Sanxhaku i Dibrës
Sanxhaku i Dibrës, ishte një nga sanxhakët e Perandorisë Osmane. Kryeqyteti i saj ishte Dibra, Maqedoni (Maqedonia e Veriut e sotme).[1] Sot, pjesa perëndimore e territorit të saj i përket Shqipërisë (Dibra e Poshtme dhe Mati) dhe pjesa lindore Maqedonisë së Veriut (Reka dhe Dibra).
.png)
Shtrirja dhe nënndarjet
RedaktoKrahas Dibrës, territori i sanxhakut të Dibrës përfshinte një pjesë të |Shqipërisë veriore, përkatësisht Krujën dhe zonat midis lumenjve Mat dhe Drinit të Zi.[2] Në vitin 1440, Skënderbeu u emërua sanxhakbej i sanxhakut të Dibrës.[3][4]
Që nga mesi i shekullit XIX, sanxhaku i Dibrës përbëhej nga dy kazatë: Dibra dhe Reka.[5] Në kohën e shpërbërjes së saj më 1912 kishte katër kaza: Dibër, Rekë, Mat dhe Dibër të Poshtme.[6]
Kultura dhe demografia
RedaktoNë periudhën e vonë osmane, sanxhaku i Dibrës kishte një popullsi prej 200 mijë banorësh. Dibra, qyteti kryesor dhe kryeqyteti, kishte 20,000 banorë, 420 dyqane, 9 xhami, 10 medrese, 5 teqe, 11 shkolla fillore të drejtuara nga qeveria, 3 shkolla fillore të krishtera, 1 shkollë të mesme dhe 1 kishë. Për shkak të pozicionit strategjik si selia e një sanxhaku, një divizion i ushtrisë osmane ishte vendosur brenda qytetit.[7]
Fiset shqiptare të njohura si "Tigrat e Dibrës" mbanin pushtetin në zonat malore të sanxhakut, së bashku me pjesën më të madhe të luginës. Këto fise, të njohura si malësorët, ishin kryesisht myslimanë dhe vetëqeveriseshin sipas Kanunit, një grup ligjesh tradicionale shqiptare të kodifikuara nga Skënderbeu. Zakonet e këtyre malësorëve ishin thellësisht të zhytura në ndjenjën e nderit personal dhe dihej se i jepnin një vlerë të madhe konceptit të besës, dhe njiheshin edhe për gjakmarrjen.[7]
Një nga fiset më të mëdha të malësorëve ishte fisi i Matit, me 1200 familje. Një nga familjet më të shquara të Matit ishin Zogolli, të cilët shquhen më shumë sepse janë fisi nga e kishte prejardhjen Ahmed Zogu, mbreti i ardhshëm i Shqipërisë. Shumë pashallarë (zyrtarë të lartë osmanë) ishin gjithashtu nga familja Zogolli.[8]
Në vitet 1880, sanxhaku i Dibrës u klasifikua nga ana gjuhësore dhe kulturore si pjesë e Gegënisë.
Anketa demografike e vitit 1897
RedaktoNë vitin 1897, konsulli rus në Vilajetin e Manastirit, A. Rostkovski, kreu një studim demografik shumë të kufizuar[9] të sanxhakut të Dibrës. Shumica e pjesëve të sondazhit nuk mblidhen, dhe për t'u theksuar është numri shumë i pamundur i shqiptarëve të përfaqësuar në rajone të veçanta. Kjo mund t'i atribuohet një gabimi që rezulton nga kategorizimi i individëve sipas përkatësisë etnike dhe fetare; numri i përgjithshëm i shqiptarëve supozohet të jetë 52,144, por vetëm 9,408 prej tyre janë të përfaqësuar në nëntotalë për shkak të përkatësisë fetare, ndërsa pjesa tjetër nuk dihet.
| Sanxhaku i Dibrës | Dibra e Epërme (Dibër) | Reka | Dibra e Poshtme/Mat | |
|---|---|---|---|---|
| Popullatë | 82644 | N/A | N/A | N/A |
| Grup etnik | 52,144 shqiptarë, 28 015 sllavë, "Jo turq osmanë " | 3.548 shqiptarë, 15.993 sllavë | 5.860 shqiptarë, 12.022 sllavë | "Jo sllav" |
| Feja | N/A | 3.548 "të krishterë ", 12.355 ekzarkistë, 3.638 patriarkistë | 3.518 myslimanë, 2.342 "të krishterë", 11.850 ekzarkistë, 172 patriarkistë | N/A |
Bashkimet administrative (Vilajetet)
RedaktoNë vitin 1867, sanxhaku i Dibrës u bashkua me sanxhakun e Prizrenit dhe sanxhakun e Shkodrës për t'u bërë Vilajeti i Shkodrës. Në vitin 1871, ai u bashkua me sanxhakun e Prizrenit, sanxhakun e Shkupit dhe sanxhakun e Nishit në një vilajet, Vilajetin e Prizrenit, i cili më vonë u bë pjesë e Vilajetit të Kosovës në vitin 1877.[10][11]
Sanxhaku i Dibrës u nda nga Vilajeti i Kosovës dhe iu bashkua Vilajetit të Manastirit pas Kongresit të Berlinit më 1878.[12] Sanxhaku u lidh mirë me pjesën tjetër të Vilajetit të Manastirit dhe në periudhën para shpërbërjes së tij, më shumë se gjysma e importeve vinte nga Shkupi dhe një e katërta nga Manastiri.[13]
Shpërbërja
RedaktoMë 4 shtator 1912, kryengritja e suksesshme shqiptare e vitit 1912 bëri që një pjesë e sanxhakut të Dibrës të lejohej të zhvendosej në Vilajetin e propozuar shqiptar, si rezultat i kërkesës së kryengritësve për autonomi më të madhe. Megjithatë, Vilajeti Shqiptar nuk do të realizohej, për shkak të shpërthimit të Luftës së Parë Ballkanike (1912-1913), një muaj më vonë.
Gjatë Luftës së Parë Ballkanike, sanxhaku i Dibrës u pushtua nga Mbretëria e Serbisë, së bashku me pjesën tjetër të sanxhaqeve që do të bëheshin Vilajeti i propozuar Shqiptar. Për shkak të pushtimit, udhëheqësit shqiptarë i bënë peticion perandorit Franc Jozef I të Austro-Hungarisë për mbështetje për pavarësinë e Shqipërisë, por gjithçka që ai pranoi ishte mbështetja për autonominë shqiptare brenda Perandorisë Osmane.
Pavarësisht kësaj, në vitin 1912 Shqipëria e Pavarur u shpall në Kongresin Mbarëshqiptar dhe ajo bëri kërkesë në Konferencën e Londrës të vitit 1913 për njohje në bazë të të drejtave etnike të shqiptarëve, por pretendimet e saj për sovranitet më të gjerë u shpërfillën.
Në Traktatin e Londrës (1913), shumë nga sanxhakët shqiptarë u ndanë midis Mbretërisë së Greqisë, Mbretërisë së Malit të Zi dhe Mbretërisë së Serbisë.[14] Si pasojë, sanxhaku i Dibrës u shpërbë dhe territori i tij u nda midis Serbisë dhe Principatës së sapokrijuar të Shqipërisë.
Sundimtarët
Redakto- Skënderbeu (1440–nëntor 1443)
- Moisi Golemi (1455–?)
- Abdullah Pasha (fl. 1897) [15]
Referime
Redakto- ^ Vickers, Miranda; Pettifer, James (2007). The Albanian question: reshaping the Balkans. I.B.Tauris. fq. 7. ISBN 978-1-86064-974-5.
Dibra and its surrounding became separate sanjak
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Zhelyazkova, Antonina. "Albanian identities" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2 dhjetor 2021. Marrë më 3 prill 2011.
portion of the north Albanian lands was included in the sancak of Debar, namely Kruja, Debar and the areas lying between the rivers of Mat and Black Drin
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Zhelyazkova, Antonina. "Albanian identities". Arkivuar nga origjinali më 3 prill 2011.
In 1440, he was promoted to sancakbey of Debar
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Hösch, Peter (1972). The Balkans: a short history from Greek times to the present day, Volume 1972, Part 2. Crane, Russak. fq. 96. ISBN 978-0-8448-0072-1.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Aleksandar Matkovski (1959). Ǧurčin Kokaleski. fq. 73.
..До првата половина на XIX век „Деборија" админи- стративно припаѓала во Дебарскиот пашалак, покасно кон Дебарскиот санџак (дебре - санџаги) кој се делел на Дебарска каза со седиште во дебар и на Реканска каза со
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ivan Ivanić (1910). Maćedonija i maćedondži. Štampa Savića i Komp. fq. 30.
Дебарски санџак има четири казе: Дебарску, матску, доњодебарску и речку (Река)
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b Gawrych 2006 Gabim referencash: Invalid
<ref>tag; name "Gawrych3536" defined multiple times with different content - ^ Gawrych 2006
- ^ "Jedna statistika iz srednje Maćedonije". Nova Iskra (15–16): 251. 26 korrik 1899.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Akşin Somel, Selçuk (2001). The modernization of public education in the Ottoman Empire, 1839–1908. Netherlands: Brill. fq. 234. ISBN 90-04-11903-5.
the vilayet of Prizren was founded in 1871
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Grandits, Hannes; Nathalie Clayer; Robert Pichler (2010). Conflicting Loyalties in the Balkans The Great Powers, the Ottoman Empire and Nation-building. Gardners Books. fq. 309. ISBN 978-1-84885-477-2.
In 1868 the vilayet of Prizren was created with the sancaks of Prizren, Dibra, Skopje and Niš; it only existed till 1877
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Apostoloski, Mihailo (1978). Makedonija vo istočnata kriza 1875–1881. Skopje: Makedonska akademija na naukite i umetnostite. fq. 187.
After the Berlin Congress other administrative reforms were carried out. So the Debar Sanjak was separated from Kosovo Vilayet and was added to the Bitola vilayet...
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Brastvo. Društvo sv. Save. 1940. fq. 176.
Уопште Дебарски санџак се, у последње време до осло- бођења, трговачким артиклима са 50°/» снабдевао из Скопља а са 25°/» из Битоља.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Vickers, Miranda (1999). The Albanians: a modern history. I.B.Tauris. fq. 77, 78. ISBN 978-1-86064-541-9.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ British and Foreign State Papers. H.M. Stationery Office. 1897.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)