vdiqën në Indi, 675,000 në Shtetet e Bashkuara, dhe 200,000 në Mbretërinë e Bashkuar. Virusi që shkaktoi gripin spanjoll ishte gjithashtu i implikuar si një shkak i encefalitit lethargica tek fëmijët. [96] Virusi u rindërtua kohët e fundit nga shkencëtarët në CDC duke studiuar mbetjet e ruajtura nga ngrica e përhershme e Alaskës. Virusi H1N1 ka një strukturë të vogël por thelbësore që është e ngjashme me gripin spanjoll. [97]
  • " Gripi aziatik ", 1957–58. Një virus H2N2 u identifikua për herë të parë në Kinë në fund të Shkurtit 1957. Shkaktoi rreth dy milion vdekje në të gjithë botën. [98]
  • " Gripi i Hong Kongut ", 1968–69. Një virus H3N2 u zbulua për herë të parë në Hong Kong në fillim të vitit 1968 dhe u përhap në të gjithë botën, duke zgjatur deri në 1972. Kjo pandemi vrau afërsisht një milion njerëz në të gjithë botën. [99]
  • " Gripi i derrave ", 2009–10. Një virus H1N1 u zbulua për herë të parë në Meksikë në fillim të vitit 2009. Vlerësimet për vdekshmërinë e kësaj pandemie variojnë nga 150 në 500 mijë. [100] [101]

TifojaRedakto

Tifoja nganjëherë quhet "ethe kampi" për shkak të modelit të tij të flakërimit në kohë grindjesh. (Njihet gjithashtu si "ethe gaol" dhe "ethe anije", për zakonet e saj të përhapjes së egër në lagje të ngushta, siç janë burgjet dhe anijet. ) Duke u shfaqur gjatë Kryqëzatave, ajo pati ndikimin e saj të parë në Evropë në 1489, në Spanjë. Gjatë luftimeve midis spanjollëve të krishterë dhe myslimanëve në Granada, spanjollët humbën 3,000 nga viktimat e luftës dhe 20,000 nga tifoja. Në 1528, Francezët humbën 18,000 trupa në Itali dhe humbën epërsinë në Itali nga Spanjollët. Në 1542, 30,000 ushtarë vdiqën nga tifoja ndërsa luftonin osmanët në Ballkan.

Gjatë Luftës Tridhjetëvjeçare (1618–1648), rreth tetë milionë gjermanë u vranë nga murtaja bubonike dhe tifoja. [102] Sëmundja gjithashtu ka luajtur një rol të madh në shkatërrimin e Napoleonit 's Grande Armee në Rusi në 1812. Gjatë tërheqjes nga Moska, më shumë personel ushtarak francez vdiqën nga tifoja sesa u vranë nga rusët. Nga 450,000 ushtarë që kaluan Neman në 25 Qershor 1812, më pak se 40,000 u kthyen. Më shumë personel ushtarak u vranë nga 1500 deri në 1914 nga tifoja sesa nga veprimet ushtarake. [103] Në fillim të vitit 1813, Napoleoni ngriti një ushtri të re prej 500,000 vetësh për të zëvendësuar humbjet e tij ruse. Në fushatën e atij viti, më shumë se 219,000 ushtarë të Napoleonit vdiqën nga tifoja. Tifoja luajti një faktor kryesor në urinë e madhe të Irlandës . Gjatë Luftës së Parë Botërore, epidemitë e tifos vranë më shumë se 150,000 në Serbi . Kishte rreth 25 milion infeksione dhe 3 milion vdekje nga tifoja epidemike në Rusi nga viti 1918 deri më 1922. [104] Tifos gjithashtu vrau të burgosur të shumtë në kampet naziste të përqendrimit dhe kampet sovjetike të robërve të luftës gjatë Luftës Botërore II Më shumë se 3.5 milion robër sovjetikë vdiqën nga 5.7 milion në paraburgim nazist. [105]

LisëRedakto

 
rr. 1908

Lija ishte një sëmundje ngjitëse e shkaktuar nga virusi i variolës . Sëmundja vrau rreth 400,000 evropianë në vit gjatë viteve të mbylljes së shekullit të 18-të. Gjatë shekullit të 20-të, vlerësohet se lisë ishte përgjegjëse për 300-500 milion vdekje. [106] [107] Kohët e fundit në fillim të viteve 1950, rreth 50 milion raste të lisë ndodhën në botë çdo vit. Pas fushatave të suksesshme të vaksinimit gjatë shekujve 19 dhe 20, OBSH certifikoi zhdukjen e lisë në dhjetor 1979. Deri më sot, lisë është e vetmja sëmundje infektive njerëzore që është çrrënjosur plotësisht, [108] dhe një nga dy viruset infektive që janë çrrënjosur ndonjëherë, së bashku me dëmtuesit e rinderit . [109]

FruthiRedakto

Historikisht, fruthi ishte i përhapur në të gjithë botën, pasi është shumë ngjitës. Sipas Programit Kombëtar të Imunizimit të SHBA, deri në vitin 1962 90% e njerëzve ishin infektuar me fruth nga mosha 15 vjeç. [110] Para se vaksina të prezantohej në 1963, kishte rreth tre deri në katër milion raste në SH.B.A çdo vit. [111] Fruthi vrau rreth 200 milion njerëz në të gjithë botën gjatë 150 viteve të fundit. [112] Vetëm në vitin 2000, fruthi vrau rreth 777,000 në të gjithë botën nga 40 milion raste në të gjithë botën. [113]

Fruthi është një sëmundje endemike, që do të thotë se ka qenë vazhdimisht e pranishme në një komunitet dhe shumë njerëz zhvillojnë rezistencë. Në popullatat që nuk kanë qenë të ekspozuara ndaj fruthit, ekspozimi ndaj një sëmundjeje të re mund të jetë shkatërrues. Në vitin 1529, një shpërthim i fruthit në Kubë vrau dy të tretat e vendasve të cilët më parë kishin mbijetuar nga lija. [114] Sëmundja kishte shkatërruar Meksikën, Amerikën Qendrore dhe civilizimin Inca .

TuberkuloziRedakto

 
Në vitin 2007, prevalenca e TB për 100,000 njerëz ishte më e larta në Afrikën Sub-Sahariane, dhe ishte gjithashtu relativisht e lartë në vendet aziatike, p.sh. India .

Një e katërta e popullsisë aktuale të botës është infektuar me Mycobacterium tuberculosis dhe infeksionet e reja ndodhin me një shpejtësi prej një në sekondë. [115] Rreth 5-10% e këtyre infeksioneve latente përfundimisht do të përparojnë në sëmundje aktive, e cila, nëse nuk trajtohet, vret më shumë se gjysmën e viktimave të saj. Çdo vit, tetë milion njerëz sëmuren me tuberkuloz dhe dy milion vdesin nga sëmundja në të gjithë botën. Në shekullin e 19-të, tuberkulozi vrau rreth një të katërtën e popullsisë së rritur të Evropës; [116] deri në vitin 1918, një në gjashtë vdekje në Francë ishte shkaktuar ende nga tuberkulozi. Gjatë shekullit të 20-të, tuberkulozi vrau afërsisht 100 milion njerëz. [112] TB është ende një nga problemet më të rëndësishme shëndetësore në botën në zhvillim. [117] Në vitin 2018, Tuberkulozi bëhet shkaku kryesor i vdekjes nga një sëmundje infektive, me afro 1.5 milion vdekje në të gjithë botën. [118]

LebraRedakto

Lebra, e njohur gjithashtu si sëmundja e Hansen, shkaktohet nga një bacil, Mycobacterium leprae . Shtë një sëmundje kronike me një periudhë inkubacioni deri në pesë vjet. Që nga viti 1985, 15 milion njerëz në të gjithë botën janë shëruar nga lebra. [119]

Historikisht, lebra ka prekur njerëzit që prej të paktën 600 pes. [120] Shpërthimet e lebrës filluan të ndodhin në Evropën Perëndimore rreth vitit 1000 pas Krishtit. [121] [122] Leprosoria e shumta, ose spitalet e lebrozëve, dolën në Mesjetë ; Matthew Paris vlerësoi se në fillim të shekullit të 13-të, kishte 19,000 prej tyre në të gjithë Evropën.

MalarjaRedakto

 
Prevalenca e malaries në të kaluarën dhe ato aktuale në 2009

Malaria është e përhapur në rajonet tropikale dhe subtropikale, duke përfshirë pjesë të Amerikave, Azisë dhe Afrikës . Çdo vit, ka afërsisht 350–500 milion raste të malaries. [123] Rezistenca ndaj ilaçeve paraqet një problem në rritje në trajtimin e malaries në shekullin 21, pasi rezistenca tani është e zakonshme kundër të gjitha klasave të ilaçeve antimalarike, përveç artemisininës . [124]

Malaria dikur ishte e zakonshme në pjesën më të madhe të Evropës dhe Amerikës së Veriut, ku tani është për të gjitha qëllimet inekzistente. [125] Malaria mund të ketë kontribuar në rënien e Perandorisë Romake . [126] Sëmundja u bë e njohur si " ethe romake ". Plasmodium falciparum u bë një kërcënim real për kolonistët dhe njerëzit autoktonë kur u fut në Amerikë së bashku me tregtinë e skllevërve . Malaria shkatërroi koloninë Jamestown dhe shkatërroi rregullisht Jugun dhe Midwest të Shteteve të Bashkuara. Deri në vitin 1830, ai kishte arritur në Paqësorin Veriperëndim. [127] Gjatë Luftës Civile Amerikane, kishte më shumë se 1.2 milion raste të malaries në mesin e ushtarëve të të dy palëve. [128] Shtetet e Bashkuara të Jugut vazhduan të preken me miliona raste të malaries në vitet 1930. [129]

Ethet e verdhaRedakto

Ethet e verdha kanë qenë burim i disa epidemive shkatërruese. Qytetet deri në veri si New York, Filadelfia dhe Boston u goditën nga epidemitë. Në 1793, një nga epidemitë më të mëdha të etheve të verdha në historinë e SH.B.A. vrau deri në 5,000 njerëz në Filadelfia - afërsisht 10% e popullsisë. Rreth gjysma e banorëve ishin larguar nga qyteti, përfshirë Presidentin George Washington. [130] Një shpërthim tjetër i madh i sëmundjes goditi Luginën e Lumit Misisipi në 1878, me vdekje të vlerësuara në rreth 20,000. Ndër vendet më të goditura ishte Memfisi, Tenesi, ku 5,000 njerëz u vranë dhe mbi 20,000 u larguan, atëherë përfaqësonin mbi gjysmën e popullsisë së qytetit, shumë prej të cilëve nuk u kthyen më. Në kohërat koloniale, Afrika Perëndimore u bë e njohur si "varri i të bardhit" për shkak të malaries dhe etheve të verdha. [131]

Shqetësimet në lidhje me pandemitë e ardhshmeRedakto

Rezistenca ndaj antibiotikëveRedakto

Mikroorganizmat rezistentë ndaj antibiotikëve, ndonjëherë të referuar si " superbugs ", mund të kontribuojnë në rishfaqjen e sëmundjeve të cilat aktualisht kontrollohen mirë. Për shembull, rastet e tuberkulozit që janë rezistente ndaj trajtimeve tradicionalisht efektive mbeten një shkak i shqetësimit të madh për profesionistët e shëndetit. Çdo vit, gati gjysmë milioni raste të reja të tuberkulozës rezistente ndaj shumë ilaçeve (MDR-TB) vlerësohet të ndodhin në të gjithë botën. [132] Kina dhe India kanë shkallën më të lartë të tuberkulozit rezistent ndaj shumë ilaçeve. [133] Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) raporton se afërsisht 50 milion njerëz në të gjithë botën janë të infektuar me MDR TB, me 79 përqind të atyre rasteve rezistente ndaj tre ose më shumë antibiotikëve. Në vitin 2005, 124 raste të MDR TB u raportuan në Shtetet e Bashkuara. Tuberkulozi shumë rezistent ndaj ilaçeve ( XDR TB ) u identifikua në Afrikë në 2006, dhe më pas u zbulua se ekzistonte në 49 vende, përfshirë Shtetet e Bashkuara. Ka rreth 40,000 raste të reja të XDR-TB në vit, vlerëson OBSH. [134]

Në 20 vitet e kaluara, bakteret e zakonshme duke përfshirë Staphylococcus aureus, Serratia marcescens dhe Enterococcus, kanë zhvilluar rezistencë ndaj antibiotikëve të ndryshëm si vancomycin, si dhe klasave të tëra të antibiotikëve, të tilla si aminoglikozidet dhe cefalosporinat . Organizmat rezistentë ndaj antibiotikëve janë bërë një shkak i rëndësishëm i infeksioneve të lidhura me kujdesin shëndetësor (nozokomial) (HAI). Për më tepër, infeksionet e shkaktuara nga shtame të fituara nga komuniteti i Staphylococcus aureus ( MRSA ) rezistente ndaj meticilinës në individë të ndryshëm të shëndetshëm janë bërë më të shpeshta vitet e fundit.

Ethet hemorragjike viraleRedakto

Ethet virale hemorragjike si sëmundja e virusit Ebola, ethet Lassa, ethet Rift Valley, sëmundja e virusit Marburg, ethet hemorragjike Boliviane dhe ethet hemorragjike Krime-Kongo janë sëmundje shumë ngjitëse dhe vdekjeprurëse, me potencialin teorik të bëhen pandemi. [135] [136] Aftësia e tyre për t'u përhapur në mënyrë efikase sa të shkaktojë një pandemi është e kufizuar, megjithatë, pasi transmetimi i këtyre viruseve kërkon kontakt të ngushtë me vektorin e infektuar, dhe vektori ka vetëm një kohë të shkurtër para vdekjes ose sëmundjes serioze. Për më tepër, koha e shkurtër midis një vektori që bëhet infektiv dhe shfaqjes së simptomave lejon që profesionistët mjekësorë të karantinojnë shpejt vektorët dhe t'i parandalojnë ata të mbajnë patogjenin diku tjetër. Mund të ndodhin mutacione gjenetike, të cilat mund të rrisin potencialin e tyre për të shkaktuar dëm të përhapur; kështu që vëzhgimi i afërt nga specialistët e sëmundjeve ngjitëse meritohet.  [ nevojitet citim ]

KoronavirusetRedakto

Koronaviruset (CoV) janë një familje e madhe e viruseve që shkaktojnë sëmundje duke filluar nga ftohja e zakonshme deri te sëmundjet më të rënda siç janë Sindroma Frymëmarrjes e Lindjes së Mesme (MERS-CoV) dhe Sindroma e Rëndë e Frymëmarrjes Akute (SARS-CoV-1). Një farë e re e koronavirusit (SARS-CoV-2) shkakton sëmundjen Coronavirus 2019, ose COVID-19, [137] cila u deklarua si një pandemi nga OBSH në 11 Mars 2020.

Disa koronavirusë janë zoonotikë, domethënë transmetohen midis kafshëve dhe njerëzve. Hetimet e hollësishme zbuluan se SARS-CoV-1 u transmetua nga macet e kumbullave te njerëzit, dhe MERS-CoV nga devetë dromedare tek njerëzit. Disa koronavirusë të njohur po qarkullojnë në kafshë që nuk kanë infektuar ende njerëz. Shenjat e zakonshme të infeksionit përfshijnë simptoma të frymëmarrjes, ethe, kollë, gulçim dhe vështirësi në frymëmarrje. Në raste më të rënda, infeksioni mund të shkaktojë pneumoni, sindromë akute të distresit respirator, dështim të veshkave dhe madje vdekje. Rekomandimet standarde për të parandaluar përhapjen e infeksionit përfshijnë larjen e rregullt të duarve, mbulimin e gojës dhe hundës kur kolliteni dhe teshtini, gatuani plotësisht mishin dhe vezët, mbani një maskë fytyre dhe shmangni kontaktin e ngushtë me këdo që shfaq simptoma të sëmundjes së frymëmarrjes të tilla si kollitja dhe teshtitja. Distanca e rekomanduar nga njerëzit e tjerë është gjashtë metra, një praktikë që zakonisht quhet distancim shoqëror.

Sindroma e rëndë respiratore akuteRedakto

Pas shpërthimit të SARS - it, në 2003 mjeku italian Carlo Urbani (1956–2003) ishte i pari që identifikoi sindromën e rëndë të frymëmarrjes akute ( SARS ) si një sëmundje e re dhe rrezikshme ngjitëse, megjithëse ai u infektua dhe vdiq. Shkaktohet nga një koronavirus i quajtur SARS-CoV-1 . Veprimi i shpejtë nga autoritetet shëndetësore kombëtare dhe ndërkombëtare siç është Organizata Botërore e Shëndetësisë ndihmoi në ngadalësimin e transmetimit dhe përfundimisht prishi zinxhirin e transmetimit, i cili i dha fund epidemive të lokalizuara përpara se ato të bëheshin një pandemi. Sidoqoftë, sëmundja nuk është çrrënjosur dhe mund të shfaqet sërish. Kjo garanton monitorimin dhe raportimin e rasteve të dyshimta të pneumonisë atipike. [138]

GripiRedakto

 
Presidenti Barack Obama është informuar në Sallën e Situatës rreth pandemisë së gripit 2009, e cila vrau deri në 17,000 Amerikanë [139]

Zogjtë e egër ujorë janë strehuesit natyrorë për një sërë virusesh të gripit A. Herë pas here, viruset transmetohen nga këto specie në speciet e tjera, dhe më pas mund të shkaktojnë shpërthime në shpendët shtëpiak ose, rrallë, në njerëz. [140] [141]

H5N1 (gripi i shpezëve)Redakto

Në shkurt 2004, virusi i gripit të shpezëve u zbulua tek zogjtë në Vietnam, duke rritur frikën e shfaqjes së llojeve të reja të variantit. Ka frikë se nëse virusi i gripit të shpendëve kombinohet me një virus të gripit njerëzor (në një zog ose një njeri), nëntipi i ri i krijuar mund të jetë shumë ngjitës dhe shumë vdekjeprurës për njerëzit. Një nëntip i tillë mund të shkaktojë një pandemi globale të gripit, e ngjashme me gripin spanjoll ose pandemitë e vdekshmërisë më të ulët si gripi aziatik dhe gripi i Hong Kongut .

Nga tetori 2004 deri në shkurt 2005, rreth 3,700 paisje testimi të gripit aziatik 1957 u përhapën aksidentalisht nëpër botë nga një laborator në SH.B.A. [142]

Në maj 2005, shkencëtarët u bënë thirrje urgjente kombeve që të përgatiten për një pandemi globale të gripit që mund të godasë deri në 20% të popullsisë së botës. [143]

Në tetor 2005, rastet e gripit të shpezëve (lloji vdekjeprurës H5N1 ) u identifikuan në Turqi . Komisioneri i Shëndetësisë i BE Markos Kyprianou tha: "Ne kemi marrë tani konfirmimin se virusi i gjetur në Turqi është një virus i gripit të shpendëve H5N1. Ekziston një marrëdhënie e drejtpërdrejtë me viruset që gjenden në Rusi, Mongoli dhe Kinë ". Rastet e gripit të shpendëve u identifikuan gjithashtu menjëherë pas kësaj në Rumani, dhe më pas Greqi . Rastet e mundshme të virusit janë gjetur gjithashtu në Kroaci, Bullgari dhe Mbretërinë e Bashkuar. [144]

Deri në Nëntor 2007, shumë raste të konfirmuara të llojit H5N1 ishin identifikuar në të gjithë Evropën. [145] Sidoqoftë, deri në fund të Tetorit, vetëm 59 njerëz kishin vdekur si rezultat i H5N1, i cili ishte atipik i pandemive të mëparshme të gripit.

Gripi i shpezëve nuk mund të kategorizohet si një “pandemi” sepse virusi nuk mund të shkaktojë akoma transmetim të qëndrueshëm dhe efikas nga njeriu tek njeriu. Rastet deri më tani njihen se janë transmetuar nga zogu te njeriu, por që nga dhjetori 2006 kishte pasur disa (nëse kishte) raste të transmetimit të provuar nga njeriu në njeri. [146] Viruset e rregullta të gripit krijojnë infeksion duke u lidhur me receptorët në fyt dhe mushkëri, por virusi i gripit të shpezëve mund të lidhet vetëm me receptorët e vendosur thellë në mushkëritë e njerëzve, duke kërkuar kontakt të ngushtë dhe të zgjatur me pacientë të infektuar, dhe kështu duke kufizuar personin me personin transmetim.

Virusi ZikaRedakto

Një shpërthim i virusit Zika filloi në 2015 dhe u intensifikua fuqimisht gjatë fillimit të 2016, me më shumë se 1.5 milion raste në më shumë se një duzinë vendesh në Amerikat . Organizata Botërore e Shëndetësisë paralajmëroi se Zika kishte potencialin të bëhej një pandemi globale shpërthyese nëse shpërthimi nuk kontrollohej. [147] [148]

Pasojat ekonomikeRedakto

Në vitin 2016, komisioni mbi një Kuadër Global të Rrezikut Shëndetësor për të Ardhmen vlerësoi se ngjarjet e sëmundjes pandemike do t'i kushtonin ekonomisë globale mbi 6 trilionë dollarë në shekullin 21 - mbi 60 miliardë dollarë në vit. [149] I njëjti raport rekomandoi shpenzimin e 4.5 miliardë dollarëve në vit në aftësitë globale të parandalimit dhe reagimit për të zvogëluar kërcënimin e paraqitur nga ngjarjet pandemike, një shifër që Grupi i Bankës Botërore ngriti në 13 miliardë dollarë në një raport të vitit 2019. [150] Beenshtë sugjeruar që kosto të tilla të paguhen nga një taksë mbi aviacionin sesa nga, për shembull, tatimet mbi të ardhurat, [151] duke pasur parasysh rolin vendimtar të trafikut ajror në transformimin e epidemive lokale në pandemi (duke qenë i vetmi faktor i konsideruar në gjendjen e modelet e artit të transmetimit të sëmundjes me rreze të gjatë [152] ).

Pandemia COVID-19 2019-2020 pritet të ketë një efekt të thellë negativ në ekonominë globale, potencialisht për vitet që vijnë, me ulje të konsiderueshme të PBB-së të shoqëruara me rritje të papunësisë të shënuara në të gjithë botën. Ngadalësimi i aktivitetit ekonomik gjatë pandemisë COVID-19 pati një efekt të thellë në emetimet e ndotësve dhe gazeve serë. [153] [154] [155] Reduktimi i ndotjes së ajrit dhe aktiviteti ekonomik i lidhur me të gjatë një pandemie u dokumentua së pari nga Alexander F. Më shumë për pandeminë e murtajës së Vdekjes së Zezë, duke treguar nivelet më të ulëta të ndotjes në 2000 vitet e fundit që ndodhin gjatë asaj pandemie, për shkak të 40 deri në 60% shkalla e vdekjeve përmes Eurazisë. [156] [157] [158] [159] [160]

Shiko gjithashtuRedakto

ShënimeRedakto

  1. ^ For clarification, WHO does not use the old system of six phases—ranging from phase 1 (no reports of animal influenza causing human infections) to phase 6 (a pandemic)—that some people may be familiar with from H1N1 in 2009.

Linqe të jashtmeRedakto


ReferimeRedakto

  1. ^ Gould 1966.
  2. ^ ABC/Reuters (29 janar 2008). "Black death 'discriminated' between victims (ABC News in Science)". Australian Broadcasting Corporation. Arkivuar nga origjinali më 20 dhjetor 2016. Marrë më 3 nëntor 2008. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ "Black Death's Gene Code Cracked". Wired. 3 tetor 2001. Arkivuar nga origjinali më 26 prill 2015. Marrë më 12 shkurt 2015. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  4. ^ "Health: De-coding the Black Death". BBC. 3 tetor 2001. Arkivuar nga origjinali më 7 korrik 2017. Marrë më 3 nëntor 2008. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Aberth 2010.
  6. ^ Deleo & Hinnebusch 2005.
  7. ^ 1918 Pandemics (H1N1 virus). Centers for Disease Control and Prevention. Retrieved 18 April 2020.
  8. ^ Rosenwald, Michael S. (7 prill 2020). "History's deadliest pandemics, from ancient Rome to modern America". Washington Post. Arkivuar nga origjinali më 7 prill 2020. Marrë më 11 prill 2020. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  9. ^ "Weekly Virological Update on 05 August 2010". World Health Organization (WHO). 5 gusht 2010. Marrë më 8 prill 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ Porta, Miquel, red. (2008). Dictionary of Epidemiology. Oxford University Press. fq. 179. ISBN 978-0-19-531449-6. Marrë më 14 shtator 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ A. M., Dumar (2009). Swine Flu: What You Need to Know. Wildside Press LLC. fq. 7. ISBN 978-1434458322. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ a b "WHO says it no longer uses 'pandemic' category, but virus still emergency" (në anglisht). Reuters. 24 shkurt 2020. Arkivuar nga origjinali më 18 mars 2020.
  13. ^ "Table 3: WHO Pandemic Phase Descriptions and Main Actions by Phase". ncbi.nlm.nih.gov. National Center for Biotechnology Information, National Library of Medicine, National Institutes of Health. Arkivuar nga origjinali më 21 prill 2020. Marrë më 23 prill 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Table/Figure 3 is from Chapter 4 of (2009). (WHO chart in April 2020).
  14. ^ "WHO press conference on 2009 pandemic influenza" (PDF). World Health Organization. 26 maj 2009. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ "Pandemic influenza preparedness and response" (PDF). World Health Organization. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 13 maj 2011. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ "WHO pandemic phase descriptions and main actions by phase" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 10 shtator 2011. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ "A whole industry is waiting for an epidemic". Der Spiegel. 21 korrik 2009. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ a b Holloway, Rachel; Rasmussen, Sonja A.; Zaza, Stephanie; Cox, Nancy J.; Jernigan, Daniel B. (26 shtator 2014). "Updated Preparedness and Response Framework for Influenza Pandemics" (PDF). Morbidity and Mortality Weekly Report. Center for Surveillance, Epidemiology, and Laboratory Services, Centers for Disease Control and Prevention. 63 (RR-6): 1–18. ISSN 1057-5987. PMID 25254666. Marrë më 10 maj 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ Qualls, Noreen; Levitt, Alexandra; Kanade, Neha; Wright-Jegede, Narue; Dopson, Stephanie; Biggerstaff, Matthew; Reed, Carrie; Uzicanin, Amra (21 prill 2017). "Community Mitigation Guidelines to Prevent Pandemic Influenza — United States, 2017" (PDF). Morbidity and Mortality Weekly Report (në anglishte amerikane). Center for Surveillance, Epidemiology, and Laboratory Services, Centers for Disease Control and Prevention. 66 (RR-1): 1–34. doi:10.15585/mmwr.rr6601a1. ISSN 1057-5987. PMC 5837128. PMID 28426646.
  20. ^ Interim Pre-Pandemic Planning Guidance: Community Strategy for Pandemic Influenza Mitigation in the United States (PDF). Centers for Disease Control and Prevention. shkurt 2007. fq. 9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ a b Reed, Carrie; Biggerstaff, Matthew; Finelli, Lyn; Koonin, Lisa M.; Beauvais, Denise; Uzicanin, Amra; Plummer, Andrew; Bresee, Joe; Redd, Stephen C. (janar 2013). "Novel framework for assessing epidemiologic effects of influenza epidemics and pandemics". Emerging Infectious Diseases. 19 (1): 85–91. doi:10.3201/eid1901.120124. ISSN 1080-6059. PMC 3557974. PMID 23260039. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  22. ^ Rajgor, Dimple D.; Lee, Meng Har; Archuleta, Sophia; Bagdasarian, Natasha; Quek, Swee Chye (27 mars 2020). "The many estimates of the COVID-19 case fatality rate". The Lancet Infectious Diseases. Elsevier Ltd. 20 (7): 776–777. doi:10.1016/S1473-3099(20)30244-9. PMC 7270047. PMID 32224313. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  23. ^ "3. Strategies for Disease Containment". Ethical and Legal Considerations in Mitigating Pandemic Disease: Workshop Summary. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  24. ^ Baird, Robert P. (11 mars 2020). "What It Means to Contain and Mitigate the Coronavirus". The New Yorker. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  25. ^ Anderson RM, Heesterbeek H, Klinkenberg D, Hollingsworth TD (mars 2020). "How will country-based mitigation measures influence the course of the COVID-19 epidemic?". The Lancet. 395 (10228): 931–934. doi:10.1016/S0140-6736(20)30567-5. PMID 32164834. A key issue for epidemiologists is helping policy makers decide the main objectives of mitigation—eg, minimising morbidity and associated mortality, avoiding an epidemic peak that overwhelms health-care services, keeping the effects on the economy within manageable levels, and flattening the epidemic curve to wait for vaccine development and manufacture on scale and antiviral drug therapies. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  26. ^ "Impact of non-pharmaceutical interventions (NPIs) to reduce COVID19 mortality and healthcare demand" (PDF). Imperial College COVID-19 Response Team. 16 mars 2020. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  27. ^ R Cohen, S Havlin, D Ben-Avraham (2003). "Efficient immunization strategies for computer networks and populations". Physical review letters. 91 (24): 247901. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  28. ^ "HIV in the United States: At A Glance HIV Surveillance Supplemental Report 2019;24(1)". 2019. Marrë më 6 janar 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  29. ^ "Total confirmed cases of COVID-19 per million people". Our World in Data. Arkivuar nga origjinali më 19 mars 2020. Marrë më 10 prill 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  30. ^ "Coronavirus statistics for United States". Worldometer. Marrë më 10 maj 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  31. ^ "Coronavirus statistics for India". Worldometer. Marrë më 10 maj 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  32. ^ "Coronavirus statistics for Brazil". Worldometer. Marrë më 10 maj 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  33. ^ "Russia Coronavirus - Worldometer". www.worldometers.info. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  34. ^ "Spain Coronavirus - Worldometer". www.worldometers.info. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  35. ^ "Coronavirus statistics for Peru". Worldometer. Marrë më 10 maj 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  36. ^ "Coronavirus statistics for Mexico". Worldometer. Marrë më 10 maj 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  37. ^ "South Africa Coronavirus - Worldometer". www.worldometers.info. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  38. ^ "United Kingdom Coronavirus - Worldometer". www.worldometers.info. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  39. ^ Woolaston, Katie; Fisher, Judith Lorraine (29 tetor 2020). "UN report says up to 850,000 animal viruses could be caught by humans, unless we protect nature". The Conversation. Marrë më 1 dhjetor 2020. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  40. ^ Carrington, Damian (29 tetor 2020). "Protecting nature is vital to escape 'era of pandemics' – report". The Guardian. Marrë më 1 dhjetor 2020. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  41. ^ "Escaping the 'Era of Pandemics': experts warn worse crises to come; offer options to reduce risk". EurekAlert!. 29 tetor 2020. Marrë më 1 dhjetor 2020. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  42. ^ Hauck, Grace (article author); Gellis, Karl (assembled graphic from the Chicago History Museum) (22 nëntor 2020). "We're celebrating Thanksgiving amid a pandemic. Here's how we did it in 1918 – and what happened next". USA Today. Arkivuar nga origjinali më 21 nëntor 2020. {{cite news}}: |first= ka emër të përgjithshëm (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  43. ^ "Ancient Athenian Plague Proves to Be Typhoid". Scientific American. 25 January 2006.
  44. ^ Past pandemics that ravaged Europe. BBC News, 7 November. 2005
  45. ^ "Cambridge Catalogue page 'Plague and the End of Antiquity'". Cambridge.org. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  46. ^ Death on a Grand Scale. MedHunters.
  47. ^ Stéphane Barry and Norbert Gualde, in L'Histoire No. 310, June 2006, pp. 45–46, say "between one-third and two-thirds"; Robert Gottfried (1983). "Black Death" in Dictionary of the Middle Ages, volume 2, pp. 257–267, says "between 25 and 45 percent".
  48. ^ "A List of National Epidemics of Plague in England 1348–1665". Urbanrim.org.uk. 4 gusht 2010. Arkivuar nga origjinali më 8 maj 2009. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  49. ^ Revill, Jo (16 maj 2004). "Black Death blamed on man, not rats". The Observer. London. Marrë më 3 nëntor 2008. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  50. ^ "Texas Department of State Health Services, History of Plague". Dshs.state.tx.us. Marrë më 3 nëntor 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  51. ^ Igeji, Mike. "Black Death". BBC. Marrë më 3 nëntor 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  52. ^ The Great Plague of London, 1665. The Harvard University Library, Open Collections Program: Contagion.
  53. ^ "Zoonotic Infections: Plague". World Health Organization. Arkivuar nga origjinali më 20 prill 2009. Marrë më 5 korrik 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  54. ^ Bubonic plague hits San Francisco 1900–1909. A Science Odyssey. Public Broadcasting Service (PBS).
  55. ^ "Human Plague—United States, 1993–1994". cdc.gov. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  56. ^ a b Taubenberger JK, Morens DM (janar 2006). "1918 Influenza: the mother of all pandemics". Emerging Infectious Diseases. 12 (1): 15–22. doi:10.3201/eid1201.050979. PMC 3291398. PMID 16494711. Arkivuar nga origjinali më 1 tetor 2009. Marrë më 7 shtator 2017. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  57. ^ "Historical Estimates of World Population". Arkivuar nga origjinali më 9 korrik 2012. Marrë më 29 mars 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  58. ^ Gagnon A, Miller MS, Hallman SA, Bourbeau R, Herring DA, Earn DJ, Madrenas J (2013). "Age-Specific Mortality During the 1918 Influenza Pandemic: Unravelling the Mystery of High Young Adult Mortality". PLOS ONE. 8 (8): e69586. Bibcode:2013PLoSO...869586G. doi:10.1371/journal.pone.0069586. PMC 3734171. PMID 23940526. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  59. ^ "The 1918 Influenza Pandemic". virus.stanford.edu. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  60. ^ Spanish flu facts by Channel 4 News.
  61. ^ Qureshi, Adnan I. (2016). Ebola Virus Disease: From Origin to Outbreak. Academic Press. fq. 42. ISBN 978-0128042427. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  62. ^ Spanish flu strikes during World War I, 14 January 2010
  63. ^ "Smallpox: Eradicating the Scourge". Bbc.co.uk. 5 nëntor 2009. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  64. ^ Greg Lange,"Smallpox epidemic ravages Native Americans on the northwest coast of North America in the 1770s", 23 January 2003, HistoryLink.org, Online Encyclopedia of Washington State History, accessed 2 June 2008
  65. ^ Houston CS, Houston S (mars 2000). "The first smallpox epidemic on the Canadian Plains: In the fur-traders' words". Can J Infect Dis. 11 (2): 112–115. doi:10.1155/2000/782978. PMC 2094753. PMID 18159275. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  66. ^ "The Story Of ... Smallpox—and other Deadly Eurasian Germs". Pbs.org. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  67. ^ "Stacy Goodling, "Effects of European Diseases on the Inhabitants of the New World"". Arkivuar nga origjinali më 10 maj 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  68. ^ "New Zealand Historical Perspective". Canr.msu.edu. 31 mars 1998. Arkivuar nga origjinali më 12 qershor 2010. Marrë më 3 dhjetor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  69. ^ How did Easter Island's ancient statues lead to the destruction of an entire ecosystem? Arkivuar 12 shtator 2011 tek Wayback Machine, The Independent
  70. ^ Measles hits rare Andaman tribe. BBC News. 16 May 2006.
  71. ^ Meeting the First Inhabitants Arkivuar 14 shkurt 2001 tek Wayback Machine, TIMEasia.com, 21 August 2000
  72. ^ Genetic Study Bolsters Columbus Link to Syphilis, New York Times, 15 January 2008
  73. ^ Columbus May Have Brought Syphilis to Europe, LiveScience
  74. ^ Nomination VOC archives for Memory of the World Register (English)
  75. ^ "Sahib: The British Soldier in India, 1750–1914 by Richard Holmes". Asianreviewofbooks.com. 27 tetor 2005. Arkivuar nga origjinali më 30 maj 2012. Marrë më 3 dhjetor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  76. ^ "Dr. Francisco de Balmis and his Mission of Mercy, Society of Philippine Health History". Arkivuar nga origjinali më 23 dhjetor 2004. Marrë më 3 dhjetor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  77. ^ "Lewis Cass and the Politics of Disease: The Indian Vaccination Act of 1832". Muse.jhu.edu. Arkivuar nga origjinali më 5 shkurt 2008. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  78. ^ Conquest and Disease or Colonialism and Health? Arkivuar 7 dhjetor 2008 tek Wayback Machine, Gresham College | Lectures and Events
  79. ^ WHO Media centre (2001). "Fact sheet No. 259: African trypanosomiasis or sleeping sickness". {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  80. ^ Iliffe, John (1989). "The Origins of African Population Growth". The Journal of African History. 30 (1): 165–169. doi:10.1017/S0021853700030942. JSTOR 182701. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  81. ^ "World Population Clock—U.S. Census Bureau". U.S. Census Bureau. Arkivuar nga origjinali më 18 nëntor 2011. Marrë më 18 nëntor 2011. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  82. ^ Pike, John. "Cholera—Biological Weapons". Globalsecurity.org. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  83. ^ G. William Beardslee. "The 1832 Cholera Epidemic in New York State". Earlyamerica.com. Arkivuar nga origjinali më 13 maj 2015. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  84. ^ "Asiatic Cholera Pandemic of 1826–37". Ph.ucla.edu. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  85. ^ "The Cholera Epidemic Years in the United States". Tngenweb.org. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  86. ^ The 1832 Cholera Epidemic in New York State. p. 2 Arkivuar 18 maj 2015 tek Wayback Machine. By G. William Beardslee
  87. ^ Cholera's seven pandemics, cbc.ca, 2 December 2008
  88. ^ Kohn, George C. (2008). Encyclopedia of plague and pestilence: from ancient times to the present. Infobase Publishing. fq. 369. ISBN 978-0-8160-6935-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  89. ^ Byrne, Joseph Patrick (2008). Encyclopedia of Pestilence, Pandemics, and Plagues: A–M. ABC-CLIO. fq. 101. ISBN 978-0-313-34102-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  90. ^ "Eastern European Plagues and Epidemics 1300–1918". kehilalinks.jewishgen.org. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  91. ^ "The cholera in Spain". New York Times. 20 qershor 1890. Marrë më 8 dhjetor 2008. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  92. ^ Barry, John M. (2004). The Great Influenza: The Epic Story of the Greatest Plague in History. Viking Penguin. ISBN 978-0-670-89473-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  93. ^ cholera :: Seven pandemics, Britannica Online Encyclopedia
  94. ^ Potter, C.W. (tetor 2001). "A History of Influenza". Journal of Applied Microbiology. 91 (4): 572–579. doi:10.1046/j.1365-2672.2001.01492.x. PMID 11576290. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  95. ^ CIDRAP article Pandemic Influenza Last updated 16 June 2011
  96. ^ Vilensky, JA; Foley, P; Gilman, S (gusht 2007). "Children and encephalitis lethargica: a historical review". Pediatric Neurology. 37 (2): 79–84. doi:10.1016/j.pediatrneurol.2007.04.012. PMID 17675021. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  97. ^ "H1N1 shares key similar structures to 1918 flu, providing research avenues for better vaccines". {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  98. ^ Q&A: Swine flu. BBC News. 27 April 2009.
  99. ^ A. M., Dumar (2009). Swine Flu: What You Need to Know. Wildside Press LLC. fq. 20. ISBN 978-1434458322. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  100. ^ Trifonov, Vladimir; Khiabanian, Hossein; Rabadan, Raul (9 korrik 2009). "Geographic Dependence, Surveillance, and Origins of the 2009 Influenza A (H1N1) Virus". New England Journal of Medicine. 361 (2): 115–19. doi:10.1056/NEJMp0904572. PMID 19474418. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  101. ^ "2009 H1N1 Pandemic". Centers for Disease Control and Prevention. 11 qershor 2019. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  102. ^ War and Pestilence Arkivuar 21 shtator 2009 tek Wayback Machine. Time. 29 April 1940
  103. ^ War and Pestilence Arkivuar 21 shtator 2009 tek Wayback Machine. Time.
  104. ^ Conlon, Joseph M. "The historical impact of epidemic typhus" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 11 qershor 2010. Marrë më 3 dhjetor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  105. ^ Soviet Prisoners of War: Forgotten Nazi Victims of World War II By Jonathan Nor, TheHistoryNet
  106. ^ "UC Davis Magazine, Summer 2006: Epidemics on the Horizon". Arkivuar nga origjinali më 11 dhjetor 2008. Marrë më 3 dhjetor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  107. ^ How Poxviruses Such As Smallpox Evade The Immune System, ScienceDaily, 1 February 2008
  108. ^ De Cock KM (2001). "(Book Review) The Eradication of Smallpox: Edward Jenner and The First and Only Eradication of a Human Infectious Disease". Nature Medicine. 7 (1): 15–16. doi:10.1038/83283. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  109. ^ "Rinderpest: OIE—World Organisation for Animal Health". oie.int. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  110. ^ Wharton, Melinda E. (2004). "Measles Elimination in the United States". The Journal of Infectious Diseases. 189 (Supplement_1): S1–S3. doi:10.1086/377693. PMID 15106120. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  111. ^ Center for Disease Control & National Immunization Program. Measles History, article online 2001. Available from https://www.cdc.gov/measles/about/history.html
  112. ^ a b Torrey, EF (3 prill 2005). "Their bugs are worse than their bite". Birdflubook.com. fq. B01. Arkivuar nga origjinali më 28 prill 2013. Marrë më 3 dhjetor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) Gabim referencash: Invalid <ref> tag; name "Measles" defined multiple times with different content
  113. ^ Stein CE, Birmingham M, Kurian M, Duclos P, Strebel P (maj 2003). "The global burden of measles in the year 2000—a model that uses country-specific indicators". J. Infect. Dis. 187 (Suppl 1): S8–14. doi:10.1086/368114. PMID 12721886. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  114. ^ Man and Microbes: Disease and Plagues in History and Modern Times; by Arno Karlen
  115. ^ World Health Organization (WHO). Tuberculosis Fact sheet No. 104—Global and regional incidence. March 2006, Retrieved on 6 October 2006.
  116. ^ "Multidrug-Resistant Tuberculosis". Arkivuar nga origjinali më 9 mars 2010. Marrë më 7 shtator 2017. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  117. ^ Rook, Graham A. W.; Dheda, Keertan; Zumla, Alimuddin (2005). "Immune responses to tuberculosis in developing countries: Implications for new vaccines". Nature Reviews Immunology. 5 (8): 661–667. doi:10.1038/nri1666. PMID 16056257. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  118. ^ "Tuberculosis". WHO. 24 mars 2020. Marrë më 31 maj 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  119. ^ Leprosy 'could pose new threat'. BBC News. 3 April 2007.
  120. ^ "Leprosy". WHO. Marrë më 22 gusht 2007. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  121. ^ Miller, Timothy S.; Smith-Savage, Rachel (2006). "Medieval Leprosy Reconsidered". International Social Science Review. 81 (1/2): 16–28. JSTOR 41887256. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  122. ^ Boldsen, JL (shkurt 2005). "Leprosy and mortality in the Medieval Danish village of Tirup". American Journal of Physical Anthropology. 126 (2): 159–168. doi:10.1002/ajpa.20085. PMID 15386293. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  123. ^ "Malaria Facts". Arkivuar nga origjinali më 29 dhjetor 2012. Marrë më 7 shtator 2017. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  124. ^ White, NJ (prill 2004). "Antimalarial drug resistance". J. Clin. Invest. 113 (8): 1084–1092. doi:10.1172/JCI21682. PMC 385418. PMID 15085184. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  125. ^ Vector- and Rodent-Borne Diseases in Europe and North America. Norman G. Gratz. World Health Organization, Geneva.
  126. ^ DNA clues to malaria in ancient Rome. BBC News. 20 February 2001.
  127. ^ "The Changing World of Pacific Northwest Indians". Center for the Study of the Pacific Northwest, University of Washington.
  128. ^ "A Brief History of Malaria". Infoplease.com. Marrë më 26 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  129. ^ Malaria. By Michael Finkel. National Geographic Magazine.
  130. ^ Arnebeck, Bob (30 janar 2008). "A Short History of Yellow Fever in the US". Benjamin Rush, Yellow Fever and the Birth of Modern Medicine. Arkivuar nga origjinali më 7 nëntor 2007. Marrë më 4 dhjetor 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  131. ^ Africa's Nations Start to Be Their Brothers' Keepers. The New York Times, 15 October 1995.
  132. ^ Health ministers to accelerate efforts against drug-resistant TB. World Health Organization.
  133. ^ Bill Gates joins Chinese government in tackling TB 'timebomb'. Guardian.co.uk. 1 April 2009
  134. ^ Tuberculosis: A new pandemic?. CNN.com
  135. ^ "Fears of Ebola pandemic if violent attacks continue in DR Congo". Al-Jazeera. 23 maj 2019. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  136. ^ Stawicki, Stanislawp; Wojda, Thomasr; Valenza, Pamelal; Cornejo, Kristine; McGinley, Thomas; Galwankar, Sagarc; Kelkar, Dhanashree; Sharpe, Richardp; Papadimos, Thomasj (2015). "The Ebola outbreak of 2014-2015: From coordinated multilateral action to effective disease containment, vaccine development, and beyond". Journal of Global Infectious Diseases. 7 (4): 127–38. doi:10.4103/0974-777X.170495. PMC 4693303. PMID 26752867. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  137. ^ McArdle, Megan. "When a danger is growing exponentially, everything looks fine until it doesn't". Washington Post (në anglisht). Marrë më 15 mars 2020.
  138. ^ "WHO | SARS outbreak contained worldwide". WHO. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) be safe be active
  139. ^ "Swine flu has killed up to 17,000 in U.S.: report". Reuters. 12 shkurt 2010. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  140. ^ Klenk; etj. (2008). "Avian Influenza: Molecular Mechanisms of Pathogenesis and Host Range". Animal Viruses: Molecular Biology. Caister Academic Press. ISBN 978-1-904455-22-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  141. ^ Kawaoka Y (editor). (2006). Influenza Virology: Current Topics. Caister Academic Press. ISBN 978-1-904455-06-6. {{cite book}}: |last= ka emër të përgjithshëm (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  142. ^ MacKenzie, D (13 prill 2005). "Pandemic-causing 'Asian flu' accidentally released". New Scientist. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  143. ^ "Flu pandemic 'could hit 20% of world's population'". guardian.co.uk. London. 25 maj 2005. Marrë më 21 maj 2010. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  144. ^ "Bird flu is confirmed in Greece". BBC News. 17 tetor 2005. Marrë më 3 janar 2010. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  145. ^ "Bird Flu Map". BBC News. Marrë më 3 janar 2010. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  146. ^ Beigel, J. H. (2005). "Avian Influenza A (H5N1) Infection in Humans". New England Journal of Medicine. 353 (13): 1374–1385. doi:10.1056/NEJMra052211. PMID 16192482. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  147. ^ "Zika virus could become 'explosive pandemic'". bbc.co.uk. 28 janar 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  148. ^ Sikka, Veronica; Chattu, Vijay Kkumar; Popli, Raaj K; Galwankar, Sagar C; Kelkar, Dhanashree; Sawicki, Stanley G; Stawicki, Stanislaw P; Papadimos, Thomas J (2016). "The emergence of zika virus as a global health security threat: A review and a consensus statement of the INDUSEM Joint working Group (JWG)". Journal of Global Infectious Diseases. 8 (1): 3–15. doi:10.4103/0974-777X.176140. PMC 4785754. PMID 27013839. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  149. ^ "Global Health Risk Framework—The Neglected Dimension of Global Security: A Framework to Counter Infectious Disease Crises" (PDF). National Academy of Medicine. 16 janar 2016. Marrë më 2 gusht 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  150. ^ World Bank Group (shtator 2019). Pandemic Preparedness Financing. Status Update (PDF). Washington: World Bank Group. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  151. ^ Pueyo S (12 maj 2020). "Jevons' paradox and a tax on aviation to prevent the next pandemic". SocArXiv. doi:10.31235/osf.io/vb5q3. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  152. ^ Wang L, Wu JT (15 janar 2018). "Characterizing the dynamics underlying global spread of epidemics". Nature Communications. 9 (1): 218. Bibcode:2018NatCo...9..218W. doi:10.1038/s41467-017-02344-z. PMC 5768765. PMID 29335536. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  153. ^ Le Quéré, Corinne; Jackson, Robert B.; Jones, Matthew W.; Smith, Adam J. P.; Abernethy, Sam; Andrew, Robbie M.; De-Gol, Anthony J.; Willis, David R.; Shan, Yuli (2020). "Temporary reduction in daily global CO2 emissions during the COVID-19 forced confinement". Nature Climate Change. 10 (7): 647–653. Bibcode:2020NatCC..10..647L. doi:10.1038/s41558-020-0797-x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  154. ^ "Pollution made COVID-19 worse. Now, lockdowns are clearing the air". National Geographic Magazine. 8 prill 2020. Marrë më 22 qershor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  155. ^ Bauwens, M.; Compernolle, S.; Stavrakou, T.; Müller, J.‐F.; Gent, J.; Eskes, H.; Levelt, P. F.; A, R.; Veefkind, J. P. (2020). "Impact of Coronavirus Outbreak on NO2 Pollution Assessed Using TROPOMI and OMI Observations". Geophysical Research Letters. 47 (11): e87978. Bibcode:2020GeoRL..4787978B. doi:10.1029/2020GL087978. PMC 7261997. PMID 32836515. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  156. ^ "Probing the Black Death for lead pollution insights". Harvard University Gazette. 30 maj 2017. Marrë më 22 qershor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  157. ^ More, Alexander F.; Spaulding, Nicole E.; Bohleber, Pascal; Handley, Michael J.; Hoffmann, Helene; Korotkikh, Elena V.; Kurbatov, Andrei V.; Loveluck, Christopher P.; Sneed, Sharon B. (2017). "Next‐generation ice core technology reveals true minimum natural levels of lead (Pb) in the atmosphere: Insights from the Black Death". GeoHealth. 1 (4): 211–219. doi:10.1002/2017GH000064. PMC 7007106. PMID 32158988. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  158. ^ "The Black Death helped reveal how long humans have polluted the planet". Popular Science Magazine. 25 shtator 2017. Marrë më 22 qershor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  159. ^ "Humans Polluted the Air Much Earlier Than Previously Thought". Smithsonian Magazine. 2 qershor 2017. Marrë më 22 qershor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  160. ^ "'We have been poisoning ourselves': has ice analysis revealed the truth about lead?". The Guardian. 30 maj 2017. Marrë më 22 qershor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Pandemi&oldid=2458707"