Principata e Shqipërisë

Principata e Shqipërisë i referohet monarkisë jetëshkurtër në Shqipëri, me në krye Vidin, Princin e Shqipërisë, që zgjati nga Traktati i Londrës i vitit 1913, i cili i dha fund Luftës së Parë Ballkanike, nëpërmjet pushtimeve të Shqipërisë gjatë Luftës së Parë Botërore dhe mosmarrëveshjeve të mëvonshme mbi pavarësinë e Shqipërisë gjatë Konferencës së Paqes të Parisit të vitit 1919, deri në vitin 1925, kur monarkia u shfuqizua dhe u shpall Republika Shqiptare.

Principata e Shqipërisë Principata e Shqipnis
1914–1916 1918-1925
Flamuri Stema
Parimi: Atdheu mbi te gjitha
Himni: Himni i Flamurit
Principata e Shqipërisë në vitin 1914.
Gjendja	Principatë
Kryeqyteti	Durrësi (1914-1920) Tirana (1920-1925)
Gjuhët e zakonshme	Shqipja
Besimi	Islam, Bektashi, Krishter (Katolik, Ortodoks)
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Principatë
Princ
• 1914-1925	Princ Vidi[a]
Kreu i Shtetit
• 1914–1916	Essad Pasha Toptani
• 1916–1918	Austro-Hungaria
• 1918-1920	Turhan pashë Përmeti
• 1920-1920	Sulejman bej Delvina
• 1920–1925	Këshilli i Lartë
Kryeministër
• 1914-1914	Turhan Përmeti (i pari)
• 1914-1916	Esad pashë Toptani
• 1916-1918	Austro-Hungaria
• 1918-1920	Turhan pashë Përmeti
• 1920-1920	Sulejman bej Delvina
• 1920-1921	Iljaz bej Vrioni
• 1921-1921	Pandeli Evangjeli
• 1921-1921	Qazim Koculi
• 1921-1921	Hasan Prishtina
• 1921-1921	Idhomeno Kosturi
• 1921-1922	Xhaferr bej Ypi
• 1922-1924	Ahmet Zogu
• 1924-1924	Shefqet bej Vërlaci
• 1924-1924	Iljaz bej Vrioni
• 1924-1925	Ahmet Zogu (i fundit)
Kuvendi	Kuvendi i Shqipërisë
Epoka historike	Lufta e Parë Botërore / Periudhë mes dy luftrave
• Princi pranoi fronin	21 shkurt 1914
• Shpallja e Republikës	31 janar 1925
Sipërfaqja
1923	28,748 km2 (11,100 sq mi)
Popullsia
• 1923	803,959
Ekonomia
Monedha	asnjë deri një vitin 1925 (Leku shqiptar)
Të dhëna të tjera
Paraprirë nga Pasuar nga Shqipëria e Pavarur Republika e Shqipërisë së Mesme Republika Shqiptare Republika e Mirditës Republika Autonome e Korçës
a. ^ Mbretërimi i tij zyrtarisht i erdhi fundi më 31 janar 1925 kur Shqipëria u shpall republikë. Ai kurrë nuk hoqi dorë.

Vidi, Princi i Shqipërisë

Wilhelm, Princi i Shqipërisë dhe gruaja e tij, Princesha Sofi e Shqipërisë, mbërritën në Durrës, Shqipëri, më 7 mars 1914

Historia

Shqipëria kishte qenë nën sundimin osman që prej rreth vitit 1478. Fuqitë e Mëdha njohën pavarësinë e Shqipërisë në Traktatin e Londrës në maj 1913 dhe Principata u krijua më 21 shkurt 1914. Fuqitë e Mëdha zgjodhën Princin Vilhelm të Wied-it, nipin e Mbretëreshës Elizabet të Rumanisë, për t'u bërë sovran i Shqipërisë së sapolindur. Një ofertë formale u bë nga 18 delegatë shqiptarë që përfaqësonin 18 rrethet e Shqipërisë më 21 shkurt 1914, ofertë të cilën ai e pranoi. Jashtë Shqipërisë Vilhelmi u cilësua si princ, por në Shqipëri ai përmendej si mbret për të mos u dukur inferior ndaj mbretit të Malit të Zi. Qeveria e parë nën sundimin e Shtëpisë së Vidit ishte një lloj "këshilli privat i princave" për shkak të anëtarëve të tij, të cilët ishin përfaqësues të fisnikërisë shqiptare: Princi Turhan Pashë Përmeti (ish-guvernator i Kretës dhe ambasador i Perandorisë Osmane në Shën Petersburg), Aziz Pashë Vrioni, Princ Bib Doda i Gjomarkaj-Mirditës, Princ Essad Pashë Toptani, Princ Gjergj Adamidi bej Frashëri, Mihal Turtulli bej Koritza, e të tjerë.

Principata e Shqipërisë në 1914.

Princi Vilhelm mbërriti në Shqipëri në kryeqytetin e tij të përkohshëm Durrës më 7 mars 1914, së bashku me familjen mbretërore. Siguria e Shqipërisë do të sigurohej nga një Xhandarmëri Ndërkombëtare e komanduar nga oficerë holandezë. Vilhelmi u largua nga Shqipëria më 3 shtator 1914, pas një revolte pan-islamike të iniciuar nga Esad Pasha dhe më vonë të kryesuar nga Haxhi Qamili, ky i fundit komandant ushtarak i "Shtetit Mysliman të Shqipërisë së Mesme" me qendër në Tiranë. Vilhelmi nuk hoqi dorë kurrë nga pretendimi i tij për fronin.

Lufta e Parë Botërore

Lufta e Parë Botërore ndërpreu të gjitha aktivitetet e qeverisë në Shqipëri dhe vendi u nda në një sërë qeverish rajonale. Kaosi politik përfshiu Shqipërinë pas shpërthimit të Luftës së Parë Botërore. I rrethuar nga kryengritës në Durrës, Princi Vilhelm u largua nga vendi në shtator 1914, vetëm gjashtë muaj pas mbërritjes, dhe më pas iu bashkua ushtrisë gjermane dhe shërbeu në Frontin Lindor. Populli shqiptar u nda në vija fetare dhe fisnore pas largimit të princit. Myslimanët kërkuan një princ mysliman dhe e shikonin Perandorinë Osmane si mbrojtësin e privilegjeve që kishin gëzuar, prandaj shumë bejlerë dhe krerë klanesh nuk njihnin asnjë autoritet superior. Në fund të tetorit 1914, forcat greke hynë në Shqipëri në Republikën Autonome të Epirit të Veriut të njohur sipas Protokollit të Korfuzit. Italia pushtoi Vlorën dhe Serbia dhe Mali i Zi pushtuan pjesë të Shqipërisë veriore derisa një ofensivë e Fuqive Qendrore shpërndau ushtrinë serbe, e cila u evakuua nga francezët në Selanik . Forcat austro-hungareze dhe bullgare pushtuan më pas rreth dy të tretat e vendit. 

Sipas Traktatit të fshehtë të Londrës të nënshkruar në prill 1915, fuqitë e Antantës i premtuan Italisë se do të fitonte Vlorën dhe tokat përreth dhe një protektorat mbi Shqipërinë në këmbim të hyrjes në luftë kundër Austro-Hungarisë. Serbisë dhe Malit të Zi iu premtua një pjesë e madhe e Shqipërisë veriore dhe Greqisë iu premtua pjesë e madhe e gjysmës jugore të vendit. Traktati do të linte një shtet të vogël shqiptar që do të përfaqësohej nga Italia në marrëdhëniet e saj me fuqitë e tjera të mëdha, pra në thelb nuk do të kishte politikë të jashtme. Në shtator 1918, forcat e Antantës depërtuan nëpër linjat e Fuqive Qendrore në veri të Selanikut dhe brenda pak ditësh forcat austro-hungareze filluan të tërhiqen nga Shqipëria. Kur lufta mbaroi më 11 nëntor 1918, ushtria italiane kishte pushtuar pjesën më të madhe të Shqipërisë, Serbia mbante pjesën më të madhe të maleve veriore të vendit, Greqia pushtoi një copë toke brenda kufijve të Shqipërisë të vitit 1913; dhe forcat franceze pushtuan Korçën dhe Shkodrën, si dhe rajone të tjera me popullsi të konsiderueshme shqiptare si Kosova, mbetën pjesë e Serbisë.

Rishfaqja

Konfuzioni politik i Shqipërisë vazhdoi pas Luftës së Parë Botërore. Vendit i mungonte një qeveri e vetme e njohur dhe shqiptarët kishin frikë, me justifikim, se Italia, Jugosllavia dhe Greqia do të arrinin të shuanin pavarësinë e Shqipërisë dhe të copëtonin vendin. Forcat italiane kontrollonin veprimtarinë politike shqiptare në zonat që pushtuan. Serbët, të cilët kryesisht diktuan politikën e jashtme të Jugosllavisë, u përpoqën të merrnin Shqipërinë veriore dhe grekët kërkuan të kontrollonin Shqipërinë e Jugut.

Një delegacion i dërguar nga Asambleja Kombëtare Shqiptare e pasluftës që u mblodh në Durrës në dhjetor 1918 mbrojti interesat shqiptare në Konferencën e Paqes në Paris, por konferenca i mohoi Shqipërisë përfaqësimin zyrtar. Asambleja Kombëtare, në ankth për të mbajtur Shqipërinë të paprekur, shprehu gatishmërinë për të pranuar mbrojtjen italiane dhe madje një princ italian si sundimtar për aq kohë sa kjo do të thoshte që Shqipëria të mos humbiste territor. Trupat serbe kryen aksione në zonat kufitare të populluara nga shqiptarët, ndërsa guerilët shqiptarë vepronin si në Serbi ashtu edhe në Mal të Zi.

Në janar të vitit 1920, në Konferencën e Paqes në Paris, negociatorët nga Franca, Britania dhe Greqia ranë dakord të ndanin Shqipërinë midis Jugosllavisë, Italisë dhe Greqisë si një mjet diplomatik që synonte gjetjen e një kompromisi për konfliktin territorial midis Italisë dhe Jugosllavisë. Marrëveshja u bë pas shpinës së shqiptarëve dhe në mungesë të një negociatori të Shteteve të Bashkuara.

Anëtarët e Asamblesë së dytë Kombëtare Shqiptare të mbajtur në Lushnjë në janar 1920 refuzuan planin e ndarjes dhe paralajmëruan se shqiptarët do të merrnin armët për të mbrojtur pavarësinë dhe integritetin territorial të vendit të tyre. Asambleja Kombëtare e Lushnjës caktoi një regjencë prej katër vetësh për të qeverisur vendin. U krijua gjithashtu një parlament dydhomësh, në të cilin një dhomë e ulët e zgjedhur, Dhoma e Deputetëve (me një deputet për çdo 12,000 njerëz në Shqipëri dhe një për komunitetin shqiptar në Shtetet e Bashkuara), emëroi anëtarë të radhëve të saj në një dhomë të lartë, Senatin. Në shkurt 1920, qeveria u zhvendos në Tiranë, e cila u bë kryeqyteti i Shqipërisë.

Një muaj më vonë, në mars 1920, presidenti amerikan Woodrow Wilson ndërhyri për të bllokuar marrëveshjen e Parisit. Shtetet e Bashkuara theksuan mbështetjen e tyre për pavarësinë e Shqipërisë duke njohur një përfaqësues zyrtar shqiptar në Uashington dhe më 17 dhjetor 1920, Lidhja e Kombeve njohu sovranitetin e Shqipërisë duke e pranuar atë si një anëtare të plotë. Megjithatë, kufijtë e vendit mbetën të pazgjidhur.

Qeveria e re e Shqipërisë bëri fushatë për t'i dhënë fund pushtimit të vendit nga Italia dhe inkurajoi fshatarët të ngacmonin forcat italiane. Në shtator 1920, pas Betejës së Vlorës , ku Vlora e pushtuar nga italianët u rrethua nga forcat shqiptare, Roma braktisi pretendimet e saj ndaj Shqipërisë sipas Traktatit të Londrës dhe tërhoqi forcat e saj nga e gjithë Shqipëria, përveç ishullit të Sazanit.

Republika e Mirditës

Jugosllavia vazhdoi të ndiqte një politikë grabitqare ndaj Shqipërisë dhe pasi fiset shqiptare u përleshën me forcat jugosllave që pushtuan pjesën veriore të vendit, trupat jugosllave përshkallëzuan fushatën e tyre në zonë. Beogradi më pas mbështeti një prijës geg të pakënaqur, Gjon Markagjoni, i cili udhëhoqi fisin e tij katolik mirditor në një rebelim kundër regjencës dhe parlamentit. Markagjoni shpalli pavarësinë e "Republikës së Mirditës".

Më në fund, në nëntor të vitit 1921, trupat jugosllave pushtuan territorin shqiptar përtej zonave që tashmë po kontrollonin. Lidhja e Kombeve dërgoi një komision të përbërë nga përfaqësues të Britanisë, Francës, Italisë dhe Japonisë që ripohoi kufijtë e Shqipërisë të vitit 1913. Jugosllavia u ankua me hidhërim, por nuk kishte zgjidhje tjetër veçse të tërhiqte trupat e saj. Republika e Mirditës u zhduk.

Situata politike

Qeveritë shqiptare u shfaqën dhe u zhdukën me shpejtësi. Vetëm midis korrikut dhe dhjetorit 1921, Kryeministria ndryshoi drejtues pesë herë.

Kongresi i Lushnjës

Kongresi i Lushnjës u mbajt në pesë seanca më 27 janar - 31 janar 1920, në Lushnjë nga nacionalistët shqiptarë dhe kishte si synim studimin e situatës shqiptare dhe masat që do të merreshin për të shpëtuar Shqipërinë nga ndarja midis vendeve të tjera pas Luftës I Botërore. Kongresi u mbajt në shtëpinë e Kaso Fugës dhe në të morën pjesë delegatë nga e gjithë Shqipëria. Kryetar i Kongresit u zgjodh Aqif Pashë Elbasani pasi vlerësohej lartë si një patriot i madh. Krijoi Këshillin e Lartë, Këshillin Kombëtar dhe zhvendosi kryeqytetin nga Lushnja në Tiranë.

Këshilli i Lartë përbëhej nga Luigj Bumçi, Aqif Pashë Elbasani, Abdi Toptani dhe Dr. Mihal Turtulli të cilët do të kryenin funksionin e drejtuesve të shtetit të ri shqiptar, ndërsa Këshilli Kombëtar do të funksiononte si Parlament.

Qeveria e re që u krijua ishte:

Sulejman Delvina - Kryeministër Ministër i Punëve të Brendshme u zgjodh Ahmet Zogu Mehmed Konica - Ministër i Punëve të Jashtme Hoxhë Kadri - Ministër i Drejtësisë Ndoc Çoba - Ministër i Financave, Sotir Peçi - Ministër i Arsimit Ali Riza Kolonja - Ministër i Luftës Eshref Frashëri - Drejtor i Përgjithshëm i Punëve Botërore Idhomen Kosturi - Drejtor i Përgjithshëm i Agjencisë Post-Telegrafi.

Partitë politike

Partitë e para politike në Shqipëri u shfaqën vetëm pas Luftës së Parë Botërore. Edhe më shumë se në pjesët e tjera të Ballkanit, partitë politike ishin grupime jetëshkurtra të përqendruara në persona të shquar që krijuan aleanca të përkohshme për të arritur qëllimet e tyre personale. Partia kryesore konservatore, Partia Përparimtare, tërhoqi disa krerë fisesh veriore dhe pronarë tokash të shquar myslimanë të Shqipërisë së Jugut, platforma kryesore e të cilëve ishte kundërshtimi i fortë ndaj çdo programi të reformës agrare që do t'i transferonte tokat e tyre fshatarësisë.

Pronari më i madh i vendit, Shefqet Bej Vërlaci, drejtoi Partinë Përparimtare. Në radhët e Partisë Popullore përfshihej peshkopi ortodoks i Durrësit me mendje reformatore, Fan Noli, i cili ishte i mbushur me ide perëndimore në Universitetin e Harvardit dhe madje kishte përkthyer Shekspirin dhe Ibsenin në shqip. Në Partinë Popullore përfshihej edhe Ahmed Zogu, djali njëzet e katër vjeçar i prijësit të Matit, një fisi verior shqiptar. Mbreti i ardhshëm Zog mori mbështetjen e tij nga disa fise veriore dhe mbajti në shërbim të tij një bandë të armatosur, por shumë drejtues prijës geg refuzuan të mbështesin ndonjë nga partitë kryesore.

Kreu i Partisë Popullore, Xhafer Ypi, formoi një qeveri në dhjetor 1921 me Nolin si ministër të jashtëm dhe Zogun ministër të punëve të brendshme, por Noli dha dorëheqjen menjëherë pasi Zogu iu drejtua represionit në një përpjekje për të çarmatosur shqiptarët e ultësirës, pavarësisht faktit se mbajtja e armëve ishte një zakon tradicional.

Qeveria e Zogut

Kur armiqtë e qeverisë sulmuan Tiranën në fillim të vitit 1922, Zogu qëndroi në kryeqytet dhe, me mbështetjen e ambasadorit britanik, zmbrapsi sulmin. Ai mori postin e kryeministrit në fund të vitit dhe i ktheu shpinën Partisë Popullore duke shpallur fejesën e tij me vajzën e kreut të Partisë Përparimtare, Shefqet Verlaci.

Protezhetë e Zogut u organizuan në Partinë qeverisëse. Noli dhe udhëheqës të tjerë me orientim perëndimor formuan Partinë Opozitare të Demokratëve, e cila tërhoqi të gjithë armiqtë e shumtë personalë të Zogut, kundërshtarët ideologjikë dhe njerëzit e mbetur të pashpërblyer nga makina e tij politike. Ideologjikisht, demokratët përfshinin një numër të madh njerëzish që mbronin gjithçka, nga Islami konservator deri te ëndrrat e Nolit për modernizimin e shpejtë.

Kundërshtimi ndaj Zogut ishte i madh. Fshatarët ortodoksë në ultësirën jugore të Shqipërisë e urrenin Zogun  sepse ai mbështeti përpjekjet e pronarëve muslimanë të tokave për të bllokuar reformën e tokës; Qytetarët e Shkodrës ndiheshin të mangët sepse qyteti i tyre nuk u bë kryeqyteti i Shqipërisë dhe nacionalistët ishin të pakënaqur sepse qeveria e Zogut nuk ushtroi presion për pretendimet e Shqipërisë ndaj Kosovës ose nuk foli më energjikisht për të drejtat e pakicave etnike shqiptare në ish-Jugosllavi (Kosova, Serbia jugore dhe Vardar Maqedonia) dhe Greqi.

Partia e Zogut fitoi me lehtësi zgjedhjet për Asamblenë Kombëtare në fillim të vitit 1924. Zogu u largua shpejt megjithatë, duke ia dorëzuar kryeministrinë Verlacit pas një skandali financiar dhe një atentati nga një radikal i ri që e la Zogun të plagosur. Opozita u tërhoq nga kuvendi pasi kreu i një organizate radikale rinore, Avni Rustemi, u vra në rrugë jashtë ndërtesës së Kuvendit.

Qeveria e Nolit

Mbështetësit e Nolit fajësuan për vrasjen fiset e Matit të Zogut, të cilët vazhdonin të praktikonin gjakmarrjen. Pas bojkotit, pakënaqësia u rrit dhe në qershor 1924 një kryengritje e mbështetur nga fshatarët kishte marrë kontrollin e Tiranës. Noli u bë kryeministër dhe Zogu iku në Jugosllavi.

Fan Noli, një idealist, hodhi poshtë kërkesat për zgjedhje të reja me arsyetimin se Shqipëria kishte nevojë për një qeveri "atërore". Në një manifesto që përshkruan programin e qeverisë së tij, Noli bëri thirrje për shfuqizimin e feudalizmit, rezistencën ndaj dominimit italian dhe krijimin e një qeverie kushtetuese të stilit perëndimor. Zvogëlimi i burokracisë, forcimi i qeverisjes vendore, ndihma ndaj fshatarëve, hapja e Shqipërisë ndaj investimeve të huaja dhe përmirësimi i infrastrukturës, shëndetit publik dhe arsimit të vendit plotësuan axhendën tepër ambicioze të qeverisë Noli. Noli hasi në rezistencë ndaj programit të tij nga njerëz që e kishin ndihmuar të largonte Zogun dhe ai nuk tërhoqi kurrë ndihmën e huaj të nevojshme për të realizuar planet e tij reformative. Noli kritikoi Lidhjen e Kombeve për dështimin për të zgjidhur kërcënimin me të cilin përballej Shqipëria në kufijtë e saj tokësorë.

Nën drejtimin e Fan Nolit, qeveria ngriti një gjykatë të posaçme që dha dënime me vdekje, në mungesë, për Zogun, Verlacin e të tjerë dhe konfiskoi pronat e tyre. Në Jugosllavi Zogu rekrutoi një ushtri mercenare dhe Beogradi e pajisi udhëheqësin shqiptar me armë, rreth 1000 ushtarë të rregullt të ushtrisë jugosllave dhe emigrantë të bardhë rusë për të ndërmarrë një pushtim që serbët shpresonin se do t'u jepte zonat e diskutueshme përgjatë kufirit. Pasi regjimi i Nolit vendosi të vendoste marrëdhënie diplomatike me Bashkimin Sovjetik, një armik i ashpër i familjes sunduese serbe, Beogradi filloi të bënte akuza të egra se regjimi shqiptar ishte gati të përqafonte bolshevizmin. Më 13 dhjetor 1924, ushtria e Zogut e mbështetur nga Jugosllavia kaloi në territorin shqiptar. Në prag të Krishtlindjeve, Zogu kishte rimarrë kryeqytetin dhe Noli dhe qeveria e tij kishin ikur në Itali.

Kushtet sociale

Jashtëzakonisht e pazhvilluar, Shqipëria që doli pas Luftës së Parë Botërore ishte shtëpia e diçkaje më pak se një milion njerëzish të ndarë në tre grupe të mëdha fetare dhe dy klasa të dallueshme: ata njerëz që zotëronin tokë dhe pretendonin privilegje gjysmëfeudale dhe ata që nuk kishin. Pronarët e tokave kishin mbajtur gjithmonë postet kryesore në pushtet në rajonet qendrore dhe jugore të vendit, por shumë prej tyre ishin të zhytur në të njëjtin konservatorizëm që solli kalbjen në Perandorinë Osmane. Elita e pronarëve të tokave priste që ata të vazhdonin të gëzonin përparësinë, por fshatarët e vendit kishin filluar të kundërshtonin kontrollin e aristokracisë.

Në veri të Shqipërisë, qeveria kontrollonte drejtpërdrejt vetëm Shkodrën dhe rrethinat e saj. Fiset malësore ishin dyshues ndaj një qeverie kushtetuese që pretendonte të qeveriste në interes të vendit në tërësi dhe Kisha Katolike Romake u bë lidhja kryesore midis Tiranës dhe anëtarëve të fiseve, pavarësisht përkatësisë fetare myslimane të shumicës së popullsisë. Në shumë raste, komunikimet administrative iu drejtoheshin priftërinjve për t'u shpërndarë midis famullive të tyre.

Feja

Gjatë kësaj periudhe fetë shqiptare fituan pavarësinë. Patriarku ekumenik i Kostandinopojës njohu autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare pas një mbledhjeje të kongregacioneve ortodokse shqiptare në Berat në gusht 1922. Reformatorët më energjikë në Shqipëri erdhën nga popullsia ortodokse që donin ta shihnin Shqipërinë të largohej me shpejtësi nga e kaluara e saj e sunduar nga turqit, gjatë së cilës të krishterët përbënin shtresën e ulët. Komuniteti konservator mysliman sunit i Shqipërisë prishi lidhjet e tij të fundit me Kostandinopojën në vitin 1923, duke deklaruar zyrtarisht se nuk kishte pasur asnjë kalif që nga Ebu Bekri, Omari, Othmani dhe Aliu (kalifët rashidun), dhe se shqiptarët myslimanë u zotuan për besnikëri kryesore ndaj vendit të tyre të lindjes. Myslimanët gjithashtu ndaluan poligaminë dhe i lejuan gratë të zgjidhnin nëse do të mbanin apo jo mbulesë.