Wikipedia

Primatët

This is the stable version, checked on 27 shkurt 2023. 6 pending changes await review.

Primatët janë gjitarë eutherian që përbëjnë rendin Primate . Primatët u shfaqën 85-55 milion vjet më parë së pari nga gjitarë të vegjël tokësorë , të cilët u përshtatën për të jetuar në pemët e pyjeve tropikale : shumë karakteristika primare paraqesin përshtatje për jetën në këtë mjedis sfidues, përfshirë trurin e madh,mprehtësi vizuale , vizion ngjyrash , brezin e ndryshuar të shpatullave dhe duar të holla. Primatët variojnë nga madhësi e lemurit-mi i Madam Berthe , i cili ka një masë prej 30 g , deri tek gorilla lindore , duke pasur një masë mbi 200 kg . Ekzistojnë 190-448 lloje të primatëve të gjallë, në varësi të cilës klasifikim që përdoret. Llojet e reja të primatëve vazhdojnë të zbulohen: mbi 25 lloje u përshkruan në dekadën e parë të viteve 2000, dhe njëmbëdhjetë që nga viti 2010.

Primatët
Vargu kohor: Paleocene–Present, 55–0 Ma
Shumë familje primatësh: Daubentoniidae, Tarsiidae, Lemuridae, Lorisidae, Cebidae, Callitrichidae, Atelidae, Cercopithecidae, Hylobatidae, Hominidae
Klasifikimi shkencor e
Unrecognized taxon (fix): Primates
Nënrendet

sister: Dermoptera

Gama e primatëve jo njerëzor
Sinonimet

Plesiadapiformes (cladistically including crown primates[2])

Primatët ndahen në dy nënrende të dallueshme . Nënrendi i parë quhet strepsirrhinët, të cilët përmban lemurët , galagot dhe lorisidët . Këto primatët mund të gjenden në të gjithë Afrikën, Madagaskarin, Indinë dhe Azinë Juglindore.Nënrendi i dytë që përfshin edhe njëzet i referohen primatëve rhinariumit . Nënrendi i dytë quhet haplorhinët , të cilët përmban tarsierët , majmunët dhe majmunët e mëdhenj. Simianët i referohen majmunët e vegjël dhe majmunët e mëdhenj, të cilat mund të klasifikohen si majmunët e mëdhenj dhe majmunët e Botës së Vjetër nën infrarendin e catarrhinëve dhe si Majmunët e Botës së Re nën infrarendin e platyrinave . Dyzet milion vjet më parë, simianët nga Afrika migruan në Amerikën Jugore , gjë që u dha lindjen pesë familjeve të majmunëve të Bota e Re. Simianët e mbetur u ndanë me majmunët e mëdhenj ( Hominoidea ) dhe majmunët e Botës së Vjetër ( Cercopithecoidea) afërsisht njëzet e pesë milion vjet më parë. Lloje të zakonshme që përfshijnë simianët përfshijnë babiunët , makakët dhe majmunët e mëdhenj ( Bota e Vjetër ) ; dhe kapuçinët , ulëritësit dhe majmunët ketër ( Bota e Re ) .

Primatët kanë tru të mëdhenj (në krahasim me madhësinë e trupit) në krahasim me gjitarët e tjerë, si dhe një mprehtësinë vizuale në kurriz të ndjenjës së nuhatjes , e cila është sistemi shqisor mbizotërues në shumicën e gjitarëve. Këto karakteristika janë më të zhvilluara tek majmunët dhe majmunët e mëdhenj, dhe dukshëm më pak tek lorisët dhe lemurët. Disa primat janë trikromat , me tre kanale të pavarura për transmetimin e informacionit mbi ngjyrën. Përveç majmunëve të mëdhenj dhe njerëzve , primatët kanë bishta. Shumica e primatëve gjithashtu kanë gishtërinj të kundërshtueshëm . Shumë lloje janë me dimensione seksuale ; ndryshimet mund të përfshijnë masën e muskujve , shpërndarjen e yndyrës , gjerësia e legenit, madhësia e dhëmbët të qenit, shpërndarja e flokëve dhe ngjyrosja. Primatët kanë shkallë më të ngadaltë zhvillimi sesa gjitarët e tjerë me madhësi të ngjashme, arrijnë pjekurinë më vonë dhe kanë jetëgjatësi më të gjatë. Në varësi të llojeve, të rriturit mund të jetojnë në vetmi, në çifte të çiftëzuara ose në grupe deri në qindra anëtarë. Disa primatë, përfshirë gorillat , njerëzit dhe babiunët, janë kryesisht tokësorë sesa arbeol , por të gjitha llojet kanë përshtatje për ngjitjen e pemëve. Teknikat e lëvizjes arbeole të përdorura përfshijnë kërcimin nga pema në pemë dhe lëkundjet midis degëve të pemëve ; teknikat e lëvizjes tokësor përfshijnë ecjen në dy gjymtyrë ( bipedalizëm) dhe ecje e modifikuar në katër gjymtyrë .

Primatët janë ndër më shoqërorët e kafshëve, duke formuar çifte ose grupe familjare. Primatët jo-njerëzorë kanë të paktën katër lloje të sistemeve sociale , shumë të përcaktuara nga sasia e lëvizjes nga femrat adoleshente midis grupeve. Shumica e llojeve primate mbeten të paktën pjesërisht arbeol: përjashtime janë njerëzit, disa majmunë të tjerë të mëdhenj dhe babiunët, të cilët lanë pemët për tokë dhe tani banojnë në çdo kontinent.

Ndërveprimet e ngushta midis njerëzve dhe primatëve jo njerëzorë (NHP) mund të krijojnë mundësi për transmetimin e sëmundjeve zoonotike , veçanërisht sëmundjet e viruseve, duke përfshirë herpesin , fruthin , ebola , tërbimin dhe hepatitin . Mijëra primat jo njerëzorë përdoren në hulumtime në të gjithë botën për shkak të ngjashmërisë së tyre psikologjike dhe fiziologjike me njerëzit. Rreth 60% e primatve janë të kërcënuar me zhdukje. Kërcënimet e zakonshme përfshijnë shpyllëzimin , copëzimin e pyjeve , vrasjen e majmunëve, dhe gjuetia primare për përdorim në ilaçe, si kafshë shtëpiake dhe ushqim. Shpyllzimi i pyjeve tropikale në shkallë të gjerë për bujqësinë kërcënon më shumë primatë.

Historia e termologjis

Redakto

Emri në gjuhën angleze "primat" rrjedh nga fjala frënge Primat , e ardhur nga fjala latine, Primus ( "Kryesues").[3] Emri u dha nga Karl Lineus sepse ai mendonte se ky ishte rendi "më i lartë" i kafshëve. [4] Marrëdhëniet midis grupeve të ndryshme të primatëve nuk u kuptuan qartë deri relativisht vonë, kështu që termat e përdorur zakonisht janë disi të hutuar. Për shembull, " majmunët e mëdhejn " është përdorur ose si një alternative për "majmunët" ose për çdo primat të egër, relativisht të ngjashëm me njerëzit . [5]

Sir Wilfrid Le Gros Clark ishte një nga primatologët që zhvilloi idenë e tendencave në evolucionin i primatëve dhe metodologjinë e rregullimit të anëtarëve të gjallë të një rendi në një "seri ngjitëse" që çon tek njerëzit. [6] Emrat e përdorur zakonisht për grupet e primatëve si " prosimianët ", " majmunët ", " gibonët " dhe " majmunët e mëdhenj " pasqyrojnë këtë metodologji. Sipas të kuptuarit tonë të tanishëm të historisë evolutive e primatëve, disa prej këtyre grupeve janë parafiletik : një grup parafiletik është një i cili nuk nuk përfshin të gjithë pasardhësit e paraardhësin e përbashkët të grupit.

Në kontrast me metodologjinë e Clark, klasifikimet moderne zakonisht identifikojnë (ose emrin) vetëm ato grupime që janë monofetike ; domethënë, një grup i tillë i emëruar përfshin të gjithë pasardhësit e paraardhësit të përbashkët të grupit. [7]

Të gjitha grupet me emra shkencorë janë monofletikë (d.m.th., ato janë kadastra ), dhe sekuenca e klasifikimit shkencor pasqyron historinë evolucionare të linjave të lidhura. Grupet që emërtohen tradicionalisht tregohen në të djathtë; ata formojnë një "seri ngjitëse" , dhe disa grupe janë parafytletike:

  • "Prosimianët" përmbajnë dy grupe monofletike (nënrendin Strepsirrhini, ose lemurët, loridët dhe galogët, si dhe tarsierët e nënrendit Haplorhini); është një grupim parafiletik sepse përjashton Simiformët, të cilët gjithashtu janë pasardhës të primatëve të të parëve të zakonshëm.
  • "majmunët" përmbajnë dy grupe monofletike, majmunët e Botës së Re dhe majmunët e Botës së Vjetër, por është parafiletik sepse përjashton hominoidët, gjithashtu pasardhësi i zakonshëm ishin Simiformët.
  • " Majmunët e mëdhenj ", janë parafletikë nëse termat përdoren të tillë që ata të përjashtojnë njerëzit .

Kështu, anëtarët e dy grupeve , dhe kështu emrat, nuk përputhen, gjë që shkakton probleme në lidhje me emrat shkencorë me emrat e zakonshëm (zakonisht tradicional).

Që nga viti 2005 , nuk ka konsensus nëse do të pranojmë emra tradicionalë (domethënë të zakonshëm), por parafiletë, apo të përdorim vetëm emra monofletikë; ose të përdorin emrat e zakonshëm 'të rinj' ose përshtatjet e të vjetrave. Të dy qasjet konkurruese mund të gjenden në burime biologjike, shpesh në të njëjtën punë, dhe nganjëherë nga i njëjti autor. Kështu, Benton i përkufizon "majmunët e mëdhenj" për të përfshirë edhe njerëzit. [8]

Klasifikimi i primatëve të gjallë

Redakto
 
Vizatim i 1927 i orangutangëve,shimpazetë dhe gibonët.
 
Homo sapiens
 
Languri i Nilgirit (Trachypithecus johnii), një majmun i Botës së Vjetër

Një listë e familjeve të primatëve të gjallë është dhënë më poshtë, së bashku me një klasifikim të mundshëm në radhët midis rendit dhe familjes. [1][9][10][11] Përdoren edhe klasifikime të tjera. Për shembull, një klasifikim alternative i Strepsirrhinivë të gjallë i ndan ato në dy infrarende, Lemuriformët dhe Lorisiformët. [12]

Rendi i Primatëve u krijua nga Karl Lineusit në 1758, në botimin e dhjetë të librit të tij Systema Naturae , [15] Në botimin e parë të të njëjtit libër (1735), ai kishte përdorur emrin Antropomorfa për Homo , Simia dhe Bradypus . [16] Më 1839, Henri Marie Ducrotay de Blainville, pas Lineus dhe imituar nomenklatura e tij, e themeluar rendin Sekundatët (përfshirë nënrendi Kiroptera , Insektivora dhe Karnivora ), Tertiatët (ose Glirë ) dhe Quaternatët (përfshirë Gravigrada , Pachydermata dhe Ruminantia ), [17] , por këto taksa të reja nuk u pranuan.

Para Anderson dhe Jones futi klasifikimin e Strepsirrhini dhe Haplorhini në vitin 1984, [18] (i ndjekur nga McKenna and Bell 1997 punës Klasifikimin e gjitarëve: Mbi nivelin e specieve ), [19] primatët u ndanë në dy superfamilje: Prosimii dhe Anthropoidea . [20] Prosimii përfshinte të gjithë prosimianët : Strepsirrhini plus tarsierët . Antropoidea përmbante të gjithë simianët .

Filogjenia dhe gjenetika

Redakto
Euarchontoglires  
Glires 
 

Rodentia (brejtësit)

 
 

Lagomorpha (lepujt dhe pikat)

 
 
 Euarchonta 
 

Scandentia (hundgjatët e pemëve)

 
Primatomorpha
 

Dermoptera (kolugot)

 
Primatët
 

†Plesiadapiformes

 
 

primatët e gjallë

 
 
 
 
 

Rendi i Primatëve është pjesë e kladës Euarchontoglires , e cila është e vendosur brenda kadastrës Eutheria të klasës së gjitarëve . Hulumtimet e fundit molekulare gjenetike tek primatët, kolugot , dhe hundëgjatët e pemëve ka treguar se dy lloje të kolugove janë të lidhura më ngushtë me primatët se hundëgjatët e pemëve, [21] edhe pse hundëgjatët e pemëve në një kohë konsideroheshin si primatë. [22] Këto tre rende përbëjnë kladë Euarchonta . Kombinimi i kësaj klade me kladën Glires (e përbërë nga Rodentia dhe Lagomorfa)) formon kladën Euarchontoglires. Në mënyra të ndryshme, të dy Euarchonta dhe Euarchontoglires renditen si superend. Disa shkencëtarë e konsiderojnë Dermoptera si një nënndarje të Primatëve dhe përdorin nënndarjen Euprimates për primatët "e vërtetë". [23]

Evolucioni

Redakto

Prejardhja parësore mendohet të kthehet të paktën afër kufirit Kretace -Paleogjen ose rreth 63-74 milion vjetë më parë, [24][25][26][27][28] edhe pse primatët më të vjetër të njohura nga procesi fosil daton në Paleocenin e Vonë të Afrikës, c.57 milion vjet më parë ( Altiatlasius ) [29] ose tranzicionit Paleocene-Eocene në kontinentet veriore, c. 55 milion vjetë më parë ( Cantius , Donrussellia , Altanius , Plesiadapis dhe Teilhardina ). [30][31][32] Studime të tjera, përfshirë studimet e orës molekulare, kanë vlerësuar se origjina e degës primate ka qenë në mesin e periudhës së Kretacit, rreth 85 milion vjet më parë. [33][34][35]

Nga llogaritja moderne kladistike , rendi i primatëve është monofletik . Nënrendi Strepsirrhini në përgjithësi mendohet të jetë shkëputen nga vija primitive e primatëve rreth 63 milion vjetë më pare , [36] edhe pse datat më parë janë mbështetur gjithashtu. [37] Shtatë familje strepsirrhine janë të përbërë nga pesë familje lemurësh familje dhe dy familjet e mbetura që përfshijnë lorisidët dhe galagot . [1][10] Skemat e vjetra të klasifikimit përfshin Lepilemuridae në Lemuridae dhe Galagidae në Lorisidae , duke dhënë një shpërndarje me katër familjare në vend të pesë-dy siç paraqitet këtu. [1] Gjatë Eocenit , shumica e kontinenteve veriore u dominuan nga dy grupe, adapiformët dhe omomyidët . [38][39] Të parët konsiderohen anëtarë të Strepsirrhini, por nuk kishin një lukth dhëmbësh si lemurët moderne; analiza e fundit ka treguar që Darwinius masillae përshtatet në këtë grupim.[40] Kjo e fundit ishte e lidhur ngushtë me tarsierët, majmunët dhe majmunët e mëdhenj. Se si lidhen këto dy grupe me primatët ekzistues është e paqartë. Omomyidët u zhdukën rreth 30 milion vjetë më parë, [39] ndërsa adaptorët mbijetuan deri rreth rreth 10 milion vjetë më parë. [41]

Sipas studimeve gjenetike, lemurët e Madagaskarit u larguan nga lorisoidët afërsisht 75 milion vjetë më parë. [37] Këto studime, si dhe provat kromozomale dhe molekulare, gjithashtu tregojnë se lemurët janë më të lidhur me njëri-tjetrin sesa me primatët e tjerë strepsirinës. [37][42] Sidoqoftë, Madagaskari u nda nga Afrika 160 milion vjetë më parë dhe nga India 90 milion vjetë më parë. [43] Për të dhënë llogari për këto fakte, një popullsi themeluese lemurësh prej disa individësh mendohet të ketë arritur në Madagaskar nga Afrika përmes një ngjarjeje të vetme lëvizje midis 50 dhe 80 milion vjetë më parë. [37][42][43] Janë sugjeruar mundësi të tjera kolonizimi, të tilla si kolonizime të shumta nga Afrika dhe India, [38] por asnjë nuk mbështetet nga provat gjenetike dhe molekulare. [37]

 
Lemuri i murrmë i zakonshëm

Deri kohët e fundit, aji-aji ka qenë i vështirë të vendosej brenda Strepsirrhini. [1] Teoritë ishin propozuar që familja e tij, Daubentoniidae, ishte ose një primat lemuriform (domethënë paraardhësit e tuj u ndanë nga linja e lemurit kohët e fundit sesa lemurët dhe lorisët e tjerë) ose një grup motër i të gjithë strepsirrhinëve të tjerë. Në vitin 2008, u konfirmua se familja aji-aji ishte e lidhur më ngushtë me lemurët e tjera malagaziane, me gjasë që kanë zbritur nga e njëjta popullsi stërgjyshore që kolonizoi ishullin. [37]

Nënrendi Haplorhini , primatët me hundë të thjeshtë, është e përbërë nga dy kadra motra. [1] Tarsierët prosimianë në familjen Tarsidae, përfaqësojnë ndarjen më bazale , me origjinë rreth 58 milion vjetë më parë. [44][45] Skeleti i njohur më i hershëm i haflorinësve, ai i 55 u gjetë një fosil i ngjashëm më tasierët i cili quhej Archicebus, u gjet në Kinën qendrore, [46] duke mbështetur një origjinë tashmë të dyshuar aziatike për këtë grup. [47] Infrarendi Simiiformes u shfaq rreth 40 milion vjetë më parë, [39] mundësisht në Azi; nëse po,pas tharies së detit Tethis ata u shpërndanë nga Azia në Afrikë menjëherë pas kësaj. [48] Ekzistojnë dy kadra simianë, të dy parvorder : Catarrhini , i cili u zhvillua në Afrikë, i përbërë nga majmunë e Botës së Vjetër , njerëz dhe majmunët e mëdhenj , dhe Platyrrhini, i cili u zhvillua në Amerikën Jugore, i përbërë nga majmunët e Botës së Re . [1] Një kadë e tretë, e cila përfshinte eozimiidët , u zhvillua në Azi, por u zhduk miliona vjet më parë. [49]

Si në rastin e lemurëve, origjina e majmunëve të Bota e Re është e paqartë. Studimet molekulare të sekuencave bërthamore të konkatizuara kanë dhënë një datë të vlerësuar gjerësisht të ndryshme të divergjencës midis platyrinave dhe katarines, duke filluar nga 33 deri në 70 milion vjetë më parë, ndërsa studimet e bazuara në sekuencat mitokondriale prodhojnë një gamë më të ngushtë nga 35 deri në 43 milion vjetë më parë. [31][50] Primatët anthropoid ndoshta përshkuan Oqeanin Atlantik nga Afrika në Amerikën Jugore gjatë Eocenit duke u ndalur në ishull , duke u ndihmuar nga kreshtat e Oqeanit Atlantik dhe një nivel i ulur i detit. [38] Përndryshe, një ngjarje e vetme e përplasje mund të shpjegojë këtë kolonizim transoqeanik. Për shkak të ngritjes kontinentale, Oqeani Atlantik nuk ishte gati aq i gjerë në atë kohë sa është sot. [38] Hulumtimet sugjerojnë që një primat i vogël prej 1 kg mund të kishte mbijetuar 13 ditë në një trung të bimësisë. [51] Duke pasur parasysh shpejtësinë e vlerësuar aktuale dhe të erës, kjo do të ofronte kohë të mjaftueshme për të bërë udhëtimin midis kontinenteve.

 
Tamarini perandor

Majmunë e mëdhenj dhe majmunët u përhapën nga Afrika në Evropë dhe Azi duke filluar në Miocen . [52] Shumë shpejt pas kësaj, losirët dhe tarsierët bënë të njëjtin udhëtim. Fosilet e para të homininëve u zbuluan në Afrikën veriore dhe datojnë 5-8 milion vjetë më parë. [39] Majmunët e Botës së Vjetër u zhdukën nga Evropa rreth 1.8 milion vjetë më parë. [53] Studimet molekulare dhe fosile në përgjithësi tregojnë se njerëzit modern kanë origjinën në Afrikë 100,000-200,000 vjet më parë. [54]

Megjithëse primatët janë studiuar mirë në krahasim me grupet e tjera të kafshëve, disa lloje të reja janë zbuluar kohët e fundit , dhe testet gjenetike kanë zbuluar lloje të panjohura më parë në popullatat e njohura. Primate Taxonomy renditi rreth 350 lloje të primatëve në 2001; [55] autori, Colin Groves , e rriti atë numër në 376 për kontributin e tij në edicionin e tretë të Llojet e Gjitarëve të Botës (MSW3). [1]Në 2003 u njohën rreth 424 lloje primatësh, ose 658 përfshirë dhe nënllojet. [11]

Hibridët

Redakto

Hibridët e primatëve zakonisht lindin në robëri, [56] por ka pasur edhe shembuj në natyrë. [57][58] Hibridizimi ndodh kur rrezet e dy llojeve mbivendosen për të formuar zona hibride ; hibridët mund të krijohen nga njerëzit kur kafshët vendosen në kopshte zoologjike ose për shkak të presioneve mjedisore siç janë grabitqarët. [57] Hibridizimet ndërgjenerike, hibridët e gjinive të ndryshme, janë gjetur gjithashtu në natyrë. Megjithëse ato i përkasin gjinive që kanë qenë të dallueshme për disa milion vjet, ndërhyrja akoma ndodh ndërmjet geladëve dhe babiunët e hamadritit. [59]

Klonimi

Redakto

Më 24 Janar 2018, shkencëtarët në Kinë raportuan në revistën Cell krijimin e dy kloneve me makarona që hanë gaforret , të quajtur Zhong Zhong dhe Hua Hua , duke përdorur metodën komplekse të transferimit të ADN-së që prodhoi delen Dolli , për herë të parë. [60][61][62][63][64]

Anatomia

Redakto

Kafka

Redakto
 
Kafkat e primatëve

Kafka e primatëve është e madhe, e cila është veçanërisht e spikatur në anthropoidët . Kraniumi mbron trurin e madh, një karakteristikë dalluese e këtij grupi. [65] Vëllimi endokranial (vëllimi brenda kafkës) është tre herë më i madh tek njerëzit sesa tek primati më i madh jonjerëzor, duke reflektuar një madhësi më të madhe të trurit. [66] Vëllimi mesatar i endokranit është 1,201 centimetra kub tek njerëzit, 469 cm3 tek gorillat , 400 cm3 tek shimpanzetë dhe 397 cm3 tek orangutanët . [66] Trendi kryesor evolucionar i primatëve ka qenë përpunimi i trurit, në veçanti i neokorteksit (një pjesë e korteksit cerebral ), i cili përfshihet me perceptimin shqisor , gjenerimin e komandave motorike , arsyetimin hapësinor, mendimin e vetëdijshëm dhe, tek njerëzit, gjuha . [67] Ndërsa gjitarët e tjerë mbështeten shumë në shqisën e tyre të nuhatjes , jeta arboreale e primatëve ka çuar në një sistem ndjesor prekës , mbizotërues të shikimit , [67] një zvogëlim të rajonit të nuhatjes së trurit dhe sjelljes shoqërore gjithnjë e më komplekse. [68]

Primatët kanë sy përpara, në pjesën e përparme të kafkës; shikimi binokular lejon perceptimin e saktë në distancë, të dobishëm për paraardhësit të të gjithë majmunëve të mëdhenj. [65] Një kreshtë kockore mbi bazat e syve forcon kockat më të dobëta në fytyrë, të cilat janë vënë nën tendosje gjatë përtypjes. Strepsirrhinët kanë një shirit postorbital , një kockë rreth prizës së syrit, për të mbrojtur sytë; në të kundërt, primatët më të lartë, haplorhinë , kanë evoluar baza të mbyllura plotësisht. [69]

 
Vizatim i gjymtyrëve

Primatët tregojnë një prirje evolucionare drejt një feçke të ulur . [70] Teknikisht, majmunët e Botës së Vjetër dallohen nga majmunët e Botës së Re nga struktura e hundës dhe nga majmunët e mëdhenj nga rregullimi i dhëmbëve të tyre . [68] Tek majmunët e Botës së Re, hundët janë me anash; tek majmunët e Botës së Vjetër, ata janë poshtë. [68] Modeli dentar tek primatët ndryshon në mënyrë të konsiderueshme; megjithëse disa kanë humbur pjesën më të madhe të incizuesve të tyre , të gjithë mbajnë të paktën një incizues më të ulët. [68] Majmunët e Botës së Vjetër kanë tetë premolarë , krahasuar me 12 tek majmunët e Botës së Re. Llojet e Botës së Vjetër ndahen me majmunët e vegjël dhe majmunët e mëdhejn në varësi të numrit të cuspëve në molarët e tyre : majmunët e vegjël kanë katër, majmunët e mëdhenj kanë pesë [68] - megjithëse njerëzit mund të kenë katër ose pesë. [71]Prosimianët dallohen nga buzët e sipërme të tyre të palëvizshme, maja e lagësht e hundëve të tyre dhe dhëmbët e poshtëm të përparuar.

Trupi

Redakto
 
Putra

Primatët në përgjithësi kanë pesë gishta në secilën gjymtyrë ( pentadaktilisht ), me një lloj karakteristik të thonjve të keratinës në fund të secilit gisht . Shumica kanë gishtërinj të kundërshtueshëm , një tipar parësor karakteristik më i zhvilluar tek njerëzit, megjithëse jo i kufizuar në këtë rendi, ( oposumët dhe koalat , për shembull, gjithashtu i kanë ato). [65] Gishtat lejojnë disa lloje të përdorin mjete . Tek primatët, kombinimi i gishtërinjve kundërshtarë, thonjve të shkurtër (në vend të kthetrave) dhe gishtërinjve të gjatë, mbyllës të brendshëm është një relikt të praktikës stërgjyshore të mbërthyerjes së degëve , dhe ka lejuar, pjesërisht, disa lloje të zhvillojnë hedhien në degë (lëkundje nga krahët nga gjymtyrët e pemëve në gjymtyrët e pemës) si një mjet i rëndësishëm për lëvizje. Prozimistët kanë thonj të thurur në majë të gishtit të dytë të secilës këmbë, të cilat i përdorin për tu kujdesur. [65]

Kocka primare e jakës është një element i spikatur i brezit pektoral ; kjo lejon lëvizshmëri të gjerë të nyjeve të shpatullave . [70] Në krahasim me majmunët e Botës së Vjetër,majmunët e mëdhenj kanë nyje dhe krahë më të lëvizshme për shkak të pozitës dorsale të shpatullave - duke rezultuar në humbje e bishtit në disa lloje. Bishti kapës,i cili përdoret pë kpje në pemë janë gjetur tek atelidët , duke përfshirë majmunët ulëritës , majmunët merimang , majmunët merimangë leshator , majmunët leshator ; dhe tek kapuçinat. [72][73] Primatët meshkuj kanë një penis të varur dhe testes skrotale. [74][75]

Dimorfizmi gjinor

Redakto
 
Gorillat e malit janë lloje me dimorfiëm gjinor

Dimorfizmi gjinor shpesh ekspozohet tek simianëts , megjithëse në një shkallë më të madhe tek llojet e Botës së Vjetër (majmunët e mëdhenj dhe disa majmunë të vegjël) sesa llojet e Botës së Re. Studimet e fundit përfshijnë krahasimin e ADN-së për të ekzaminuar të dy variantet në shprehjen e dimorfizmit midis primatëve dhe shkaqet themelore të dimorfizmit gjinor. Primatët zakonisht kanë dimorfizëm në masën e trupit [76][77][78] dhe madhësinë e dhëmbit të qenit [79][80][81] së bashku me pelagjen dhe ngjyrën e lëkurës. [82] Dimorfizmi mund t'i atribuohet dhe preket nga faktorë të ndryshëm, përfshirë sistemin e çiftëzimit , [76][83] madhësinë [83] , habitatin dhe dietën. [84]

Analizat krahasuese kanë gjeneruar një kuptim më të plotë të marrëdhënieve midis seleksionimit seksual , seleksionimit natyror dhe sistemeve të çiftëzimit tek primatët. Studimet kanë treguar që dimorfizmi është produkt i ndryshimeve në tiparet mashkullore dhe femërore. [76][85] Shkallëzimi ontogjenetik, ku ndodh zgjatja relative e një trajektore të rritjes së zakonshme, mund të japë një pasqyrë të marrëdhënies midis dimorfizmit gjinor dhe modeleve të rritjes. [86] Disa dëshmi nga të dhënat fosile sugjerojnë se ka pasur një evolucion konvergjent të dimorfizmit, dhe disa hominidë të zhdukur ndoshta kishin një dimorfizëm më të madh se çdo primat i gjallë. [85]

Lëvizja

Redakto
 
Sifka e diademuar,një lemur që jeton në pemë

Llojet e primatëve lëvizin në mënyra të ndryshmi si hedhia nëpër degë , në mënyrë bipedale , duke kërcyer , në mënyrën arboreale ,ecien me dy këmbë në tokë , ngjitje ose me një kombinim të këtyre metodave. Disa prosimianë janë kryesisht kafshë që hidhen dhe kërceinë . Këto përfshijnë shumë galag , të gjitha indriidët ( d.m.th. , sifakat , avahit dhe indrit ), lemurët sportiv dhe të gjithë tarsierëts . [87] Prozimianë të tjerë janë katërkëmbësha arbërore dhe ngjitës. Disa janë gjithashtu katërkëmbësha tokësore, ndërsa disa janë lëkundëse. Shumica e majmunëve janë katërkëmësh arbërore dhe tokësore dhe ngjitës. Gibonët , murikët dhe majmunët merimangë janë hedhës nëpër pemë, [53] me gibonët ndonjëherë duke e bërë këtë në mënyrë të jashtëzakonshme akrobatike. Majmunët leshator gjithashtu lëvizin duke u hedhur nëpër pemë herë pas here. [88] Orangutangët përdorin një formë të ngjashme lëvizjeje të quajtur ngjitje katërkëmbëshe, në të cilën ata përdorin krahët dhe këmbët e tyre për të lëvizur me trupat e tyre të rëndë nëpër pemë. [53]Shimpanzetë dhe gorillat ecin, [53] dhe mund të lëvizin bipedialisht për distanca të shkurtra. Edhe pse lloje të shumta, të tilla si australopithecinësh dhe hominidësh të hershme , kanë shfaqur lokomotivë plotësisht bipedale, njerëzit janë lloji i vetëm ekzistuese me këtë tipar. [89]

Shikueshmëria

Redakto

Evolucioni i shikueshmëris me ngjyra tek primat është unik në mesin e gjitarëve eutherian . Ndërsa paraardhësit e largët vertebrorë të primatëve zotëronin tre vizion me ngjyra (trichromaticism), paraardhësit e natës , me gjak të ngrohtë , gjitarë humbën një nga tre kone në retinë gjatë epokës së Mesozoikut . Peshqit, zvarranikët dhe zogjtë janë pra trikromatik ose tetrakromatik , ndërsa të gjithë gjitarët, me përjashtim të disa primatëve dhe marsupialëve , [90] janë dikromatë ose monokromat (krejtësisht të verbër me ngjyra). [75] Primatët e natës, siç janë majmunët e natës dhe galogët , shpesh janë monokromatike. Catarrhinët janë në mënyrë rutinore trikromatik për shkak të një dyfishimi të një gjeni të paardhësve të tyre, 30 deri në 40 milion vjet më parë. [75][91] Platyrrhinët, nga ana tjetër, janë trikromatike vetëm në disa raste. [92] Në mënyrë të veçantë, femrat individuale duhet të jenë heterozigous për dy alleles e gjenit opsin (të kuqe dhe të gjelbër) e cila gjendet në të njëjtin vend gjeometrik të kromozomit X . [75] Meshkujt, pra, mund të jenë vetëm dikromatikë, ndërsa femrat mund të jenë ose dikromatike ose trikromatike. Vizioni i ngjyrave tek strepsirrhinët nuk është aq i kuptuar; megjithatë, hulumtimi tregon një gamë të vizionit të ngjyrave të ngjashme me atë që gjendet tek platirhinët. [75]

Ashtu si catarrhinët, majmunët e egër (një familje me platirhinët) tregojnë trikromatizëm rutinë që është gjurmuar në një gjen dublikim të fundit evolucionarisht . [93] Majmunët ulëritës janë një nga majmunët më të specializuara të majmunëve të Botës së Re të specializuar për ngrënien e gjetheve; frutat nuk janë një pjesë e madhe e dietave të tyre, [88] dhe lloji i gjetheve që ata preferojnë të konsumojnë (të rinj, ushqyes dhe tretës) janë të zbulueshme vetëm nga një sinjal i kuq-jeshil. Puna në terren duke eksploruar preferencat dietike të majmunëve të egër sugjeron që trikromatikizmi rutinë u zgjodh nga mjedisi. [92]

Sjellja

Redakto

Sistemi social

Redakto

Richard Wrangham deklaroi se sistemet sociale të primatëve klasifikohen më mirë nga sasia e lëvizjes nga femrat që ndodhen midis grupeve. [94] Ai propozoi katër kategori:

  • Sistemet e transferimit të femrave - femrat largohen nga grupi në të cilin kanë lindur. Femrat e një grupi nuk do të jenë të lidhura ngushtë ndërsa meshkujt do të mbesin me grupet e tyre të lindjes, dhe kjo shoqëri e ngushtë mund të jetë me ndikim në sjelljen shoqërore. Grupet e formuara janë përgjithësisht mjaft të vogla. [94] Ky organizim mund të shihet tek shimpanzetë , ku meshkujt, të cilët zakonisht janë të lidhur, do të bashkëpunojnë në mbrojtje të territorit të grupit. [95] Midis majmunëve të Botës së Re, majmunët merimangë dhe murikuitët përdorin këtë sistem. [96]
 
Grup social i lemurëve bishtunazë
  • Sistemet e transferimit tek meshkut - ndërsa femrat mbeten në grupet e tyre të lindjes, meshkujt do të emigrojnë si adoleshentë. Shoqëritë poligjene dhe shumë-burra janë klasifikuar në këtë kategori. Madhësitë e grupit janë zakonisht më të mëdha. [94] Ky sistem është i zakonshëm në mesin e lemurëve bishtunazë , majmunët kapuçin dhe majmunët cerkopithekinë . [53]
  • Llojet monogame - një lidhje mashkull-femër, e shoqëruar ndonjëherë nga një pasardhës për të mitur. Ekziston një përgjegjësi e përbashkët e kujdesit prindëror dhe mbrojtjes territoriale. Pasardhësit largohen nga territori i prindërve gjatë adoleshencës. [94] Gibonët në thelb përdorin këtë sistem, megjithëse "monogamia" në këtë kontekst nuk do të thotë domosdoshmërisht besnikëri seksuale. [97] Këto lloje nuk jetojnë në grupe më të mëdha.
  • Llojet e vetmuar - shpesh meshkujt që mbrojnë territoret që përfshijnë shkallët e shtëpive të disa femrave. [94] Ky lloj organizimi është gjetur tek prosimianët të tilla si loritë e ngadaltë . [98] Orangutangët nuk e mbrojnë territorin e tyre, por në mënyrë efektive e kanë këtë organizim. [99]

Sisteme të tjera dihet se ndodhin gjithashtu. Për shembull, me majmunët ulëritës dhe gorillat, si meshkujt ashtu edhe femrat, zakonisht transferohen nga grupi i tyre i lindjes për të arritur pjekurinë seksuale, duke rezultuar në grupe në të cilat as meshkujt dhe as femrat nuk janë në lidhje tipike. [88][100] Disa prosimianë, majmunët kolobinë dhe majmunë kallitrikid përdorin gjithashtu këtë sistem.[53]

Transferimi i femrave ose meshkujve nga grupi i tyre i lindjes ka të ngjarë një adaptim për të shmangur riprodhimin mbrenda familjes. [101] Një analizë e regjistrave të mbarështimit të kolonive t primatve të robëruara që përfaqësojnë lloje të ndryshme tregon që vdekshmëria e foshnjave të të rinjve të të njëjtit fis është përgjithësisht më e lartë se ajo e të rinjve jo-fisnorë. [101][102]

 
Shimpazetë janë homonid.

Primatologu Jane Goodall , i cili studionte në Parkun Kombëtar Gombe Stream , vuri në dukje shoqëritë e fizionit tek shimpanzetë. [103] Ekziston ndarje kur grupi kryesor ndahet deri në foragjere gjatë ditës, atëherë bashkimi kur grupi kthehet natën për të fjetur si grup. Kjo strukturë shoqërore mund të vërehet edhe tek babunët hamadrias , [104] majmunët merimangë [88] dhe bonobot . [104] Gelada ka një strukturë të ngjashme shoqërore, në të cilën shumë grupe të vogla vijnë së bashku për të formuar kopetë e përkohshme deri në 600 majmunët. [104] Njerëzit gjithashtu formojnë shoqëri fision-fuzion. Në shoqëritë gjahtar-grumbullues, promatët formojnë grupe të cilat përbëhen nga disa individë që mund të ndahen për të marrë burime të ndryshme. [105]

Këto sisteme sociale preken nga tre faktorë kryesorë ekologjikë: shpërndarja e burimeve, madhësia e grupit dhe grabitqarët . [106] Brenda një grupi shoqëror ekziston një ekuilibër midis bashkëpunimit dhe konkurrencës. Sjelljet bashkëpunuese në shumë lloje të primatëve përfshijnë grumbullimin shoqëror (heqjen e parazitëve të lëkurës dhe pastrimin e plagëve), ndarjen e ushqimit dhe mbrojtjen kolektive kundër grabitqarëve ose të një territori. Sjelljet agresive shpesh sinjalizojnë konkurrencën për ushqim, vendet e gjumit apo bashkëshortët. Agresioni përdoret gjithashtu në krijimin e hierarkive të mbizotërimit . [106][107]

Shoqëritë ndërspecifike

Redakto

Disa lloje primatësh dihen që shoqërohen me kafshë të tjera në natyrë. Disa nga këto shoqata janë studiuar gjerësisht. Në pyllin Tai të Afrikës, disa lloje koordinojnë sjelljen kundër grabitqarëve. Këto përfshijnë majmunin Diana , majmunin e Campbellit , majmunin i vogël hundënjollë , kolobusin e kuq perëndimor , kolobusin mbret ( kolobusin e zi dhe të bardhë perëndimor ) dhe mangabenë blozë , të cilat koordinojnë thirrjet e alarmit kundër predatorëve. [108] Midis grabitqarëve të këtyre majmunëve është shimpanze e zakonshme . [109]

Majmuni bishtëhollë bashkëpunonë me disa lloje, duke përfshirë kolobusin e kuq perëndimore, majmunin blu , majmun mona i ujkut , guereza i manteluar , mangabei kreshtëzi dhe majmuni i kënetës i Allen . [104] Disa nga këto lloje gjuhen nga shimpanzeja e zakonshme. [110]

Në Amerikën Jugore, majmunët ketër shoqërohen me majmunët kapuçin . [111] Kjo mund të ketë më shumë lidhje me përfitimet e foragjereve për majmunët ketër sesa përfitimet kundër grapitqarëve. [111]

Komunikimi

Redakto

Lemurët , lorisët , tarsierët , dhe majmunët e Botës së Re, mbështeten në sinjalet e nuhatjes për shumë aspekte të sjelljes sociale dhe riprodhuese. [67] Gjëndrat e specializuara përdoren për të shënuar territoret me feromone , të cilat zbulohen nga organi vomeronasal ; ky proces formon një pjesë të madhe të sjelljes së komunikimit të këtyre primatëve. [67] Tek majmunët e mëdhenj dhe majmunët e Botës së Vjetër kjo aftësi është kryesisht vestigiale , pasi ka regresuar ndërsa sytë trikromatik kanë evoluar për tu bërë organi kryesor shqisor. [112] Primatët përdorin gjithashtu vokalizma, gjeste dhe shprehje të fytyrës për të përcjellë gjendjen psikologjike. [113][114] Muskujt e fytyrës janë shumë të zhvilluar tek primatët, veçanërisht tek majmunët e vegjël dhe majmunët e mëdhenj, duke lejuar një komunikim kompleks të fytyrës. Si njerëzit, shimpanzetë mund të dallojnë fytyrat e individëve të njohur dhe të panjohur. [115] Gjestet e duarve dhe krahëve janë gjithashtu forma të rëndësishme të komunikimit për majmunët e shkëlqyeshëm dhe një gjest i vetëm mund të ketë funksione të shumta. [114]

Tarsieri i Filipineve , ka një limit frekuencë të lartë të ndjeshmërisë auditory rreth 91 kHz me një frekuencë dominuese prej 70 kHz. Vlera të tilla janë ndër më të lartat e regjistruara për çdo gjitar tokësor, dhe një shembull relativisht ekstrem i komunikimit tejzanor. Për tarsierët e Filipineve, vokalizimet tejzanor mund të përfaqësojnë një kanal privat të komunikimit që shkatërron zbulimin nga grabitqarët, pretë dhe konkurrentët, rrit efikasitetin energjik, ose përmirëson zbulimin kundër zhurmës në sfondit të frekuencës së ulët. [116] Majmunët meshkuj ulëritës janë ndër gjitarët më të zhurmshëm tokësor dhe zhurmët e tyre mund të dëgjohen deri në 4.8 km . [117] Zhurmët prodhohen nga laringu i modifikuar dhe kocka hyoidale e zmadhuare e cila përmban një qese ajri. [118] Këto thirrje mendohet se kanë të bëjnë me ndarjen ndërmjet grupeve dhe mbrojtjen e territorit, si dhe me mbrojtjen e bashkëshortëve. [119] Majmunët vervet jepin një thirrje të veçantë alarmi për secilin nga të paktën katër grabitqarët të ndryshme, dhe reagimet e majmunëve të tjerë ndryshojnë sipas thirrjes. Për shembull, nëse një ulërimë alarmi sinjalizon një piton, majmunët ngjiten nëpër pemë, ndërsa alarmi i shqiponjës bën që majmunët të kërkojnë një vend fshehjeje në tokë. [120] Shumë primatë jo njerëzorë kanë anatominë vokale për të prodhuar të folur njerëzor, por u mungon lidhja e duhur e trurit. [121] Modelet vokale të ngjashme me zanoret janë regjistruar tek babunët, gjë që ka implikime për origjinën e fjalës tek njerëzit. [122]

Harku kohor për evolucionin e gjuhës njerëzore dhe / ose parakushtet e tij anatomike shtrihet, të paktën në parim, nga divergjenca filogjenetike e Homo (2.3 në 2.4 milion vjet më parë) nga Pan (5 deri në 6 milion vjet më parë) deri në shfaqjen e sjellies moderne rreth 50,000-150,000 vjet më parë. Pak polemikë se Australopithecus ndoshta i mungonte komunikimi vokal dukshëm më i sofistikuar se ai i majmunëve të mëdhenj në përgjithësi. [123]

Historia e jetës

Redakto
 
Makaku gaforrengrënës me fëmijën e saj

Primatët kanë shkallë më të ngadaltë të zhvillimit se sa gjitarët e tjerë. [53] Të gjithë foshnjet primate ushqehen me gji nga nënat e tyre (me përjashtim të disa kulturave njerëzore dhe primatëve të ndryshëm të rritur në kopshtin zoologjik) dhe mbështeten në to për mësim dhe transport. [53] Në disa lloje, foshnjat mbrohen dhe transportohen nga meshkujt në grup, veçanërisht meshkujt që mund të jenë baballarët e tyre. [53] Të afërmit e tjerë të foshnjës, të tilla si motrat dhe hallat, mund të marrin pjesë në kujdesin e saj. [53] Shumica e nënave primate e pushojnë ovulimin ndërsa ushqejnë fëmijën me gji; sapo foshnja është ndarë nga nëna,kjo e fundit mund të riprodhohet përsëri. [53] Kjo shpesh çon në një konflikt me foshnjat që përpiqen të vazhdojnë ushqyerjen me gji. [53]

Infantididi është i zakonshëm tek llojet poligjen, siç janë anguri gri dhe gorilla. Meshkujt e rritur mund të vrasin pasardhës të varur që nuk janë të tyre, kështu që femra kthehet në estrus dhe kështu ata mund të lindin pasardhësit e tyre. Monogamia sociale në disa lloje mund të ketë evoluar për të luftuar këtë sjellje. [124] Prospektiviteti gjithashtu mund të zvogëlojë rrezikun e infantilidës pasi atësia bëhet e pasigurt. [125]

Primatët kanë një periudhë më të gjatë për të mitur midis fëmirisë dhe pjekurisë seksuale sesa gjitarët e tjerë me madhësi të ngjashme. [53] Disa primat si galagot dhe majmunët e Botës së Re përdorin vrimat e pemëve për fole, dhe lidhin të miturit në arna me gjethe ndërsa ushqehen. Primatët e tjerë ndjekin një strategji të "hipjes", dmth bartja e individëve në trup ndërsa ushqehen. Të rriturit mund të ndërtojnë ose përdorin sitet e foleve, të shoqëruara nganjëherë nga të mitur, me qëllim të pushimit, një sjellje që është zhvilluar tek majmunët e mëdhenj. [126][127] Gjatë periudhës së fëmiris, primatët janë më të ndjeshëm se të rriturit ndaj grabitqarëve dhe urisë; ata fitojnë përvojë në ushqyerjen dhe shmangien e grabitqarëve gjatë kësaj kohe. [53] Ata mësojnë aftësi sociale dhe luftarake, shpesh përmes lojërave. [53] Primatët, veçanërisht femrat, kanë jetëgjatësi më të gjatë se gjitarët e tjerë me madhësi të ngjashme, [53] kjo mund të jetë pjesërisht për shkak të metabolizmave të tyre më të ngadaltë. [128] Në fund të jetës, primatët femra të catarrhniës duket se i nënshtrohen një ndërprerje të funksionit riprodhues të njohur si menopauzë ; grupet e tjera janë më pak të studiuar. [129]

Dieta dhe ushqyerja

Redakto
 
Kolobi bardh dhe zi
 
Lemuri mi duke ngrënë fruta

Primatët shfrytëzojnë një sërë burimesh ushqimore. Ёshtë thënë se shumë karakteristika të primatëve modernë, përfshirë njerëzit, rrjedhin nga praktika e një stërgjyshi të hershëm për të marrë pjesën më të madhe të ushqimit të tij nga tenda tropikale. [130] Shumica e primatëve në dietat e tyre përfshijnë fruta për të marrë lëndë ushqyese të tretura lehtë, përfshirë karbohidratet dhe lipidet për energji. [53] Primatët e nënrendit Strepsirrhini (prosimianët jo-tarsier) janë në gjendje të sintetizojnë vitaminën C , si shumica e gjitarëve të tjerë, ndërsa primatët e nënrendit Haplorrhini (tarsierët, majmunët e vegjël dhe majmunët e mëdhenj) e kanë humbur këtë aftësi, dhe kërkojnë vitamina në dietë. [131]

Shumë primat kanë specializime anatomike që i lejojnë ata të shfrytëzojnë ushqime të veçanta, siç janë frutat, gjethet ose insektet . [53] Për shembull, ngrënësit e gjetheve si majmunët ulëritës , kolobusët bardh e zi dhe lemurët sportivë kanë shtrirje të tretjes, të cilat u mundësojnë atyre të thithin lëndë ushqyese nga gjethet që mund të jenë të vështira për tu tretur. [53] Marmosetat , të cilat ushqyhen me gjethe çamçakizi, kanë dhëmbë incizuestë fortë , duke i bërë të mundur që ata të hapin lëvoren e pemëve për të arritur në çamçakëz. [53] Aji-aji kombinon dhëmbë të ngjashëm me brejtësit me një gisht të mesëm të hollë për të mbushur të njëjtënnrol ekologjie si një qukapik. Çan pemën për të gjetur larvat e insekteve, pastaj gërvisht vrimat në dru dhe fut gishtin e mesëm të zgjatur për të nxjerrë larvat jashtë. [132] Disa lloje kanë specializime shtesë. Për shembull, mangabja faqegri ka smalt të trashë në dhëmbët e saj, duke e bërë të mundur që ajo të hap fruta dhe farëra të forta që majmunët e tjerë nuk munden. [53] Gelada është primate i vetëm që ushqehet kryesisht në bar. [133]

Gjuetia

Redakto
 
Njeriu me pre.

Tarsierët janë të vetmit primatë me një dietë mishngrënëse , ekskluzivisht duke ngrënë insekte, krustace, kurrizorë të vegjël dhe gjarpërinjtë (përfshirë llojet helmuese).[134] Majmunët kapuçin mund të shfrytëzojnë shumë lloje të ndryshme të lëndës bimore, përfshirë frutat, gjethet, lulet, sythat, nektarin dhe farat, por gjithashtu hanë insekte dhe jovertebrorë të tjerë , vezët e shpendëve dhe vertebrorët e vegjël si zogjtë, hardhucat , ketrat dhe lakuriqët . [88]

Shimpazetë e zakonshme kanë një dietë kryesisht frugivore dhe omnivore. Preferon frutat më shumë. Ai gjithashtu ushqehet me gjethe dhe sytha gjethesh, fara, leh dhe rrëshirë. Insektet dhe mishi përbëjnë një pjesë të vogël të dietës së tyre, të vlerësuar si 2%. [135][136] Konsumi i mishit përfshin lloje të tjera primatësh, siç është kolobi i kuq perëndimor . [109] Bonoboja është frugivor dhe omnivor - shumica e dietës së saj është frut, por e plotëson këtë me gjethe, mish nga vertebrorët e vegjël , siç janë anomalurat, ketrat fluturues dhe duikerët , [137] dhe jovertebrorët . [138] Në disa raste, bonobot janë treguar të konsumojnë primatët e rendit të ulët. [139][140]

Deri në zhvillimin e bujqësis afro 10,000 vjet më parë, Homo sapiens përdorte një metodë gjuetie-mbledhëse si mjeti i vetëm i mbledhjes së ushqimit. Kjo përfshinte ndërthurjen e burimeve ushqimore të palëvizshme (të tilla si frutat, kokrrat, zhardhokët dhe kërpudhat, larvat e insekteve dhe molusqet ujore) me kafshë të egër , e cila duhet të gjuhet dhe vritet në mënyrë që të konsumohet. [141] Ёshtë propozuar që njerëzit të kenë përdorur zjarr për të përgatitur dhe gatuar ushqim që nga koha e Homo erectus.[142] Rreth dhjetë mijë vjet më parë, njerëzit zhvilluan bujqësinë , [143] që ndryshuan ndjeshëm dietën e tyre. Ky ndryshim në dietë mund të ketë ndryshuar edhe biologjinë njerëzore; me përhapjen e bujqësisë u perhaps edhe dieta me qumësht duke siguruar një burim të ri dhe të pasur ushqimi, duke çuar në evolucionin e aftësisë për të tretur laktozën në disa të rritur.[144][145]

Si pre

Redakto

Grabitqarët e primatëve përfshijnë lloje të ndryshme të mishngrënësve , zogjtë grabitqar , zvarranikët dhe primatët e tjerë. Edhe gorillat janë regjistruar si pre. Grabitqarët e primatëve kanë strategji të larmishme gjuetie dhe si të tilla, primatët kanë evoluar disa adaptime të ndryshme antgrabitqare duke përfshirë thirrjet e alarmit dhe lëvizjet . Disa lloje kanë thirrje të veçanta alarmi për grabitqarë të ndryshëm . Parredicioni mund të ketë formuar madhësinë e grupit tek primatët pasi llojet e ekspozuara ndaj presioneve më të larta të grabitqarëve duket se jetojnë në grupe më të mëdha. [146]

Inteligjenca dhe njohja

Redakto

Primatët kanë iteligjencë të përparuara: disa bëjnë vegla dhe i përdorin për të fituar ushqim dhe për shfaqje sociale; [147][148] disa mund të kryejnë detyra që kërkojnë bashkëpunim, ndikim dhe gradë; [149] ata janë të vetëdijshëm për statusin, manipulues dhe të aftë për mashtrim; [150][151] ata mund të njohin farefisin dhe komplotet ; [152][153] dhe ata mund të mësojnë të përdorin simbole dhe të kuptojnë aspektet e gjuhës njerëzore, përfshirë disa sintaksë relacionale dhe koncepte të numrit dhe sekuencës numerike. [154][155][156] Kërkimet në njohjen e primatëve eksplorojnë zgjidhjen e problemeve, kujtesën, bashkëveprimin shoqëror, ateoria e mendjes , dhe konceptet numerike, hapësinore dhe abstrakte. [157] Studimet krahasuese tregojnë një prirje drejt inteligjencës më të lartë që shkon nga prosimianët tek majmunët e Botës së Re tek majmunët e Botës së Vjetër dhe aftësi njohëse mesatare dukshëm më të larta tek majmunët e mëdhenj. [158][159] Sidoqoftë, ekziston një variacion i madh në secilin grup, si dhe në rezultatet e studimeve të ndryshme. [158][159]

Përdorimi dhe prodhimi i mjeteve

Redakto
 
Gorilla e ultësirës duke kaluar pellgun me një shkop
 
Veglat e makakut gaforrengrënës

Në vitin 1960, Jane Goodall vëzhgoi një shimpanze që shtrëngonte copa bari në një gur dhe më pas e ngrinte barin në gojë. Pasi ai u largua, Goodall iu afrua turmës dhe përsëriti sjelljen sepse ajo ishte e pasigurt se çfarë po bënte shimpanzeja. Ajo zbuloi se termitet hidhen mbi bar me nofullat e tyre. Shimpanzetë kishte qenë duke përdorur barin, si një mjet për të "peshkuar" termitet. [160] Ka raporte më të kufizuara të bonobove të lidhura ngushtë me përdorimin e mjeteve në natyrë; është pretenduar se ata rrallë përdorin mjete në natyrë, megjithëse ata përdorin mjete aq lehtë sa shimpanzetë kur janë në robëri. [161] Ёshtë raportuar se femrat, si shimpanzetë dhe bonobot, përdorin mjete më shumë se meshkujt [162]. Orangutanët në Borneo pastrojnë myshjet nga pellgjet e vogla. Ka pak raporte të gorillave që përdorin mjete në të egër.Një gorillë femëro e rritur e ultësirë perëndimore përdori një degë si shkop, për të provuar thellësinë e ujit dhe për ta ndihmuar atë të kalonte në një pishinë me ujë. Një femër tjetër e rritur përdori një degë të shkëputur nga një kaçubë e vogël si një stabilizues gjatë mbledhjes së ushqimit . [163]

Kapuçin me vija të zeza ishte primati i parë jo-majmun i madh për të cilin përdorimi i mjeteve u dokumentua në natyrë; individët u vëzhguan duke plasur arra duke i vendosur mbi një parzmore prej guri dhe duke i goditur me një gur tjetër të madh. [164] Në Tajlandë dhe Mianmar, makakët gaforrengrënës përdorin mjete guri për të hapur arra, bivalvalë, dhe lloje të ndryshme kërmijash deti. [165] Babiunët e Çakmas përdorin gurët si armë; gurëzimi nga këta babunë bëhet nga muret shkëmbore, ku ata flenë dhe tërhiqen kur kërcënohen. Gurët ngrihen me një dorë dhe hidhen mbi anën, pas së cilës rrëzohen poshtë anës së shkëmbit ose bien direkt në dyshemenë e kanionit. [166]

Megjithëse nuk janë vërejtur të përdorin mjete në natyrë, lemurët në mjediset e kontrolluara janë treguar të jenë të afta të kuptojnë vetitë funksionale të objekteve që ata ishin trajnuar t'i përdorin si mjete, duke kryer, si dhe haplorinatët që përdorin mjete. [167]

Prodhimi i mjeteve është shumë më i rrallë se përdorimi i mjeteve të thjeshta dhe ndoshta paraqet funksionim më të lartë të intelingjcës. Menjëherë pas zbulimit të saj fillestar të përdorimit të mjeteve, Goodall vëzhgoi shimpanzetë e tjerë që kapnin degëza me gjethe, zhveshnin gjethet dhe përdornin kërcellin për të peshkuar për insektet. Ky ndryshim i një degëz me gjethe në një mjet ishte një zbulim i madh. Para kësaj, shkencëtarët mendonin se vetëm njerëzit prodhonin dhe përdorin mjete, dhe se kjo aftësi ishte ajo që i ndau njerëzit nga kafshët e tjera. [160] Shimpanzetë gjithashtu janë vërejtur duke bërë "sfungjerë" nga gjethet dhe myshkët që thithin ujin. [168] Orangutangët e Sumatrës janë vërejtur duke bërë dhe përdorur mjete. Ata shkëpusin një degë peme të gjatë rreth 30 cm, do të heqin degëzat, do të copëtojnë një fund dhe më pas do të përdorin shkopin për të gërmuar në vrimat e pemëve për termitet. [169][170] Në natyrë, mandrillët janë vërejtur për të pastruar veshët e tyre me mjete të modifikuar. Shkencëtarët filmuan një mandrill të madhe mashkull në kopshtin zoologjik Chester (MB) duke zhveshur një degëz, me sa duket për ta bërë atë më të ngushtë, dhe më pas duke përdorur shkopin e modifikuar për të copëtuar papastërtitë nga nën thonjtë e saj. [171] Gorillat e robëruar kanë bërë një larmi mjetesh. [172]

Ekologjia

Redakto
 
Makaku i Rhesusit në Agra Fort, India

Primatët jo-njerëzorë kryesisht jetojnë në pyje tropikale të Afrikës, Azisë dhe Amerikës. Llojet që jetojnë jashtë tropikëve; përfshijnë makakun japonez i cili jeton në ishujt japonezë të Honshū dhe Hokaido ; makakun berber i cili jeton në Afrikën veriore dhe në disa lloje të langurëve që jetojnë në Kinë. Primatët kanë tendencë të jetojnë në pyje tropikale shiu, por gjenden gjithashtu në pyje të butë , savana , shkretëtira , male dhe zona bregdetare. [173] Numri i llojev të primatëve brenda zonave tropikale është treguar të jetë i ndërlidhur pozitivisht në sasinë e reshjeve dhe sasinë e sipërfaqes së pyllit të shiut. [174] Duke përbërë 25% deri 40% të kafshëve frutangrënës (për nga pesha ) brenda pyjeve tropikale të shiut, primatët luajnë një rol të rëndësishëm ekologjik duke shpërndarë farat e shumë llojev të pemëve. [175]

Habitatet e primatëve përfshijnë një gamë të lartësive: majmuni hundë-shtypur i zi është gjetur në malet Hengduan në lartësi e 4700 metra , [176] gorilla e malit mund të gjenden në 4.200 metra në malin Virunga , [177] dhe gelada është gjetur në lartësi deri në 5.000 m në malësitë e Etiopisë . [178] Disa lloje ndërveprojnë me mjedise ujore dhe mund të notojnë, madje mund të zhyten, duke përfshirë majmunin probosh , majmunin e De Brazza dhe majmunin e kënetës së Allenit . [179] Disa primatë, të tilla si makaku rhesus dhe languri gri, mund të shfrytëzojnë mjedise të modifikuara nga njeriu dhe madje të jetojnë në qytete. [104][180]

Mardhëniet e njerëzve me primate e tjerë

Redakto

Sëmundjet

Redakto

Ndërveprimet e ngushta midis njerëzve dhe primatëve jo njerëzorë (NHP) mund të krijojnë rrugë për transmetimin e sëmundjeve zoonotike . Viruse si Herpesviridae (më së shumti virusi Herpes B ), Poxviridae , fruthi , ebola , tërbimi , virusi marburg dhe hepatiti viral mund të transmetohen tek njerëzit; në disa raste viruset prodhojnë sëmundje potencialisht fatale si tek njerëzit ashtu edhe nga primatët jo-njerëzorë. [181]

Redakto
 
Lorisi i ngadaltë përdoret si kafshë ekzotike.

Vetëm njerëzit nuk përdoren për eksperimentet e kafshësh duke u mbrojtur nga ligjet nga Deklarata Universale e Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Njeriut. [b] Statusi ligjor i NHP-ve, nga ana tjetër, është subjekt i shumë debateve, me organizata të tilla si Great Ape Project (GAP) që bëjnë fushatën për të dhënë të paktën disa prej tyre të drejta ligjore. [183] Në qershor 2008, Spanja u bë vendi i parë në botë që njohu të drejtat e disa NHP, kur komiteti ndërpartiak i parlamentit i saj nxiti vendin që të veprojë në përputhje me rekomandimet e GAP, të cilat janë shimpanzetë, bonobot, orangutanët dhe gorilla. [184][185]

Shumë lloje të NHP mbahen si kafshë shtëpiake nga njerëzit, Përpjekja Aleate për të shpëtuar Primatët e tjerë (AESOP) vlerëson se rreth 15,000 NHP jetojnë si kafshë shtëpiake ekzotike në Shtetet e Bashkuara. [186] Klasa e mesme në zgjerim kinez ka rritur kërkesën për NHPs si kafshë shtëpiake ekzotike në vitet e fundit. [187] Megjithëse importi i NHP për tregtinë e kafshëve shtëpiake ishte i ndaluar në SH.B.A. në 1975, kontrabanda ende ndodh përgjatë kufirit Shtetet e Bashkuara - Meksikë , me çmime që variojnë nga 3000 dollarë amerikanë për majmunët e vegjël deri në 30,000 dollarë për majmunët e mëdhenj. [188]

Primatët përdoren si organizma model në laboratorë dhe janë përdorur në misione hapësinore . [189] Ata shërbejnë si kafshë shërbimi për njerëzit me aftësi të kufizuara. Majmunët kapuçin mund të aftësohen për të ndihmuar njerëzit kuadriplegjikë ; inteligjenca, kujtesa dhe shkathtësia e tyre manuale i bëjnë ata ndihmës idealë. [190]

NHP-të mbahen në kopshte zoologjike në të gjithë globin. Historikisht, kopshtin zoologjik ishin kryesisht një formë argëtimi, por kohët e fundit kanë zhvendosur fokusin e tyre drejt ruajtjes, arsimit dhe kërkimit. GAP nuk insiston që të gjitha NHP-të të lirohen nga kopshtin zoologjik, kryesisht sepse primatët e lindur nga robëria u mungon njohja dhe përvoja për të mbijetuar në natyrë nëse lëshohen. [191]

Roli në kërkimet shkencore

Redakto
 
Sam, NASA në 1959

Mijëra primat jo njerëzorë janë përdorur në të gjithë botën në kërkime për shkak të ngjashmërisë së tyre psikologjike dhe fiziologjike me njerëzit. [192][193] Në veçanti, trurin dhe sytë e NHP më shumë ngushtë anatominë njerëzore sesa ato të kafshëve të tjera. NHP-të zakonisht përdoren në provat paraklinike , neuroshkencën , studimet e okulistikës dhe studimet e toksicitetit. Makakët rhesus shpesh përdoren, siç janë edhe makaket e tjera , majmunët e gjelbër afrikanë , shimpanzetë, babiunët , majmunët ketër dhe marmoset , si të egër, ashtu edhe për qëllime riprodhimi. [192][194]

Në 2005, GAP raportoi se 1,280 nga 3,100 NHP që jetojnë në robëri në Shtetet e Bashkuara janë përdorur për eksperimente. [183] Në 2004, Bashkimi Evropian përdori rreth 10,000 NHP në eksperimente të tilla; në 2005 në Britaninë e Madhe, 4,652 eksperimente u kryen në 3,115 NHP. [195] Qeveritë e shumë kombeve kanë kërkesa të rrepta për kujdesin e NHP-ve të mbajtura në robëri. Në SH.B.A., udhëzimet federale rregullojnë gjerësisht aspektet e strehimit, ushqimit, pasurimit dhe mbarështimit të NHP. [196] Grupet evropiane si Koalicioni Evropian për t'i dhënë fund eksperimenteve të kafshëve janë duke kërkuar ndalimin e të gjithë përdorimit të NHP në eksperimente, si pjesë e rishikimit të legjislacionit të testimit të kafshëve të Bashkimit Evropian. [197]

Kërcënimet me zhdukje

Redakto
 
Njerëz që kanë vrarë lemur për tregtin e mishit.

Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës (IUCN) ka listuar më shumë se një të tretën e primatëve, si të rrezikuara në mënyrë kritike apo të rrezikuara. Rreth 60% e llojeve të primatëve janë të kërcënuara nga zhdukja, duke përfshirë: 87% të llojeve në Madagaskar, 73% në Azi, 37% në Afrikë dhe 36% në Amerikën e Jugut dhe Qendrore. [198] Për më tepër, 75% e llojeve të primatëve kanë popullsi në rënie. [198] Tregtia është e rregulluar, pasi të gjitha llojet janë të listuara nga CITES në Shtojcën II , përveç 50 llojeve dhe nënllojeve të listuara në Shtojcën I , të cilat fitojnë mbrojtje të plotë nga tregtia. [199][200]

Kërcënimet e zakonshme ndaj primatëve përfshijnë shpyllëzimin , copëzimin e pyjeve , mbledhjen e majmunëve (që vijnë nga bastisja e të korrave primare), [201] dhe gjuetia e primatëve për përdorim në ilaçe, si kafshët shtëpiake dhe ushqim. Pastrimi i pyjeve tropikale në shkallë të gjerë vlerësohet gjerësisht si procesi që kërcënon më shumë primatë. [202][203][204] Më shumë se 90% e llojeve të primatëve ndodhin në pyjet tropikale. [203][205] Shkaku kryesor i humbjes së pyjeve është pastrimi për bujqësinë, megjithëse prerjet tregtare, prerien për drur, minierat dhe ndërtimi i digave gjithashtu kontribuojnë në shkatërrimin e pyjeve tropikale. [205] Në Indonezi zona të mëdha të pyjeve ultësirë janë pastruar për të rritur prodhimin e vajit të palmës , dhe një analizë e imazheve satelitore arriti në përfundimin se gjatë vitit 1998 dhe 1999 kishte një humbje prej 1.000 orangutangë sumatran në vit vetëm në Ekosistemin Leuser . [206]

 
Sifka e butë e rrezikuar në mënyrë kritike

Primatët me një madhësi të madhe trupore (mbi 5 kg) janë në rrezik kritik zhdukjeje për shkak të përfitimit të tyre më të madh për gjuetarët në krahasim me primatët më të vegjël. [205] Ata arrijnë pjekurinë seksuale më vonë dhe kanë një periudhë më të gjatë midis lindjeve. Prandaj, popullsia shërohet më ngadalë pasi të varfërohet nga gjahtari ose tregtia e kafshëve shtëpiake. [207] Të dhënat për disa qytete afrikane tregojnë se gjysma e të gjithë proteinave të konsumuar në zonat urbane vjen nga tregtia e mishit të kafshëve të egra . [208] Primatët e rrezikuar si guenonet dhe drillët gjuhen në nivele që tejkalojnë nivelet e qëndrueshme. [208] Kjo është për shkak të madhësisë së madhe të trupit, lehtësisë së transportit dhe përfitimit të tyre për kafshët. [208] Ndërsa bujqësia shkel në habitatet pyjore, primatët ushqehen me korrjet, duke shkaktuar fermerëve humbje të mëdha ekonomike. [209] Bastisja e të korrave primare u jep vendasve një përshtypje negative të primatëve, duke penguar përpjekjet për ruajtje. [210]

Madagaskari , shtëpia e pesë familjeve primitëve endemik, ka përjetuar zhdukjen më të madhe të së kaluarës së fundit; që prej ardhjes njerëzore 1.500 vjet më parë, të paktën tetë klasa dhe pesëmbëdhjetë nga llojet më të mëdha janë zhdukur për shkak të gjuetisë dhe shkatërrimit të habitatit. [67] Midis primatëve të zhdukur ishin Archaeoindris (një lemur më i madh se një gorillë kurriz-argjendi) dhe familjet Palaeopropithecidae dhe Archaeolemuridae . [67]

 
Orangutangu sumatran i rrezikuar në mënyrë kritike për zhdukje

Në Azi, Hinduizmi, Budizmi dhe Islami ndalojnë të hanë mish primatësh; megjithatë, primatët ende gjuhen për ushqim. [205] Disa fe më të vogla tradicionale lejojnë konsumin e mishit primatëve. [211][212] Tregtia e kafshëve shtëpiake dhe mjekësia tradicionale gjithashtu rrisin kërkesën për gjueti të paligjshme. [187][213][214] Makaku rhesus është i mbrojtur pas rënis së popullsis në vitet 1960; programi ishte aq efektiv sa që tani shihen si dëmtues në të gjithë gamën e tyre. [204]

Në Amerikën Qendrore dhe Jugore copëzimi dhe gjuetia e pyjeve janë dy problemet kryesore për primatët. Traktet e mëdha të pyjeve tani janë të rralla në Amerikën Qendrore. [202][215] Kjo rrit sasinë e pyjeve të prekshme nga efekte të tilla si gërryerja e tokës bujqësore, nivelet më të ulëta të lagështisë dhe një ndryshim në jetën e bimëve. [216][217] Kufizimi i lëvizjes rezulton në një sasi më të madhe joriprodhimi, e cila mund të shkaktojë efekte të dëmshme që çojnë në një ngushticë të popullsisë , me ç'rast një përqindje e konsiderueshme e popullsisë është e humbur. [218][219]

Ka 21 primat të rrezikuara në mënyrë kritike, 7 prej të cilëve kanë mbetur në "25 llojet më të rrezikuar të primatëve" që nga viti 2000: sifaka e butë , languri i Delakourës , languri korkëbardhë , douku fyllgri ,majmuni hundështypur i Tonkinit , gorilla e lumit Kryq dhe orangutangu sumatran . [220] Kolobusi i kuq i zonjës Waldron u shpall së fundmi i zhdukur, kur nuk u gjet asnjë gjurm i nënllojit nga 1993 deri në 1999. [221] Disa gjahtarë kanë gjetur dhe vrarë individë që nga ajo kohë, por perspektivat e nënllojit mbeten të zymta. [222]

Shënimet

Redakto
  1. ^ Although the monophyletic relationship between lemurs and lorisoids is widely accepted, their clade name is not. The term "lemuriform" is used here because it derives from one popular taxonomy that clumps the clade of toothcombed primates into one infraorder and the extinct, non-toothcombed adapiforms into another, both within the suborder Strepsirrhini.[13][14] However, another popular alternative taxonomy places the lorisoids in their own infraorder, Lorisiformes.[12]
  2. ^ Article 6: Everyone has the right to recognition everywhere as a person before the law.[182]

References

Redakto
  1. ^ a b c d e f g h Stampa:MSW3 Groves
  2. ^ Silcox, Mary T.; Bloch, Jonathan I.; Boyer, Doug M.; Chester, Stephen G. B.; López‐Torres, Sergi (2017). "The evolutionary radiation of plesiadapiforms". Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews (në anglisht). 26 (2): 74–94. doi:10.1002/evan.21526. ISSN 1520-6505. PMID 28429568.
  3. ^ "Primate". Merriam-Webster Online Dictionary. Merriam-Webster. Marrë më 2008-07-21. {{cite encyclopedia}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  4. ^ The Book of Popular Science. 1963. fq. 257. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Anon. (1911), "Ape", Encyclopædia Britannica, vëll. XIX (bot. 11th), New York: Encyclopædia Britannica, marrë më 2011-07-10 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ Dixson, A.F. (1981), The Natural History of the Gorilla, London: Weidenfeld & Nicolson, ISBN 978-0-297-77895-0 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ Definitions of paraphyly vary; for the one used here see e.g. Stace, Clive A. (2010), "Classification by molecules: What's in it for field botanists?" (PDF), Watsonia, 28: 103–122, arkivuar nga origjinali (PDF) më 2011-07-26, marrë më 2010-02-07 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!).
  8. ^ Benton 2005, ff. 378–380.
  9. ^ Cartmill, M.; Smith, F. H. (2011). The Human Lineage. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-118-21145-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ a b Mittermeier, R.; Ganzhorn, J.; Konstant, W.; Glander, K.; Tattersall, I.; Groves, C.; Rylands, A.; Hapke, A.; Ratsimbazafy, J.; Mayor, M.; Louis, E.; Rumpler, Y.; Schwitzer, C.; Rasoloarison, R. (dhjetor 2008). "Lemur Diversity in Madagascar" (PDF). International Journal of Primatology. 29 (6): 1607–1656. doi:10.1007/s10764-008-9317-y. S2CID 17614597. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ a b Rylands, A. B. & Mittermeier, R. A. (2009). "The Diversity of the New World Primates (Platyrrhini)". përmbledhur nga Garber, P. A.; Estrada, A.; Bicca-Marques, J. C.; Heymann, E. W. & Strier, K. B. (red.). South American Primates: Comparative Perspectives in the Study of Behavior, Ecology, and Conservation. Springer. ISBN 978-0-387-78704-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ a b Hartwig 2011, ff. 20–21.
  13. ^ Szalay & Delson 1980, f. 149.
  14. ^ Cartmill 2010, f. 15.
  15. ^ Linnaeus, C. (1758). Sistema naturae per regna tria Naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus differentiis, synonimis locis. Tomus I. Impensis direct. Laurentii Salvii, Holmia. fq. 20–32. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ Linnaeus, C. (1735). Sistema naturae sive regna tria Naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species. apud Theodorum Haak, Lugduni Batavorum. fq. s.p. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ Blainville, H. (1839). "Nouvelle classification des Mammifères". Annales Françaises et Etrangères d'Anatomie et de Physiologie Appliquées à la Médicine et à l'Histoire Naturelle, 3. fq. 268–269. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ Thorington, R. W. & Anderson, S. (1984). "Primates". përmbledhur nga Anderson, S. & Jones, J. K. (red.). Orders and Families of Recent Mammals of the World. New York: John Wiley and Sons. fq. 187–217. ISBN 978-0-471-08493-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ McKenna, M. C. & Bell, S. K. (1997). Classification of Mammals: Above the species level. New York: Columbia University Press. fq. 631. ISBN 0-231-11013-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  20. ^ Strier, K. (2007). Primate Behavioral Ecology (bot. Third). fq. 50–53. ISBN 978-0-205-44432-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ Janečka, J. E.; Miller, W.; Pringle, T. H.; Wiens, F.; Zitzmann, A.; Helgen, K. M.; Springer, M. S.; Murphy, W. J. (2 nëntor 2007). "Molecular and Genomic Data Identify the Closest Living Relative of Primates". Science. 318 (5851): 792–794. Bibcode:2007Sci...318..792J. doi:10.1126/science.1147555. PMID 17975064. S2CID 12251814. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  22. ^ Kavanagh, M. (1983). A Complete Guide to Monkeys, Apes and Other Primates. New York: Viking Press. fq. 18. ISBN 0-670-43543-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  23. ^ McKenna, M. C. & Bell, S. K. (1997). Classification of Mammals Above the Species Level. New York: Columbia University Press. fq. 329. ISBN 0-231-11012-X. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  24. ^ Williams, B.A.; Kay, R.F.; Kirk, E.C. (2010). "New perspectives on anthropoid origins". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 107 (11): 4797–4804. Bibcode:2010PNAS..107.4797W. doi:10.1073/pnas.0908320107. PMC 2841917. PMID 20212104. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  25. ^ Stanyon, Roscoe; Springer, Mark S.; Meredith, Robert W.; Gatesy, John; Emerling, Christopher A.; Park, Jong; Rabosky, Daniel L.; Stadler, Tanja; Steiner, Cynthia; Ryder, Oliver A.; Janečka, Jan E.; Fisher, Colleen A.; Murphy, William J. (2012). "Macroevolutionary Dynamics and Historical Biogeography of Primate Diversification Inferred from a Species Supermatrix". PLOS ONE. 7 (11): e49521. Bibcode:2012PLoSO...749521S. doi:10.1371/journal.pone.0049521. ISSN 1932-6203. PMC 3500307. PMID 23166696. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  26. ^ Jameson, Natalie M.; Hou, Zhuo-Cheng; Sterner, Kirstin N.; Weckle, Amy; Goodman, Morris; Steiper, Michael E.; Wildman, Derek E. (shtator 2011). "Genomic data reject the hypothesis of a prosimian primate clade". Journal of Human Evolution. 61 (3): 295–305. doi:10.1016/j.jhevol.2011.04.004. ISSN 0047-2484. PMID 21620437. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  27. ^ Pozzi, Luca; Hodgson, Jason A.; Burrell, Andrew S.; Sterner, Kirstin N.; Raaum, Ryan L.; Disotell, Todd R. (qershor 2014). "Primate phylogenetic relationships and divergence dates inferred from complete mitochondrial genomes". Molecular Phylogenetics and Evolution. 75: 165–183. doi:10.1016/j.ympev.2014.02.023. ISSN 1055-7903. PMC 4059600. PMID 24583291. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  28. ^ Stanyon, Roscoe; Finstermeier, Knut; Zinner, Dietmar; Brameier, Markus; Meyer, Matthias; Kreuz, Eva; Hofreiter, Michael; Roos, Christian (16 korrik 2013). "A Mitogenomic Phylogeny of Living Primates". PLOS ONE. 8 (7): e69504. Bibcode:2013PLoSO...869504F. doi:10.1371/journal.pone.0069504. ISSN 1932-6203. PMC 3713065. PMID 23874967. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  29. ^ Williams, B. A.; Kay, R. F.; Kirk, E. C. (2010). "New perspectives on anthropoid origins". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 107 (11): 4797–4804. Bibcode:2010PNAS..107.4797W. doi:10.1073/pnas.0908320107. PMC 2841917. PMID 20212104. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  30. ^ Miller, E. R.; Gunnell, G. F.; Martin, R. D. (2005). "Deep Time and the Search for Anthropoid Origins" (PDF). American Journal of Physical Anthropology. 128: 60–95. doi:10.1002/ajpa.20352. PMID 16369958. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  31. ^ a b Chatterjee, Helen J; Ho, Simon Y.W.; Barnes, Ian; Groves, Colin (27 tetor 2009). "Estimating the phylogeny and divergence times of primates using a supermatrix approach". BMC Evolutionary Biology. 9 (1): 259. doi:10.1186/1471-2148-9-259. PMC 2774700. PMID 19860891. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  32. ^ O'Leary, M. A.; etj. (8 shkurt 2013). "The placental mammal ancestor and the post–K-Pg radiation of placentals". Science. 339 (6120): 662–667. Bibcode:2013Sci...339..662O. doi:10.1126/science.1229237. PMID 23393258. S2CID 206544776. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  33. ^ Lee, M. (shtator 1999). "Molecular Clock Calibrations and Metazoan Divergence Dates". Journal of Molecular Evolution. 49 (3): 385–391. Bibcode:1999JMolE..49..385L. doi:10.1007/PL00006562. PMID 10473780. S2CID 1629316. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  34. ^ "Scientists Push Back Primate Origins From 65 Million To 85 Million Years Ago". Science Daily. Marrë më 2008-10-24. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  35. ^ Tavaré, S.; Marshall, C. R.; Will, O.; Soligo, C.; Martin R.D. (18 prill 2002). "Using the fossil record to estimate the age of the last common ancestor of extant primates". Nature. 416 (6882): 726–729. Bibcode:2002Natur.416..726T. doi:10.1038/416726a. PMID 11961552. S2CID 4368374. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  36. ^ Klonisch, T.; Froehlich, C.; Tetens, F.; Fischer, B.; Hombach-Klonisch, S. (2001). "Molecular Remodeling of Members of the Relaxin Family During Primate Evolution". Molecular Biology and Evolution. 18 (3): 393–403. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a003815. PMID 11230540. Marrë më 2008-08-22. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  37. ^ a b c d e f Horvath, J.; etj. (2008). "Development and Application of a Phylogenomic Toolkit: Resolving the Evolutionary History of Madagascar's Lemurs". Genome Research. 18 (3): 489–499. doi:10.1101/gr.7265208. PMC 2259113. PMID 18245770. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  38. ^ a b c d Sellers, Bill (2000-10-20). "Primate Evolution" (PDF). University of Edinburgh. fq. 13–17. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2008-10-29. Marrë më 2008-10-23. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  39. ^ a b c d Hartwig, W. (2007). "Primate Evolution". përmbledhur nga Campbell, C.; Fuentes, A.; MacKinnon, K.; Panger, M.; Bearder, S. (red.). Primates in Perspective. Oxford University Press. fq. 13–17. ISBN 978-0-19-517133-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  40. ^ Williams, B. A.; Kay, R. F.; Christopher Kirk, E.; Ross, C. F. (2010). "Darwinius masillae is a strepsirrhine—a reply to Franzen et al. (2009)" (PDF). Journal of Human Evolution. 59 (5): 567–573, discussion 573–9. doi:10.1016/j.jhevol.2010.01.003. PMID 20188396. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2013-05-17. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  41. ^ Ciochon, R. & Fleagle, J. (1987). Primate Evolution and Human Origins. Menlo Park, California: Benjamin/Cummings. fq. 72. ISBN 978-0-202-01175-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  42. ^ a b Garbutt, N. (2007). Mammals of Madagascar, A Complete Guide. A&C Black Publishers. fq. 85–86. ISBN 978-0-300-12550-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  43. ^ a b Mittermeier, R.A.; etj. (2006). Lemurs of Madagascar (bot. 2nd). Conservation International. fq. 23–26. ISBN 1-881173-88-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  44. ^ Shekelle, M. (2005). Evolutionary Biology of Tarsiers. Arkivuar nga origjinali më 2008-09-07. Marrë më 2008-08-22. {{cite conference}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  45. ^ Schmidt, T.; etj. (3 maj 2005). "Rapid electrostatic evolution at the binding site for cytochrome c on cytochrome c oxidase in anthropoid primates". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 102 (18): 6379–6384. Bibcode:2005PNAS..102.6379S. doi:10.1073/pnas.0409714102. PMC 1088365. PMID 15851671. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  46. ^ Wade, Lizzie (5 qershor 2013). "Early Primate Weighed Less Than an Ounce". ScienceNow. Arkivuar nga origjinali më 2013-06-08. Marrë më 2013-06-07. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  47. ^ Kay, R. F. (2012). "Evidence for an Asian origin of stem anthropoid s". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 109 (26): 10132–10133. Bibcode:2012PNAS..10910132K. doi:10.1073/pnas.1207933109. PMC 3387095. PMID 22699505. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  48. ^ Chaimanee, Y.; Chavasseau, O.; Beard, K. C.; Kyaw, A. A.; Soe, A. N.; Sein, C.; Lazzari, V.; Marivaux, L.; Marandat, B.; Swe, M.; Rugbumrung, M.; Lwin, T.; Valentin, X.; Zin-Maung-Maung-Thein; Jaeger, J. -J. (2012). "Late Middle Eocene primate from Myanmar and the initial anthropoid colonization of Africa". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 109 (26): 10293–10297. Bibcode:2012PNAS..10910293C. doi:10.1073/pnas.1200644109. PMC 3387043. PMID 22665790. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  49. ^ Marivaux, L.; etj. (2005-06-14). "Anthropoid primates from the Oligocene of Pakistan (Bugti Hills): Data on early anthropoid evolution and biogeography". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 102 (24): 8436–8441. Bibcode:2005PNAS..102.8436M. doi:10.1073/pnas.0503469102. PMC 1150860. PMID 15937103. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  50. ^ Schrago, C.G. & Russo, C.A.M. (2003). "Timing the Origin of New World Monkeys" (PDF Reprint). Molecular Biology and Evolution. 20 (10): 1620–1625. doi:10.1093/molbev/msg172. PMID 12832653. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  51. ^ Houle, A. (1999). "The origin of platyrrhines: An evaluation of the Antarctic scenario and the floating island model". American Journal of Physical Anthropology. 109 (4): 541–559. doi:10.1002/(SICI)1096-8644(199908)109:4<541::AID-AJPA9>3.0.CO;2-N. PMID 10423268. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  52. ^ Andrews, P. & Kelley, J. (2007). "Middle Miocene Dispersals of Apes". Folia Primatologica. 78 (5–6): 328–343. doi:10.1159/000105148. PMID 17855786. S2CID 19293586. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  53. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Strier, K. (2007). Primate Behavioral Ecology (bot. 3rd). Allyn & Bacon. fq. 7, 64, 71, 7 182–185, 273–280, 284, 287–298. ISBN 978-0-205-44432-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  54. ^ Pough, F. W.; Janis, C. M.; Heiser, J. B. (2005) [1979]. "Primate Evolution and the Emergence of Humans". Vertebrate Life (bot. 7th). Pearson. fq. 650. ISBN 0-13-127836-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  55. ^ Groves, C. P. (2001). Primate Taxonomy. Smithsonian Institution Press. ISBN 1-56098-872-X. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  56. ^ Tenaza, R. (1984). "Songs of hybrid gibbons (Hylobates lar × H. muelleri)". American Journal of Primatology. 8 (3): 249–253. doi:10.1002/ajp.1350080307. PMID 31986810. S2CID 84957700. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  57. ^ a b Bernsteil, I. S. (1966). "Naturally occurring primate hybrid". Science. 154 (3756): 1559–1560. Bibcode:1966Sci...154.1559B. doi:10.1126/science.154.3756.1559. PMID 4958933. S2CID 85898043. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  58. ^ Sugawara, K. (janar 1979). "Sociological study of a wild group of hybrid baboons between Papio anubis and P. hamadryas in the Awash Valley, Ethiopia". Primates. 20 (1): 21–56. doi:10.1007/BF02373827. S2CID 23061688. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  59. ^ Jolly, C. J.; Woolley-Barker, Tamsin; etj. (1997). "Intergeneric Hybrid Baboons". International Journal of Primatology. 18 (4): 597–627. doi:10.1023/A:1026367307470. S2CID 27900830. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  60. ^ Liu, Zhen; etj. (24 janar 2018). "Cloning of Macaque Monkeys by Somatic Cell Nuclear Transfer". Cell. 172 (4): 881–887.e7. doi:10.1016/j.cell.2018.01.020. PMID 29395327. Marrë më 24 janar 2018. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  61. ^ Normile, Dennis (24 janar 2018). "These monkey twins are the first primate clones made by the method that developed Dolly". Science. doi:10.1126/science.aat1066. Marrë më 24 janar 2018. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  62. ^ Cyranoski, David (24 janar 2018). "First monkeys cloned with technique that made Dolly the sheep - Chinese scientists create cloned primates that could revolutionize studies of human disease". Nature. 553 (7689): 387–388. Bibcode:2018Natur.553..387C. doi:10.1038/d41586-018-01027-z. PMID 29368720. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  63. ^ Briggs, Helen (24 janar 2018). "First monkey clones created in Chinese laboratory". BBC News. Marrë më 24 janar 2018. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  64. ^ "Scientists Successfully Clone Monkeys; Are Humans Up Next?". The New York Times. Associated Press. 24 janar 2018. Marrë më 24 janar 2018. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  65. ^ a b c d Pough, F. W.; Janis, C. M.; Heiser, J. B. (2005) [1979]. "Characteristics of Primates". Vertebrate Life (bot. 7th). Pearson. fq. 630. ISBN 0-13-127836-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  66. ^ a b Aiello, L. & Dean, C. (1990). An Introduction to Human Evolutionary Anatomy. Academic Press. fq. 193. ISBN 0-12-045590-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  67. ^ a b c d e f "Primate". Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, Inc. 2008. Marrë më 2008-07-21. {{cite encyclopedia}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  68. ^ a b c d e Myers, P. (1999). ""Primates" (On-line)". Animal Diversity Web. Marrë më 2008-06-03. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  69. ^ Campbell, B. G. & Loy, J. D. (2000). Humankind Emerging (bot. 8th). Allyn & Bacon. fq. 85. ISBN 0-673-52364-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  70. ^ a b White, T. & Kazlev, A. (2006-01-08). "Archonta: Primates". Palaeos. Arkivuar nga origjinali më 2008-05-12. Marrë më 2008-06-03. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  71. ^ Ash, M. M.; Nelson, S. J.; Wheeler, R. C. (2003). Wheeler's Dental Anatomy, Physiology, and Occlusion. W.B. Saunders. fq. 12. ISBN 978-0-7216-9382-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  72. ^ Garber PA, Rehg JA (nëntor 1999). "The ecological role of the prehensile tail in white-faced capuchins (Cebus capucinus)". American Journal of Physical Anthropology. 110 (3): 325–39. doi:10.1002/(SICI)1096-8644(199911)110:3<325::AID-AJPA5>3.0.CO;2-D. PMID 10516564. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  73. ^ Russo GA, Young JW (nëntor 2011). "Tail growth tracks the ontogeny of prehensile tail use in capuchin monkeys (Cebus albifrons and C. apella)". American Journal of Physical Anthropology. 146 (3): 465–73. doi:10.1002/ajpa.21617. PMID 21953012. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  74. ^ Friderun Ankel-Simons (27 korrik 2010). Primate Anatomy: An Introduction. Academic Press. ISBN 978-0-08-046911-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  75. ^ a b c d e Macdonald, David (2006). "Primates". The Encyclopedia of Mammals. The Brown Reference Group plc. fq. 282–307. ISBN 0-681-45659-0. {{cite encyclopedia}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  76. ^ a b c Lindenfors, Patrik; Tullberg, Birgitta S. (1998). "Phylogenetic analyses of primate size evolution: the consequences of sexual selection". Biological Journal of the Linnean Society (në anglisht). 64 (4): 413–447. doi:10.1111/j.1095-8312.1998.tb00342.x. ISSN 0024-4066.
  77. ^ Ralls, K. (1976). "Mammals in Which Females are Larger Than Males". The Quarterly Review of Biology. 51 (2): 245–76. doi:10.1086/409310. PMID 785524. S2CID 25927323. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  78. ^ Lindstedtand & Boyce; Boyce, Mark S. (korrik 1985). "Seasonality, Fasting Endurance, and Body Size in Mammals". The American Naturalist. 125 (6): 873. doi:10.1086/284385. S2CID 84308684. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  79. ^ Thorén, Sandra; Lindenfors, Patrik; Kappeler, Peter M. (2006). "Phylogenetic analyses of dimorphism in primates: Evidence for stronger selection on canine size than on body size". American Journal of Physical Anthropology (në anglisht). 130 (1): 50–59. doi:10.1002/ajpa.20321. ISSN 0002-9483. PMID 16345072.
  80. ^ Frisch, J. E. (1963). "Sex-differences in the canines of the gibbon (Hylobates lar)". Primates. 4 (2): 1–10. doi:10.1007/BF01659148. S2CID 189798134. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  81. ^ Kay, R. F. (1975). "The functional adaptations of primate molar teeth". American Journal of Physical Anthropology. 43 (2): 195–215. doi:10.1002/ajpa.1330430207. PMID 810034. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  82. ^ Crook, J. H. (1972). "Sexual selection, dimorphism, and social organization in the primates". përmbledhur nga Campbell, B. G. (red.). Sexual selection and the descent of man. Aldine Transaction. fq. 246. ISBN 978-0-202-02005-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  83. ^ a b Cheverud, J. M.; Dow, M. M.; Leutenegger, W. (nëntor 1985). "The quantitative assessment of phylogenetic constraints in comparative analyses: Sexual dimorphism in body weight among primates". Evolution. 39 (6): 1335–1351. doi:10.2307/2408790. JSTOR 2408790. PMID 28564267. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  84. ^ Leutenegger, W.; Cheverud, J. M. (1982). "Correlates of sexual dimorphism in primates: Ecological and size variables". International Journal of Primatology. 3 (4): 387–402. doi:10.1007/BF02693740. S2CID 38220186. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  85. ^ a b Plavcan, J. M. (2001). "Sexual dimorphism in primate evolution". American Journal of Physical Anthropology. 33: 25–53. doi:10.1002/ajpa.10011. PMID 11786990. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  86. ^ O'Higgins, P.; Collard, M. (2002). "Sexual dimorphism and facial growth in papionine monkeys". Journal of Zoology. 257 (2): 255–72. doi:10.1017/S0952836902000857. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  87. ^ Sussman, R. W. (1999). Primate Ecology and Social Structure Volume 1: Lorises, Lemurs and Tarsiers. Needham Heights, MA: Pearson Custom Publishing & Prentice Hall. fq. 78, 89–90, 108, 121–123, 233. ISBN 0-536-02256-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  88. ^ a b c d e Sussman, R. W. (2003). Primate Ecology and Social Structure, Volume 2: New World Monkeys (bot. Revised First). Needham Heights, MA: Pearson Custom Publishing & Prentice Hall. fq. 77–80, 132–133, 141–143. ISBN 0-536-74364-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  89. ^ Glazier, S. D.; Flowerday, C. A. (2003). Selected Readings in the Anthropology of Religion: Theoretical and Methodological Essays. Greenwood Publishing Group. fq. 53. ISBN 9780313300905. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  90. ^ Arrese, C. A.; Oddy, Alison Y.; etj. (2005). "Cone topography and spectral sensitivity in two potentially trichromatic marsupials, the quokka (Setonix brachyurus) and quenda (Isoodon obesulus)". Proceedings of the Royal Society B. 272 (1565): 791–6. doi:10.1098/rspb.2004.3009. PMC 1599861. PMID 15888411. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  91. ^ Bowmaker, J. K.; Astell, S.; Hunt, D. M.; Mollon, J. D. (1991). "Photosensitive and photostable pigments in the retinae of Old World monkeys" (PDF). The Journal of Experimental Biology. 156 (1): 1–19. ISSN 0022-0949. PMID 2051127. Marrë më 2008-06-16. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  92. ^ a b Surridge, A. K. & D. Osorio (2003). "Evolution and selection of trichromatic vision in primates". Trends in Ecology and Evolution. 18 (4): 198–205. doi:10.1016/S0169-5347(03)00012-0. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  93. ^ Lucas, P. W.; Dominy, N. J.; Riba-Hernandez, P.; Stoner, K. E.; Yamashita, N.; Loría-Calderón, E.; Petersen-Pereira, W.; Rojas-Durán, Y.; Salas-Pena, R.; Solis-Madrigal, S.; Osorio, D.; Darvell, B. W. (2003). "Evolution and function of routine trichromatic vision in primates". Evolution. 57 (11): 2636–43. doi:10.1554/03-168. PMID 14686538. S2CID 739130. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  94. ^ a b c d e Wrangham, R. W. (1982). "Mutualism, kinship and social evolution". Current Problems in Sociobiology. Cambridge University Press. fq. 269–89. ISBN 0-521-24203-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  95. ^ Goldberg, T. L.; Wrangham, R. W. (shtator 1997). "Genetic correlates of social behavior in wild chimpanzees: evidence from mitochondrial DNA". Animal Behaviour. 54 (3): 559–70. doi:10.1006/anbe.1996.0450. PMID 9299041. S2CID 18223362. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  96. ^ Fiore, A. D. & Campbell, C. J. (2007). "The Atelines". përmbledhur nga Campbell, C. J.; Fuentes, A.; MacKinnon, K. C.; Panger, M. & Bearder, S. K. (red.). Primates in Perspective. Oxford University Press. fq. 175. ISBN 978-0-19-517133-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  97. ^ Bartlett, T. Q. (2007). "The Hylobatidae". përmbledhur nga Campbell, C. J.; Fuentes, A.; MacKinnon, K. C.; Panger, M.; Bearder, S. K. (red.). Primates in Perspective. Oxford University Press. fq. 283. ISBN 978-0-19-517133-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  98. ^ Wiens, Frank (2002). Behavior and ecology of wild slow lorises (Nycticebus coucang): social organization, infant care system, and diet (PDF) (Tezë). Bayreuth University. fq. 31–32. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 9 mars 2012. {{cite thesis}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  99. ^ Knott, C. D. & Kahlenberg, S. M. (2007). "Orangutans in Perspective". përmbledhur nga Campbell, C. J.; Fuentes, A.; MacKinnon, K. C.; Panger, M. & Bearder, S. K. (red.). Primates in Perspective. Oxford University Press. fq. 294. ISBN 978-0-19-517133-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  100. ^ Watts D. P. (1996). "Comparative socio-ecology of gorillas". përmbledhur nga McGrew W. C.; Marchant L. F.; Nishida, T. (red.). Great Ape Societies. Cambridge (England: Cambridge Univ Press. fq. 16–28. ISBN 978-0521555364. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  101. ^ a b Charpentier MJ, Widdig A, Alberts SC (dhjetor 2007). "Inbreeding depression in non-human primates: a historical review of methods used and empirical data". American Journal of Primatology. 69 (12): 1370–86. doi:10.1002/ajp.20445. PMID 17486606. S2CID 46626761. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  102. ^ Ralls K, Ballou J (1982). "Effect of inbreeding on infant mortality in captive primates" (PDF). International Journal of Primatology. 3 (4): 491–505. doi:10.1007/BF02693747. S2CID 10954608. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)[lidhje e vdekur]
  103. ^ Constable, J. L.; Ashley, M. V.; Goodall, J.; Pusey, A. E. (maj 2001). "Noninvasive paternity assignment in Gombe chimpanzees". Molecular Ecology. 10 (5): 1279–300. doi:10.1046/j.1365-294X.2001.01262.x. PMID 11380884. S2CID 46604532. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  104. ^ a b c d e Rowe, N. (1996). The Pictorial Guide to the Living Primates. Pogonias Press. fq. 4, 139, 143, 15 185, 223. ISBN 0-9648825-0-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  105. ^ Couzin, Iain D.; Laidre, Mark E. (gusht 2009). "Fission–fusion populations". Current Biology. 19 (15): R633–R635. doi:10.1016/j.cub.2009.05.034. ISSN 0960-9822. PMID 19674541. S2CID 13549970. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  106. ^ a b Pough, F. W.; Janis, C. M.; Heiser, J. B. (2005) [1979]. "Primate Societies". Vertebrate Life (bot. 7th). Pearson. fq. 621–623. ISBN 0-13-127836-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  107. ^ Smuts, B.B., Cheney, D.L. Seyfarth, R.M., Wrangham, R.W., & Struhsaker, T.T. (Eds.) (1987). Primate Societies. Chicago: University of Chicago Press for articles on the structure and function of various primate societies.
  108. ^ Shultz, S. & Thomsett, S. (2007). "Interactions between African Crowned Eagles and Their Prey Community". përmbledhur nga McGraw, W.; Zuberbuhler, K. & Noe, R. (red.). Monkeys of Tai Forest, An African Primate Community. Cambridge University Press. fq. 181. ISBN 978-0-521-81633-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  109. ^ a b Bshary, R. (2007). "Interactions between Red Colobus Monkeys and Chimpanzees". përmbledhur nga McGraw, W.; Zuberbuhler, K.; Noe, R. (red.). Monkeys of Tai Forest, An African Primate Community. Cambridge University Press. fq. 155–170. ISBN 978-0-521-81633-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  110. ^ Stanford, C. (1998). Chimpanzee and Red Colobus : the ecology of predator and prey. Harvard University Press. fq. 130–138, 233. ISBN 0-674-00722-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  111. ^ a b Boinski, S. (2000). "Social Manipulation Within and Between Troops Mediates Primate Group Movement". përmbledhur nga Boinski, S.; Garber, P. (red.). On the Move : how and why animals travel in groups. University of Chicago Press. fq. 447–448. ISBN 0-226-06340-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  112. ^ Liman, E. R.; Innan, H. (2003). "Relaxed selective pressure on an essential component of pheromone transduction in primate evolution" (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 100 (6): 3328–3332. Bibcode:2003PNAS..100.3328L. doi:10.1073/pnas.0636123100. PMC 152292. PMID 12631698. Marrë më 2008-07-23. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  113. ^ Egnor, R.; Miller, C.; Hauser, M.D. (2004). "Nonhuman Primate Communication" (PDF). Encyclopedia of Language and Linguistics (bot. 2nd). Elsevier. ISBN 0-08-044299-4. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2008-09-10. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  114. ^ a b Pollick, A. S.; de Waal, F. B. M. (2007). "Ape gestures and language evolution". Proceedings of the National Academy of Sciences. 104 (19): 8184–8189. Bibcode:2007PNAS..104.8184P. doi:10.1073/pnas.0702624104. PMC 1876592. PMID 17470779. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  115. ^ Burrows, A. M. (2008). "The facial expression musculature in primates and its evolutionary significance". BioEssays. 30 (3): 212–225. doi:10.1002/bies.20719. PMID 18293360. S2CID 205478149. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  116. ^ Ramsier, M.A.; Cunningham, A.J.; Moritz, G.L.; Finneran, J.J.; Williams, C.V.; Ong, P.S.; Gursky-Doyen, S.L.; Dominy, N.J. (2012). "Primate communication in the pure ultrasound". Biology Letters. 8 (4): 508–511. doi:10.1098/rsbl.2011.1149. PMC 3391437. PMID 22319094. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  117. ^ "Black howler monkey". Smithsonian's National Zoo & Conservation Biology Institute. Marrë më 2016-07-10. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  118. ^ Kelemen, G.; Sade, J. (1960). "The vocal organ of the Howling monkey (Alouatta palliata)". Journal of Morphology. 107 (2): 123–140. doi:10.1002/jmor.1051070202. PMID 13752246. S2CID 30539292. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  119. ^ da Cunha, R. G. T.; Byrne, R. (2006). "Roars of Black Howler Monkeys (Alouatta caraya): Evidence for a Function in Inter-Group Spacing". Behaviour. 143 (10): 1169–1199. doi:10.1163/156853906778691568. JSTOR 4536401. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  120. ^ Seyfarth, R. M.; Cheney, D. L.; Marler, Peter (1980). "Vervet Monkey Alarm Calls: Semantic communication in a Free-Ranging Primate". Animal Behaviour. 28 (4): 1070–1094. doi:10.1016/S0003-3472(80)80097-2. S2CID 53165940. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  121. ^ Fitch, W. T.; de Boer, B.; Mathur, N.; Ghazanfar, A. A. (2016). "Monkey vocal tracts are speech-ready". Science Advances. 2 (12): e1600723. Bibcode:2016SciA....2E0723F. doi:10.1126/sciadv.1600723. PMC 5148209. PMID 27957536. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  122. ^ Boë L.-J.; Berthommier, F.; Legou, T.; Captier, G.; Kemp, C.; Sawallis, T. R.; etj. (2017). "Evidence of a Vocalic Proto-System in the Baboon (Papio papio) Suggests Pre-Hominin Speech Precursors". PLOS ONE. 12 (1): e0169321. Bibcode:2017PLoSO..1269321B. doi:10.1371/journal.pone.0169321. PMC 5226677. PMID 28076426. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  123. ^ Arcadi, AC. (gush 2000). "Vocal responsiveness in male wild chimpanzees: implications for the evolution of language". J Hum Evol. 39 (2): 205–23. doi:10.1006/jhev.2000.0415. PMID 10968929. S2CID 7403772. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  124. ^ Opie, Christopher; Atkinson, Quentin D.; Dunbarc, Robin I. M.; Shultz, Susanne (2013). "Male infanticide leads to social monogamy in primates". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 110 (33): 13328–13332. Bibcode:2013PNAS..11013328O. doi:10.1073/pnas.1307903110. PMC 3746880. PMID 23898180. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  125. ^ De Ruiter, Jan R.; Van Hooff, Jan A. R. A. M. & Scheffrahn, Wolfgang (1994). "Social and genetic aspects of paternity in wild long-tailed macaques (Macaca fascicularis)". Behaviour. 129 (3–4): 203–24. doi:10.1163/156853994x00613. JSTOR 4535195. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  126. ^ Kappeler, Peter M. (1998). "Nests, Tree Holes, and the Evolution of Primate Life Histories". American Journal of Primatology. 46 (1): 7–33. doi:10.1002/(SICI)1098-2345(1998)46:1<7::AID-AJP3>3.0.CO;2-#. PMID 9730211. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  127. ^ Ross, Caroline (1991). "Park or ride? Evolution of infant carrying in primates". International Journal of Primatology. Kluwer Academic Publishing. 22 (5): 749–771. doi:10.1023/A:1012065332758. S2CID 25301078. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  128. ^ Mintz, Zoe (14 janar 2014). "Humans And Primates Burn 50 Percent Fewer Calories Each Day Than Other Mammals". www.ibtimes.com. IBT Media Inc. Marrë më 2014-01-14. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  129. ^ Walker ML, Herndon JG; Herndon (2008). "Menopause in nonhuman primates?". Biology of Reproduction. 79 (3): 398–406. doi:10.1095/biolreprod.108.068536. PMC 2553520. PMID 18495681. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  130. ^ Milton, K. (1993). "Diet and Primate Evolution" (PDF). Scientific American. Vëll. 269 no. 2. fq. 86–93. Bibcode:1993SciAm.269b..86M. doi:10.1038/scientificamerican0893-86. PMID 8351513. {{cite magazine}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  131. ^ Pollock, J. I.; Mullin, R. J. (1986). "Vitamin C biosynthesis in prosimians: Evidence for the anthropoid affinity of Tarsius". American Journal of Physical Anthropology. 73 (1): 65–70. doi:10.1002/ajpa.1330730106. PMID 3113259. Arkivuar nga origjinali më 2012-06-28. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  132. ^ Milliken, G. W.; Ward, J. P.; Erickson, C. J. (1991). "Independent digit control in foraging by the aye-aye (Daubentonia madagascariensis)". Folia Primatologica. 56 (4): 219–224. doi:10.1159/000156551. PMID 1937286. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  133. ^ Hiller, C. (2000). "Theropithecus gelada". Animal Diversity Web. Marrë më 2008-08-08. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  134. ^ Wright, P.; Simmons, E.; Gursky, S. (2003). "Introduction". përmbledhur nga Wright, P.; Simmons, E.; Gursky, S. (red.). Tarsiers Past, Present and Future. Rutgers University Press. fq. 1. ISBN 0-8135-3236-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  135. ^ Goodall, Jane (1986). The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior. ISBN 0-674-11649-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  136. ^ Guernsey, Paul. "WHAT DO CHIMPS EAT?". All About Wildlife. Arkivuar nga origjinali më 18 nëntor 2019. Marrë më 2013-04-22. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  137. ^ Ihobe H (1992). "Observations on the meat-eating behavior of wild bonobos (Pan paniscus) at Wamba, Republic of Zaire". Primates. 33 (2): 247–250. doi:10.1007/BF02382754. S2CID 10063791. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  138. ^ Rafert, J.; Vineberg, E.O. (1997). "Bonobo Nutrition – relation of captive diet to wild diet" (PDF). Bonobo Husbandry Manual. American Association of Zoos and Aquariums. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2012-04-25. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  139. ^ Surbeck, M; Fowler, A; Deimel, C; Hohmann, G (2008). "Evidence for the consumption of arboreal, diurnal primates by bonobos (Pan paniscus)". American Journal of Primatology. 71 (2): 171–4. doi:10.1002/ajp.20634. PMID 19058132. S2CID 32622605. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  140. ^ Surbeck M, Hohmann G; Hohmann (14 tetor 2008). "Primate hunting by bonobos at LuiKotale, Salonga National Park". Current Biology. 18 (19): R906–7. doi:10.1016/j.cub.2008.08.040. PMID 18957233. S2CID 6708310. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  141. ^ Cordain L, Eaton SB, Sebastian A, etj. (shkurt 2005). "Origins and evolution of the Western diet: health implications for the 21st century". Am. J. Clin. Nutr. 81 (2): 341–54. doi:10.1093/ajcn.81.2.341. PMID 15699220. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  142. ^ Ulijaszek SJ (nëntor 2002). "Human eating behaviour in an evolutionary ecological context". Proc Nutr Soc. 61 (4): 517–26. doi:10.1079/PNS2002180. PMID 12691181. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  143. ^ Earliest agriculture in the Americas Arkivuar 3 qershor 2010 tek Wayback Machine Earliest cultivation of barley Arkivuar 16 shkurt 2007 tek Wayback Machine Earliest cultivation of figs Arkivuar 2 qershor 2006 tek Wayback Machine, retrieved 19 February 2007
  144. ^ Krebs JR (shtator 2009). "The gourmet ape: evolution and human food preferences". Am. J. Clin. Nutr. 90 (3): 707S–11S. doi:10.3945/ajcn.2009.27462B. PMID 19656837. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  145. ^ Holden C, Mace R (tetor 1997). "Phylogenetic analysis of the evolution of lactose digestion in adults". Hum. Biol. 69 (5): 605–28. PMID 9299882. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  146. ^ Fichtel, Claudia (2012). "Predation". përmbledhur nga Mitani, John C.; Call, Josep; Kappeler, Peter M.; Palombit, Ryne A.; Silk, Joan B (red.). The Evolution of Primate Societies. University of Chicago Press. fq. 169–84. ISBN 978-0-226-53172-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  147. ^ Boesch, C.; Boesch, H. (1990). "Tool Use and Tool Making in Wild Chimpanzees". Folia Primatologica. 54 (1–2): 86–99. doi:10.1159/000156428. PMID 2157651. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  148. ^ Westergaard, G. C.; Lundquist, A. L.; etj. (1998). "Why some capuchin monkeys (Cebus apella) use probing tools (and others do not)". Journal of Comparative Psychology. 112 (2): 207–211. doi:10.1037/0735-7036.112.2.207. PMID 9642788. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  149. ^ de Waal, F. B. M.; Davis, J. M. (2003). "Capuchin cognitive ecology: cooperation based on projected returns". Neuropsychologia. 41 (2): 221–228. doi:10.1016/S0028-3932(02)00152-5. PMID 12459220. S2CID 8190458. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  150. ^ Paar, L. A.; Winslow, J. T.; Hopkins, W. D.; de Waal, F. B. M. (2000). "Recognizing facial cues: Individual discrimination by chimpanzees (Pan troglodytes) and rhesus monkeys (Macaca mulatta)". Journal of Comparative Psychology. 114 (1): 47–60. doi:10.1037/0735-7036.114.1.47. PMC 2018744. PMID 10739311. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  151. ^ Byrne, Richard; Corp, Nadia (2004). "Neocortex size predicts deception rate in primates". Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences. 271 (1549): 1693–1699. doi:10.1098/rspb.2004.2780. PMC 1691785. PMID 15306289. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  152. ^ Paar, L. A.; de Waal, F. B. M. (1999). "Visual kin recognition in chimpanzees". Nature. 399 (6737): 647–648. Bibcode:1999Natur.399..647P. doi:10.1038/21345. PMID 10385114. S2CID 4424086. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  153. ^ Fujita, K.; Watanabe, K.; Widarto, T. H.; Suryobroto, B. (1997). "Discrimination of macaques by macaques: The case of sulawesi species". Primates. 38 (3): 233–245. doi:10.1007/BF02381612. S2CID 21042762. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  154. ^ Call, J. (2001). "Object permanence in orangutans (Pongo pygmaeus), chimpanzees (Pan troglodytes), and children (Homo sapiens)". Journal of Comparative Psychology. 115 (2): 159–171. doi:10.1037/0735-7036.115.2.159. PMID 11459163. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  155. ^ Itakura, S.; Tanaka, M. (qershor 1998). "Use of experimenter-given cues during object-choice tasks by chimpanzees (Pan troglodytes), an orangutan (Pongo pygmaeus), and human infants (Homo sapiens)". Journal of Comparative Psychology. 112 (2): 119–126. doi:10.1037/0735-7036.112.2.119. PMID 9642782. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  156. ^ Gouteux, S.; Thinus-Blanc, C.; Vauclair, J. (2001). "Rhesus monkeys use geometric and nongeometric information during a reorientation task" (PDF). Journal of Experimental Psychology: General. 130 (3): 505–519. doi:10.1037/0096-3445.130.3.505. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  157. ^ Tomasello, M. & Call, J. (1997). Primate Cognition. Oxford University Press US. ISBN 978-0-19-510624-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  158. ^ a b Deaner, R. O.; van Schaik, C. P.; Johnson, V. E. (2006). "Do some taxa have better domain-general cognition than others? A metaanalysis of nonhuman primate studies" (PDF). Evolutionary Psychology. 4: 149–196. doi:10.1177/147470490600400114. S2CID 16702785. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2011-07-28. Marrë më 2011-07-04. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  159. ^ a b Reader, S. M.; Hager, Y.; Laland, K. N. (2011). "The evolution of primate general and cultural intelligence" (PDF). Philosophical Transactions of the Royal Society B. 366 (1567): 1017–1027. doi:10.1098/rstb.2010.0342. PMC 3049098. PMID 21357224. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2011-10-03. Marrë më 2011-07-04. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  160. ^ a b "Tool use, hunting & other discoveries". The Jane Goodall Institute. Marrë më 2013-08-01. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  161. ^ "Bonobos". ApeTag. 2010. Arkivuar nga origjinali më 2013-11-02. Marrë më 2013-08-03. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  162. ^ Gruber, T.; Clay, Z.; Zuberbühler, K. (2010). "A comparison of bonobo and chimpanzee tool use: evidence for a female bias in the Pan lineage" (PDF). Animal Behaviour. 80 (6): 1023–1033. doi:10.1016/j.anbehav.2010.09.005. S2CID 14923158. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  163. ^ Breuer, T.; Ndoundou-Hockemba, M.; Fishlock, V. (2005). "First observation of tool use in wild gorillas". PLOS Biology. 3 (11): e380. doi:10.1371/journal.pbio.0030380. PMC 1236726. PMID 16187795. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  164. ^ Fragaszy, D.; Izar, P.; Visalberghi, E.; Ottoni, E.B.; de Oliveira, M.G. (2004). "Wild capuchin monkeys (Cebus libidinosus) use anvils and stone pounding tools". American Journal of Primatology. 64 (4): 359–366. doi:10.1002/ajp.20085. PMID 15580579. S2CID 16222308. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  165. ^ Gumert, M.D.; Kluck, M.; Malaivijitnond, S. (2009). "The physical characteristics and usage patterns of stone axe and pounding hammers used by long-tailed macaques in the Andaman Sea region of Thailand". American Journal of Primatology. 71 (7): 594–608. doi:10.1002/ajp.20694. PMID 19405083. S2CID 22384150. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  166. ^ Hamilton, W.J.; Buskirk, R.E.; Buskirk, W.H. (1975). "Defensive stoning by baboons". Nature. 256 (5517): 488–489. Bibcode:1975Natur.256..488H. doi:10.1038/256488a0. S2CID 4149862. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  167. ^ Fichtel, C.; Kappeler, P. M. (2010). "Chapter 19: Human universals and primate symplesiomorphies: Establishing the lemur baseline". përmbledhur nga Kappeler, P. M.; Silk, J. B. (red.). Mind the Gap: Tracing the Origins of Human Universals. Springer. ISBN 978-3-642-02724-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  168. ^ Sugiyama, Y. (1995). "Drinking tools of wild chimpanzees at Bossou". American Journal of Primatology. 37 (1): 263–269. doi:10.1002/ajp.1350370308. PMID 31936951. S2CID 86473603. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  169. ^ "Sumatran orangutans". OrangutanIslands.com. Arkivuar nga origjinali më 2013-11-26. Marrë më 2013-08-02. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  170. ^ van Schaik, C.; Fox, E.; Sitompul, A. (1996). "Manufacture and use of tools in wild Sumatran orangutans". Naturwissenschaften. 83 (4): 186–188. Bibcode:1996NW.....83..186V. doi:10.1007/BF01143062. PMID 8643126. S2CID 27180148. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  171. ^ Gill, Victoria (22 korrik 2011). "Mandrill monkey makes 'pedicuring' tool". BBC. Arkivuar nga origjinali më 15 korrik 2018. Marrë më 2013-08-11. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  172. ^ Vancatova, M. (2008). "Gorillas and Tools – Part I". Arkivuar nga origjinali më 3 shkurt 2014. Marrë më 2013-08-04. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  173. ^ Cowlishaw, G.; Clutton-Brock, T. (2009). "Primates". përmbledhur nga MacDonald, D. (red.). The Princeton Encyclopedia of Mammals. Princeton and Oxford University Press. fq. 270–280. ISBN 978-0-691-14069-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  174. ^ Reed, K.; Fleagle, J. (15 gusht 1995). "Geographic and climatic control of primate diversity". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 92 (17): 7874–7876. Bibcode:1995PNAS...92.7874R. doi:10.1073/pnas.92.17.7874. PMC 41248. PMID 7644506. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  175. ^ Chapman, C. & Russo, S. (2007). "Primate Seed Dispersal". përmbledhur nga Campbell, C. J.; Fuentes, A.; MacKinnon, K. C.; Panger, M. & Bearder, S. K. (red.). Primates in Perspective. Oxford University Press. fq. 510. ISBN 978-0-19-517133-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  176. ^ Long, Y. C.; Kirkpatrick, R. C.; Zhong, T.; Xiao, L. (prill 1994). "Report on the distribution, population, and ecology of the Yunnan snub-nosed monkey (Rhinopithecus bieti)". Primates. 35 (2): 241–250. doi:10.1007/BF02382060. S2CID 23931368. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  177. ^ Schaller, G. B. (1963). The Mountain Gorilla: Ecology and Behavior. Chicago: University Chicago Press. ISBN 978-0-226-73635-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  178. ^ Stammbach, E. (1987). "Desert, Forest, and Montane Baboons: Multilevel-Societies". përmbledhur nga Smuts, B; Cheney, D; Seyfarth, R; Wrangham, R; Struhsaker, T. (red.). Primate Societies. The University of Chicago Press. fq. 112–120. ISBN 978-0226767161. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  179. ^ Kemp, E. (2009). "Patterns of Water Use in Primates". Folia Primatologica. 80 (4): 275–294. doi:10.1159/000252586. PMID 19864919. S2CID 5108827. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  180. ^ Wolfe, L. D. & Fuentes, A. (2007). "Ethnoprimatology". përmbledhur nga Campbell, C. J.; Fuentes, A.; MacKinnon, K. C.; Panger, M. & Bearder, S. K. (red.). Primates in Perspective. Oxford University Press. fq. 692. ISBN 978-0-19-517133-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  181. ^ Renquist, D. M. & Whitney, R. A. (1987). "Zoonoses Acquired from Pet Primates". Veterinary Clinics of North America: Small Animal Practice. 17 (1): 219–240. doi:10.1016/s0195-5616(87)50614-3. PMID 3551307. Marrë më 2008-08-11. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  182. ^ "The Universal Declaration of Human Rights". United Nations. 1948. Arkivuar nga origjinali më 2014-12-08. Marrë më 2008-12-02. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  183. ^ a b Cavalieri, P. & Singer, P. "Declaration on Great Apes". Great Ape Project. Arkivuar nga origjinali më 2008-08-20. Marrë më 2008-06-16. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  184. ^ Glendinning, L. (26 qershor 2008). "Spanish parliament approves 'human rights' for apes". The Guardian. Marrë më 2008-11-10. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  185. ^ Singer, P. (18 korrik 2008). "Of great apes and men". The Guardian. Marrë më 2008-11-10. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  186. ^ Mott, M. (16 shtator 2003). "The Perils of Keeping Monkeys as Pets". National Geographic. Arkivuar nga origjinali më 2013-06-08. Marrë më 2013-02-06. {{cite magazine}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  187. ^ a b Workman, C. (qershor 2004). "Primate conservation in Vietnam: toward a holistic environmental narrative". American Anthropologist. 106 (2): 346–352. doi:10.1525/aa.2004.106.2.346. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  188. ^ "IPPL News: The US Pet Monkey Trade". International Primate Protection League. 2003. Arkivuar nga origjinali më 2008-07-25. Marrë më 2008-08-04. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  189. ^ Bushnell, D. (1958). "The Beginnings of Research in Space Biology at the Air Force Missile Development Center, 1946–1952". History of Research in Space Biology and Biodynamics. NASA. Marrë më 2008-08-18. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  190. ^ Blumenthal, D. (1987-06-17). "Monkeys as Helpers To Quadriplegics At Home". The New York Times. Marrë më 2008-10-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  191. ^ Newman, James L. (2013). Encountering Gorillas: A Chronicle of Discovery, Exploitation, Understanding, and Survival. Plymouth, United Kingdom: Rowman and Littlefield. fq. 173. ISBN 978-1-4422-1957-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  192. ^ a b "The supply and use of primates in the EU". European Biomedical Research Association. 1996. Arkivuar nga origjinali më 2012-01-17. Marrë më 2008-08-18. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  193. ^ Chen, F. C.; Li, W. H. (shkurt 2001). "Genomic divergences between humans and other hominoids and the effective population size of the common ancestor of humans and chimpanzees". American Journal of Human Genetics. 68 (2): 444–456. doi:10.1086/318206. PMC 1235277. PMID 11170892. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  194. ^ Conlee, K. M.; Hoffeld, E. H.; Stephens, M. L. (2004). "A Demographic Analysis of Primate Research in the United States". Alternatives to Laboratory Animals. 32 (Sup 1): 315–322. doi:10.1177/026119290403201s52. PMID 23577480. S2CID 6743973. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  195. ^ Presented to Parliament by the Secretary of State for the Home Department by Command of Her Majesty (korrik 2006). Statistics of scientific procedures on living animals: Great Britain 2005 (PDF). The Stationery Office. ISBN 0-10-168772-9. Marrë më 2008-06-16. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  196. ^ "Nonhuman Primates: Research Animals". Animal Welfare Information Center. United States Department of Agriculture. Arkivuar nga origjinali më 2008-10-03. Marrë më 2008-07-14. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  197. ^ "Directive 86/609". European Coalition to End Animal Experiments. Arkivuar nga origjinali më 2008-09-29. Marrë më 2008-10-08. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  198. ^ a b Estrada, Alejandro; Garber, Paul A.; Rylands, Anthony B.; Roos, Christian; Fernandez-Duque, Eduardo; Fiore, Anthony Di; Nekaris, K. Anne-Isola; Nijman, Vincent; Heymann, Eckhard W. (2017-01-01). "Impending extinction crisis of the world's primates: Why primates matter". Science Advances (në anglisht). 3 (1): e1600946. Bibcode:2017SciA....3E0946E. doi:10.1126/sciadv.1600946. ISSN 2375-2548. PMC 5242557. PMID 28116351.
  199. ^ IFAW (2005). Born to be wild: Primates are not pets (PDF). International Fund for Animal Welfare. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2011-07-26. Marrë më 2011-02-26. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  200. ^ CITES (2010-10-14). "Appendices I, II and III". Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora. Marrë më 2012-04-02. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  201. ^ Grubb, P. (1998). "The Sierra Leone monkey drives". Mammals of Ghana, Sierra Leone, and the Gambia. St. Ives: Trendrine. fq. 214–219. ISBN 0-9512562-4-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  202. ^ a b Chapman, C. A.; Peres, C. A. (2001). "Primate conservation in the new millennium: the role of scientists". Evolutionary Anthropology. 10 (1): 16–33. doi:10.1002/1520-6505(2001)10:1<16::AID-EVAN1010>3.0.CO;2-O. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  203. ^ a b Mittermeier, R. A. & Cheney, D. L. (1987). "Conservation of primates and their habitats". përmbledhur nga Smuts, B. B.; Cheney, D. L.; Seyfarth, R. M.; Wrangham, R. W. & Struhsaker, T. T. (red.). Primate Societies. Chicago: University of Chicago Press. fq. 477–490. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  204. ^ a b Southwick, C. H. & Siddiqi, M. F. (2001). "Status, conservation and management of primates in India" (PDF). Envis Bulletin: Wildlife and Protected Areas. 1 (1): 81–91. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2008-10-01. Marrë më 2008-08-04. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  205. ^ a b c d Cowlishaw, G. & Dunbar, R. (2000). Primate Conservation Biology. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-11637-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  206. ^ Van Schaik, C. P.; Monk, K. A.; Robertson, J. M. Y. (2001). "Dramatic decline in orangutan numbers in the Leuser Ecosystem, northern Sumatra". Oryx. 35 (1): 14–25. doi:10.1046/j.1365-3008.2001.00150.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  207. ^ Purvis, A.; Gittleman, J. L.; Cowlishaw, G.; Mace, G. M. (2000). "Predicting extinction risk in declining species". Proceedings of the Royal Society B. 267 (1456): 1947–1952. doi:10.1098/rspb.2000.1234. PMC 1690772. PMID 11075706. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  208. ^ a b c Fa, J. E.; Juste, J.; Perez de Val, J.; Castroviejo, J. (1995). "Impact of market hunting on mammal species in Equatorial Guinea". Conservation Biology. 9 (5): 1107–1115. doi:10.1046/j.1523-1739.1995.9051107.x. hdl:10261/49187. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  209. ^ Hill, C. M. (1997). "Crop-raiding by wild vertebrates: The farmer's perspective in an agricultural community in western Uganda". International Journal of Pest Management. 43 (1): 77–84. doi:10.1080/096708797229022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  210. ^ Hill, C. M. (2002). "Primate conservation and local communities: Ethical issues and debates". American Anthropologist. 104 (4): 1184–1194. doi:10.1525/aa.2002.104.4.1184. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  211. ^ Choudhury, A. (2001). "Primates in Northeast India: an overview of their distribution and conservation status" (PDF). Envis Bulletin: Wildlife and Protected Areas. 1 (1): 92–101. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2008-10-01. Marrë më 2008-08-04. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  212. ^ Kumara, H. N.; Singh, M. (tetor 2004). "Distribution and abundance of primates in rainforests of the Western Ghats, Karnataka, India and the conservation of Macaca silenus". International Journal of Primatology. 25 (5): 1001–1018. doi:10.1023/B:IJOP.0000043348.06255.7f. S2CID 30384142. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  213. ^ Nijman, V. (2004). "Conservation of the Javan gibbon Hylobates moloch: population estimates, local extinction, and conservation priorities" (PDF). The Raffles Bulletin of Zoology. 52 (1): 271–280. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2008-09-10. Marrë më 2008-08-04. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  214. ^ O'Brien, T. G.; Kinnaird, M. F.; Nurcahyo, A.; Iqbal, M.; Rusmanto, M. (prill 2004). "Abundance and distribution of sympatric gibbons in a threatened Sumatran rain forest". International Journal of Primatology. 25 (2): 267–284. doi:10.1023/B:IJOP.0000019152.83883.1c. S2CID 32472118. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  215. ^ Estrada, A.; Coates-Estrada, R.; Meritt, D. (shtator 1994). "Non-flying mammals and landscape changes in the tropical forest region of Los Tuxtlas, Mexico". Ecography. 17 (3): 229–241. doi:10.1111/j.1600-0587.1994.tb00098.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  216. ^ Marsh, L. K. (2003). "The nature of fragmentation.". përmbledhur nga Marsh, L. K. (red.). Primates in Fragments: Ecology and Conservation. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers. fq. 1–10. ISBN 0-306-47696-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  217. ^ Turner, I. M. (1996). "Species loss in fragments of tropical rain forest: a review of the evidence". Journal of Applied Ecology. 33 (2): 200–209. doi:10.2307/2404743. JSTOR 2404743. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  218. ^ Chiarello, A.G. (2003). "Primates of the Brazilian Atlantic forest: the influence of forest fragmentation on survival". përmbledhur nga Marsh, L. K. (red.). Primates in Fragments: Ecology and Conservation. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers. fq. 99–121. ISBN 978-0-306-47696-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  219. ^ Pope, T.R. (1996). "Socioecology, population fragmentation, and patterns of genetic loss in endangered primates". përmbledhur nga Avise, J.; Hamrick, J. (red.). Conservation Genetics: Case Histories from Nature. Norwell: Kluwer Academic Publishers. fq. 119–159. ISBN 978-0-412-05581-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  220. ^ Mittermeier, R.A.; Wallis, J.; Rylands, A.B.; Ganzhorn, J.U.; Oates, J.F.; Williamson, E.A.; Palacios, E.; Heymann, E.W.; Kierulff, M.C.M.; Yongcheng, L.; Supriatna, J.; Roos, C.; Walker, S.; Cortés-Ortiz, L.; Schwitzer, C., red. (2009). Primates in Peril: The World's 25 Most Endangered Primates 2008–2010 (PDF). Illustrated by S.D. Nash. Arlington, VA.: IUCN/SSC Primate Specialist Group (PSG), International Primatological Society (IPS), and Conservation International (CI). fq. 23–26. ISBN 978-1-934151-34-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  221. ^ Oates, J. F.; Abedi-Lartey, M.; McGraw, W. S.; Struhsaker, T. T.; Whitesides, G. H. (tetor 2000). "Extinction of a West African Red Colobus Monkey". Conservation Biology. 14 (5): 1526–1532. doi:10.1046/j.1523-1739.2000.99230.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  222. ^ McGraw, W. S. (qershor 2005). "Update on the Search for Miss Waldron's Red Colobus Monkey". International Journal of Primatology. 26 (3): 605–619. doi:10.1007/s10764-005-4368-9. S2CID 861418. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Citim literature

Redakto

Lexim i mëtejshëm

Redakto

Stampa:Library resources box

  • David J. Chivers; Bernard A. Wood; Alan Bilsborough, red. (1984). Food Acquisition and Processing in Primates. New York & London: Plenum Press. ISBN 0-306-41701-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Linqt ekstra

Redakto
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Primatët&oldid=2524382"