Wikipedia

Historia e Malit të Zi

Historia e Mali të Zi ka të dhëna të hershme të shkruara që fillojnë me Ilirinë dhe Mbretërinë e Ilirisë derisa Republika Romake e inkorporoi rajonin në provincën e Ilirikut (më vonë Dalmaci dhe Praevalitana ) pas Luftërave Iliro-Romake.

Në mesjetën e hershme, shpërngulja sllave çoi në disa shtete sllave. Në shekullin e IX, në territorin e Malit të Zi kishte tre principata: Duklja, afërsisht që korrespondon me gjysmën jugore, Travunia, perëndimi dhe Rashcia, veriu. Në 1042, Stefan Vojislav udhëhoqi një revoltë që rezultoi në pavarësinë e Dukljes dhe krijimin e dinastisë Vojislavljević . Duklja arriti kulmin e saj nën djalin e Vojisllavit, Mihailo (1046–81) dhe nipin e tij Bodin (1081–1101). [1] Në shekullin e 13-të, Zeta e kishte zëvendësuar Dukljen kur i referohej mbretërisë. Në fund të shekullit të 14-të, Mali i Zi jugor ( Zeta ) ra nën sundimin e familjes fisnike të Balshiqëve, më pas familjes fisnike Crnojević, dhe nga shekulli i 15-të, Zeta përmendej më shpesh si Crna Gora ( veneciane : monte negro ).

Pjesë të mëdha ranë nën kontrollin e Perandorisë Osmane nga viti 1496 deri në 1878. Pjesët kontrolloheshin nga Republika e Venecias . Nga viti 1516 deri në vitin 1852 sundimtarë ishin princ-peshkopët (vladikas) të Cetinjës. Shtëpia e Petroviq-Njegoshit sundoi deri në vitin 1918. Nga viti 1918 ishte pjesë e Jugosllavisë. Në bazë të një referendumi për pavarësinë të mbajtur më 21 maj 2006, Mali i Zi shpalli pavarësinë më 3 qershor të atij viti.[2][3]

Historia e hershme

Redakto
 
Rrugët Romake në Mal të Zi

Para ardhjes së popujve sllavë në Ballkan gjatë shekullit të 6-të pas Krishtit, zona e njohur tani si Mali i Zi ishte e banuar kryesisht nga ilirët .

Gjatë epokës së bronzit, Ilirët, ndoshta fisi më jugor ilir i asaj kohe, që i dhanë emrin e tyre të gjithë grupit [2] jetonin pranë liqenit të Shkodrës në kufirin e Shqipërisë dhe Malit të Zi dhe fqinj me fiset greke në jug. Përgjatë bregut të detit të Adriatikut, lëvizja e popujve që ishte tipike për botën e lashtë mesdhetare siguroi vendosjen e një përzierjeje kolonësh, tregtarësh dhe atyre në kërkim të pushtimit territorial. Koloni të konsiderueshme greke u krijuan në shekujt e 6-të dhe të 7-të para Krishtit dhe Keltët dihet se u vendosën atje në shekullin e IV para Krishtit. Gjatë shekullit të III para Krishtit, u shfaq një mbretëri autoktone ilire me kryeqytet Scutarin . Romakët kryen disa ekspedita ndëshkuese kundër piratëve vendas dhe më në fund pushtuan mbretërinë ilire në shekullin II para Krishtit, duke e aneksuar atë në provincën e Ilirikut .

Ndarja e Perandorisë Romake midis sundimit romak dhe bizantin – dhe më pas midis kishave latine dhe greke – u shënua nga një vijë që shkonte në veri nga Shkodra deri në Malin e Zi modern, duke simbolizuar statusin e këtij rajoni si një zonë margjinale e përhershme midis atyre ekonomike. botëve kulturore dhe politike të Mesdheut. Me rënien e fuqisë romake, kjo pjesë e bregdetit dalmat vuajti nga shkatërrime të përhershme nga pushtues të ndryshëm gjysmënomadë, veçanërisht gotët në fund të shekullit të 5-të dhe avarët gjatë shekullit të 6-të. Këto shpejt u zëvendësuan nga sllavët, të cilët u vendosën gjerësisht në Dalmaci nga mesi i shekullit të VII-të. Për shkak se terreni ishte jashtëzakonisht i thyer dhe i mungonte ndonjë burim i madh i pasurisë, si pasuritë minerale, zona që tani është Mali i Zi u bë një strehë për grupet e mbetura të kolonëve të mëparshëm, duke përfshirë disa fise që i kishin shpëtuar romanizimit . 

Mesjeta

Redakto
 
Vula e princit Pjetër të Dukljes nga shek. Mbishkrimi thotë "Pjetri, arkondi i Diokleisë, Amen".

Në gjysmën e dytë të shekullit të 6-të, sllavët migruan nga gjiri i Kotorrit në lumin e Bojanës dhe në brendësi të tij, si dhe rrethojnë liqenin e Shkodrës. Ata formuan Principatën e Dokleas . Nën misionet e mëposhtme të Kirilit dhe Metodit, popullsia u kristianizua . Fiset sllave u organizuan në një duka gjysmë të pavarur të Dukljes (Doclea) në shek.

Pasi u përballën me dominimin e mëvonshëm bullgar, njerëzit u ndanë pasi vëllezërit-arkontët dokleanë ndanë tokat mes njëri-tjetrit pas vitit 900. Pas rënies së Mbretërisë Serbe në vitin 960, Dokleanët u përballën me një pushtim të rinovuar bizantin deri në shekullin e 11-të. Sundimtari lokal, Jovan Vladimir Dukljanski, kulti i të cilit mbetet ende në traditën e krishterë ortodokse, në atë kohë po luftonte për të siguruar pavarësinë.

Stefan Vojisllav filloi një kryengritje kundër dominimit bizantin dhe fitoi një fitore të madhe kundër ushtrisë së disa strategjive bizantine në Tudjemili (Bar) në vitin 1042, e cila i dha fund ndikimit bizantin mbi Doclea. Në Skizmën e Madhe të vitit 1054, Doclea ra në anën e Kishës Katolike. Tivari u bë peshkopatë në 1067. Në 1077, Papa Gregori VII e njohu Dukljen si një shtet të pavarur, duke njohur mbretin e saj Mihailo (Michael, i dinastisë Vojislavljević të themeluar nga fisniku Stefan Vojislav) si Rex Doclea (Mbreti i Dukljës). Më vonë Mihailo dërgoi trupat e tij, të udhëhequr nga djali i tij Bodin, në 1072 për të ndihmuar kryengritjen e sllavëve në Maqedoni. Në vitin 1082, pas lutjeve të shumta, Peshkopia e Tivarit të Tivarit u ngrit në një Kryepeshkopatë.

Zgjerimet e mbretërve të dinastisë Vojislavljević çuan në kontrollin mbi tokat e tjera sllave, duke përfshirë Zahumljen, Bosnjën dhe Rascia. Fuqia e Doclea-s ra dhe ata në përgjithësi iu nënshtruan Princëve të Madh të Rascias në shekullin e 12-të. Stefan Nemanja lindi në vitin 1117 në Ribnicë (sot Podgoricë ). Në vitin 1168, si Zhupan i madh serb, Stefan Nemanja mori Doclean. Në statutet e Manastirit të Vranjinës gjatë shekullit të 14-të grupet etnike që përmenden ishin shqiptarët (arbanasit), vllahët, latinët (qytetarët katolik) dhe serbët. [4]

Zeta nën Balshajtë (1360–1421)

Redakto
 
Stema e Shtëpisë së Balshajve
 
Zeta nën dinastinë Balshajve në shekullin e 14-të

Principata e Zetës udhëhiqej nga shtëpia e Balshiqit nga viti 1356 deri në 1421.

Zeta brenda Despotatit Serb (1421–1451)

Redakto

Pas vdekjes së Balshës III, përfaqësuesi i fundit i Shtëpisë së Balshiqit, Zeta iu bashkua Despotatit Serb në 1421.

Zeta nën Gjurashët (1451–1496)

Redakto

Principata e Zetës drejtohej nga shtëpia e dinastisë së Gjurashëve nga shek. 1451 deri në 1496. Besohet se emri Crna Gora (Mali i Zi) e ka origjinën gjatë sundimit të tyre. Crnojeviqët u dëbuan nga Zeta nga osmanët dhe u detyruan të tërhiqen mbi Gjirin e Kotorrit, ku ndërtuan një manastir dhe një oborr mbretëror në Cetinje, kryeqyteti i ardhshëm mbretëror i Malit të Zi, përpara se të iknin përfundimisht në Venecia. [5] Në 1496, osmanët pushtuan Zetën dhe e konsoliduan atë në sanxhakun e sapokrijuar të Malit të Zi, duke i dhënë fund principatës së saj. [6]

Mali i Zi bregdetar venecian

Redakto
 
Territori i Shqipërisë Veneciane

Pas rënies dramatike të Perandorisë Romake Perëndimore (476), ilirët e romanizuar të bregdetit të Dalmacisë i mbijetuan pushtimeve barbare të avarëve në shekullin e 6-të dhe ishin vetëm nominalisht nën ndikimin e sllavëve në shekujt VII dhe VIII. Në shekujt e fundit të mijëvjeçarit të parë, këta ilirë të romanizuar filluan të zhvillonin gjuhën e tyre neolatine, të quajtur gjuha dalmate, rreth fshatrave të tyre të vegjël bregdetar që rriteshin me tregtinë detare.

Venecia filloi të merrte kontrollin e Dalmacisë jugore rreth shekullit të 10-të, duke asimiluar shpejt gjuhën dalmate me gjuhën veneciane . Nga shekulli i 14-të, Republika e Venecias ishte në gjendje të krijonte një vazhdimësi territoriale rreth Gjirit të Kotorrit (Cattaro).

Periudha e hershme moderne

Redakto

Republika e Venecias dominoi brigjet e Malit të Zi të sotëm nga viti 1420 deri në 1797. Në ato katër shekuj, zona rreth Cattaro (Kotorrit) u bë pjesë e Shqipërisë veneciane .

Lufta për ruajtjen e pavarësisë (1496-1878)

Redakto

Një pjesë e Malit të Zi të sotëm, e quajtur Sanxhaku (i cili historikisht nuk ishte pjesë e Malit të Zi deri në vitin 1912), ishte nën kontrollin e drejtpërdrejtë osman nga 1498 deri në 1912, ndërsa pjesa më perëndimore e Malit të Zi bregdetar ishte nën kontrollin venecian dhe pjesa tjetër e Malit të Zi ishte autonome nga viti 1516, kur Vladika Vavila u zgjodh si sundimtare e Malit të Zi nga klanet e tij dhe e licencuar nga Perandoria Osmane u bë një shtet teokratik dhe jo laik. Vetëm qendrat e vogla të qyteteve si Cetinja dhe Njegusi kontrolloheshin nga osmanët, por malet dhe zonat rurale ishin autonome dhe kontrolloheshin nga disa klane malazeze, të cilat ishin shoqëri luftëtarësh, por që i paguanin një taksë të veçantë Perandorisë Osmane . [7]

Populli malazez u nda në klane ( Pleme ). Çdo mashkull i rritur nga një klan ishte një luftëtar dhe merrte pjesë në luftëra. Klanet drejtoheshin nga krerët, të cilët ishin gjithashtu udhëheqës ushtarakë të një klani. Të gjithë krerët e klaneve mblidheshin disa herë në vit në një Zbor (kuvend) në Cetinje, kryeqyteti malazez, për të marrë vendime të rëndësishme për kombin, për të zgjidhur gjakmarrjen dhe për të shpallur luftëra.

Mali i Zi autonom i asaj kohe ishte i ndarë në tre pjesë ose "Nahija" :

  • Mali i Zi i Vjetër, i cili përfshinte territorin e qytetit të sotëm të Cetinjes dhe një pjesë të Danilovgradit . Ishte qendra e Malit të Zi dhe Cetinja ishte kryeqyteti. Nga Cetinja jetonin dhe sundonin princ-peshkopët malazezë (Vladikas).
  • Brda ("Kodrat") përfshinte territoret e Malit të Zi verilindor. Kjo zonë njihej edhe si "Shtatë Kodrat" (Sedam Brda) sepse ishte e banuar nga shtatë klane malazeze: Vasojevići, Bjelopavlići, Piperi, Kuçi, Bratonožići, Moraça dhe Rovca . Klanet drejtoheshin nga Vojvodat (dukat), qofshin ato me zgjedhje ose trashëgimore.
  • Hercegovina e Vjetër, një zonë në Malin e Zi perëndimor e cila ishte pjesë e shtetit jetëshkurtër mesjetar të Hercegovinës .

Në vitin 1514, territori osman i Malit të Zi u shpall si sanxhak më vete i Malit të Zi, me urdhër të Sulltan Bejazidit II . Sanxhak-beu (guvernator) i parë që u zgjodh ishte djali i Ivan Crnojeviqit, Stanisha ( Skenderbeg Crnojević ), i cili u konvertua në Islam dhe qeverisi deri në vdekjen e tij në 1528. Pavarësisht mizorisë së theksuar të Skënderbeut, osmanët nuk kishin fuqi efektive në Mal të Zi. Vladika Vavil u zgjodh në vitin 1516 princ-peshkop malazez nga populli malazez dhe patriarku i Beogradit .

 
Luftëtarët nga klani Chevo marshojnë në betejë.

Vladikas me zgjedhje (1516–1696)

Redakto

Një pretendent për fronin malazez, një nga familja Crnojević që ishte konvertuar në Islam, pushtoi Malin e Zi ashtu si Stanisha, tridhjetë vjet më parë, dhe me të njëjtin rezultat. Vukotiqi, guvernatori civil, zmbrapsi sulmin e turqve. Malazezët, të inkurajuar nga fitorja, rrethuan Jajcen në Bosnjë dhe Hercegovinën e sotme, ku garnizoni hungarez u rrethua nga afër nga ushtria osmane. Turqit ishin shumë të zënë me luftën hungareze për të marrë hak. Pushtimi tjetër osman i Malit të Zi ndodhi në vitin 1570.


Shumë dritë hidhet mbi gjendjen e Malit të Zi në këtë periudhë dhe shkaqet e suksesit të tij të pandryshueshëm në luftë, madje edhe kundër mosmarrëveshjeve të frikshme, shpjegohen nga rrëfimet e një shkrimtari bashkëkohor, Mariano Bolizza. Ky autor, një patrician i Venedikut, me banim në Kotorr në fillim të shekullit të shtatëmbëdhjetë, kaloi një kohë të konsiderueshme në Malin e Zi të Vjetër dhe botoi në 1614 një përshkrim të Cetinjes . Në atë kohë, e gjithë popullsia mashkullore e Cetinjës në dispozicion për luftë përbëhej nga 8027 persona, të shpërndarë në nëntëdhjetë e tre fshatra.

Gjendja e vendit në këtë periudhë ishte natyrisht e parregullt. Lufta ishte pushtimi kryesor i banorëve të saj nga nevoja e plotë, dhe artet e paqes u dobësuan. Shtypshkronja, aq aktive një shekull më parë, kishte pushuar së ekzistuari ; kontrolli i princit-peshkopit mbi pesë nahiet, ose rrethet, që më pas përbënin principatën, ishte i dobët; vetë kryeqyteti përbëhej nga vetëm disa shtëpi. Megjithatë, ekzistonte një sistem i qeverisjes vendore. Çdo nahia ndahej në fise, ose plemena, secila e kryesuar nga një kryetar ose kniez, i cili vepronte si gjykatës në mosmarrëveshjet midis klaneve. [8]

Historia moderne

Redakto

Petar Petrović Njegoš, një vladika me ndikim, mbretëroi në gjysmën e parë të shekullit të 19-të. Në 1851 Danilo Petrović Njegoš u bë vladika, por në 1852 u martua dhe hoqi dorë nga karakteri i tij kishtar, duke marrë titullin knjaz (Princi) Danilo I, dhe e shndërroi tokën e tij në një principatë laike.

 
Shpallja e Mbretërisë së Malit të Zi.
 
Zgjerimi i territorit të Malit të Zi (1830–1944)

Pas vrasjes së Danilos nga Todor Kadić në Kotorr, në 1860, malazezët shpallën Nikollën I si pasues të tij më 14 gusht të atij viti. Në 1861–1862, Nikolla u përfshi në një luftë të pasuksesshme kundër Perandorisë Osmane.

Pas kryengritjes së Hercegovinës, pjesërisht e inicuar nga aktivitetet e tij klandestine, ai përsëri i shpalli luftë Turqisë. Serbia iu bashkua Malit të Zi, por ajo u mund nga forcat turke po atë vit. Rusia tani u bashkua dhe mundi me vendosmëri turqit në 1877–78. Traktati i San Stefanos (mars 1878) ishte shumë i favorshëm për Malin e Zi, si dhe për Rusinë, Serbinë, Rumaninë dhe Bullgarinë. [9] Megjithatë, fitimet u shkurtuan disi nga Traktati i Berlinit (1878) . Në fund Mali i Zi u njoh ndërkombëtarisht si një shtet i pavarur, territori i tij u dyfishua efektivisht me shtimin e 1,900 square miles (4,900 km2), porti i Tivarit dhe të gjitha ujërat e Malit të Zi u mbyllën për anijet luftarake të të gjitha kombeve; dhe administrimi i policisë detare dhe sanitare në bregdet u vendos në duart e Austrisë.

Nën Nikolla I, vendit iu dha edhe kushtetuta e parë (1905) dhe u ngrit në rangun e mbretërisë në 1910.

Në Luftërat Ballkanike (1912–1913), Mali i Zi bëri fitime të mëtejshme territoriale duke e ndarë Sanxhakun me Serbinë. Megjithatë, qyteti i pushtuar i Shkodrës duhej t'i jepej shtetit të ri të Shqipërisë me insistimin e Fuqive të Mëdha, pavarësisht se malazezët kishin investuar 10.000 jetë për pushtimin e qytetit nga forcat osmano-shqiptare të Essad Pashë Toptanit .

Lufta e Parë Botërore

Redakto

Mali i Zi vuajti rëndë në Luftën e Parë Botërore . Menjëherë pasi Austro-Hungaria i shpalli luftë Serbisë (28 korrik 1914), Mali i Zi humbi pak kohë duke i shpallur luftë Fuqive Qendrore – në radhë të parë ndaj Austro-Hungarisë – më 6 gusht 1914, pavarësisht se diplomacia austriake premtoi t’ia dorëzonte Shkodrën Malit të Zi. nëse do të qëndronte neutrale. [10] Për qëllime të koordinimit në luftën kundër ushtrisë armike, gjenerali serb Bozhidar Jankoviq u emërua shef i Komandës së Lartë të ushtrive serbe dhe malazeze. Mali i Zi mori 30 artileri dhe ndihmë financiare prej 17 milionë dinarë nga Serbia. Franca kontribuoi me një detashment kolonial prej 200 burrash të vendosur në Cetinje në fillim të luftës, si dhe dy radiostacione – të vendosura në majë të malit Lovćen dhe në Podgoricë. Deri në vitin 1915 Franca e furnizonte Malin e Zi me materialet e nevojshme luftarake dhe ushqimin përmes portit të Tivarit, i cili ishte i bllokuar nga luftanijet dhe nëndetëset austriake. Në vitin 1915 Italia e mori këtë rol, duke transportuar furnizimet pa sukses dhe në mënyrë të parregullt përmes linjës Shëngjin - Bojanë - Liqeni i Shkodrës, një rrugë e pasiguruar për shkak të sulmeve të vazhdueshme të parregullsive shqiptare të organizuara nga agjentët austriakë. Mungesa e materialeve jetike përfundimisht bëri që Mali i Zi të dorëzohej.

Austro-Hungaria dërgoi një ushtri të veçantë për të pushtuar Malin e Zi  dhe për të parandaluar një kryqëzim të ushtrive serbe dhe malazeze. Megjithatë, kjo forcë u zmbraps dhe nga maja e Lovçenit të fortifikuar, malazezët vazhduan bombardimin e Kotorrit të mbajtur nga armiku. Ushtria austro-hungareze arriti të pushtonte qytetin e Pljevljes, ndërsa malazezët morën nga ana tjetër Budvën, atëherë nën kontrollin austriak. Fitorja serbe në Betejën e Cerit (15–24 gusht 1914) i largoi forcat armike nga Sanxhaku dhe Pljevlja erdhi përsëri në duart e Malit të Zi. Më 10 gusht 1914, këmbësoria malazeze kryen një sulm të fortë kundër garnizoneve austriake, por ata nuk ia dolën të përmirësonin avantazhin që fituan fillimisht. Ata rezistuan me sukses austriakëve në pushtimin e dytë të Serbisë (shtator 1914) dhe pothuajse arritën të pushtonin Sarajevën . Megjithatë, me fillimin e pushtimit të tretë austro-hungarez, ushtria malazeze duhej të tërhiqej përpara një numri shumë të lartë, dhe ushtritë austro-hungareze, bullgare dhe gjermane më në fund pushtuan Serbinë (dhjetor 1915). Megjithatë, ushtria serbe mbijetoi dhe e udhëhequr nga mbreti Pjetri I i Serbisë, filloi të tërhiqej nëpër Shqipëri. Për të mbështetur tërheqjen serbe, ushtria malazeze, e udhëhequr nga Janko Vukotiç, u angazhua në Betejën e Mojkovcit (6–7 janar 1916). Mali i Zi gjithashtu pësoi një pushtim në shkallë të gjerë (janar 1916) dhe për pjesën e mbetur të luftës mbeti në zotërimin e Fuqive Qendrore. Oficeri austriak Viktor Weber Edler von Webenau shërbeu si guvernator ushtarak i Malit të Zi midis 1916 dhe 1917. Më pas Heinrich Clam-Martinic e plotësoi këtë pozicion.

Mbreti Nikolla iku në Itali (janar 1916) dhe më pas në Francë; qeveria i transferoi operacionet e saj në Bordo . Përfundimisht aleatët çliruan Malin e Zi nga austriakët. Një Asamble Kombëtare e Podgoricës e sapombledhur ( <i id="mwAXM">Podgorička skupština</i>, <i id="mwAXQ">Подгоричка скупштина</i> ), e akuzoi Mbretin se po kërkonte një paqe të veçantë me armikun dhe për pasojë e rrëzoi atë, e ndaloi kthimin e tij dhe vendosi që Mali i Zi t'i bashkohej Mbretërisë së Serbisë më 1 dhjetor 1918. Një pjesë e ish-forcave ushtarake malazeze ende besnike ndaj Mbretit filloi një rebelim kundër bashkimit, Kryengritjes së Krishtlindjes (7 janar 1919).

Jugosllavia

Redakto
 
Harta e Zeta Banovinës

Në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, nipi i Nikollës, mbreti Aleksandri I dominoi qeverinë jugosllave . Në vitin 1922 Mali i Zi u bë pjesë e zonës së Zetës dhe më vonë Zeta Banate . Selia administrative e banatit u bë ish kryeqyteti malazez Cetinje . Gjatë kësaj periudhe, malazezët ishin ende të ndarë në politikën e të Gjelbërve dhe të Bardhëve. Partitë politike dominuese në Mal të Zi ishin Partia Demokratike, Partia Radikale Popullore, Partia Komuniste e Jugosllavisë, Aleanca e Agrarëve, Partia Federaliste Malazeze dhe Partia Republikane Jugosllave. Gjatë kësaj periudhe dy probleme kryesore në Mal të Zi ishin humbja e sovranitetit dhe gjendja e keqe ekonomike. Të gjitha partitë, përveç federalistëve, kishin të njëjtin qëndrim ndaj çështjes së parë, duke favorizuar centralizmin ndaj federalizmit. Pyetja tjetër ishte më komplekse, por fakti për të cilin të gjitha palët ranë dakord është se situata nuk ishte aspak e mirë dhe se qeveria nuk bëri asgjë për të përmirësuar jetën në zonë. I shkatërruar nga lufta, Malit të Zi nuk iu pagua kurrë dëmshpërblimet për të cilat kishte të drejtë si një nga aleatët në Luftën e Madhe. Shumica e popullsisë jetonte në zonat rurale, por popullsia më e vogël e qytetarëve kishte standarde më të mira jetese. Nuk kishte infrastrukturë dhe industria u formua nga pak kompani.

"Mbretëria e Malit të Zi" dhe Lufta e Dytë Botërore

Redakto

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Italia nën Benito Musolinin pushtoi Malin e Zi në 1941 dhe aneksoi në Mbretërinë e Italisë zonën e Kotorrit (Cattaro), ku kishte një popullsi të vogël veneciane . (Mbretëresha e Italisë – Elena e Malit të Zi – ishte e bija e ish-mbretit të Malit të Zi dhe lindi në Cetinje . )

Historiani anglez Denis Mack Smith shkroi se mbretëresha e Italisë (e konsideruar si gruaja malazeze më me ndikim në histori) e bindi burrin e saj Mbretin e Italisë Victor Emmanuel III që t'i impononte Musolinit krijimin e një Mali të Zi të pavarur, kundër dëshirës së kroatëve fashistë. dhe shqiptarët (që donin të zgjeronin vendet e tyre me territoret malazeze). Nipi i saj Princi Michael i Malit të Zi nuk e pranoi kurrë kurorën e ofruar, duke u zotuar për besnikëri ndaj nipit të tij, mbretit Pjetër II të Jugosllavisë .

Mbretëria kukull e Malit të Zi u krijua nën kontrollin fashist ndërsa Krsto Zrnov Popović u kthye nga mërgimi i tij në Romë në 1941 për të tentuar të udhëheqë Zelenashët (partinë "Green"), e cila mbështeti rivendosjen e monarkisë malazeze. Kjo milici quhej Brigada e Lovçenit . Mali i Zi u shkatërrua nga një luftë e tmerrshme guerile, kryesisht pasi Gjermania naziste zëvendësoi italianët e mundur në shtator 1943.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, siç ishte rasti në shumë pjesë të tjera të Jugosllavisë, Mali i Zi u përfshi në një lloj lufte civile. Përveç të Gjelbërve malazezë, dy fraksionet kryesore ishin ushtria jugosllave çetnike, e cila u betua për besnikëri ndaj qeverisë në mërgim dhe përbëhej kryesisht nga malazezë që deklaroheshin si serbë (shumë nga anëtarët e saj ishin të bardhë malazezë) dhe partizanë jugosllavë, qëllimi i të cilëve ishte krijimi të një Jugosllavie Socialiste pas luftës. Meqenëse të dy fraksionet kishin disa ngjashmëri në qëllimet e tyre, veçanërisht ato që kishin të bënin me një Jugosllavi të bashkuar dhe rezistencën kundër Boshtit, të dyja palët bashkuan duart dhe në 1941 filluan kryengritjen e 13 korrikut, kryengritja e parë e organizuar në Evropën e pushtuar. Kjo ndodhi vetëm dy muaj pasi Jugosllavia kapitulloi dhe çliroi pjesën më të madhe të territorit malazez, por rebelët nuk ishin në gjendje të rifitonin kontrollin e qyteteve dhe qyteteve kryesore. Pas përpjekjeve të dështuara për të çliruar qytetet Pljevlja dhe Kolasin, italianët, të përforcuar nga gjermanët, rimorën të gjithë territorin kryengritës. Në nivel lidershipi, mosmarrëveshjet në lidhje me politikën shtetërore (monarkia qendrore vs. Republika Socialiste Federale) përfundimisht çoi në një ndarje midis dy palëve; ata pastaj u bënë armiq prej tij. Vazhdimisht, të dy fraksionet po përpiqeshin të fitonin mbështetje në mesin e popullatës. Çetnikët monarkistë kishin dijetarë dhe revolucionarë me ndikim në mesin e mbështetësve të tyre, si Blazho Gjukanoviq, Zaharije Ostojiq, Radojica Perishiq, Petar Baçoviq, Mirko Lalatovic dhe Bajo Stanishiq, heroi i kryengritjes antifashiste. Megjithatë, përfundimisht çetnikët në Mal të Zi humbën mbështetjen në mesin e popullatës, ashtu si edhe fraksionet e tjera çetnike brenda Jugosllavisë. Udhëheqësi de facto i çetnikëve në Mal të Zi, Pavle Djurishic, së bashku me figura të tjera të shquara të lëvizjes si Dushan Arsovic dhe Gjorgje Lashiq, u mbajtën përgjegjës për masakrat e popullsisë myslimane në Bosnjën lindore dhe Sanxhak gjatë vitit 1944. Ideologjia e tyre për një Serbi homogjene brenda Jugosllavisë doli të ishte një pengesë e madhe në rekrutimin e liberalëve, pakicave dhe malazezëve që e konsideronin Malin e Zi si një komb me identitetin e vet. Këta faktorë, përveç faktit që disa çetnikë po negocionin me Boshtin, bënë që ushtria çetnike jugosllave të humbiste mbështetjen e aleatëve në vitin 1943. Në të njëjtin vit, Italia, e cila deri atëherë ishte në krye të zonës së pushtuar, kapitulloi dhe u zëvendësua nga Gjermania dhe luftimet vazhduan.

Podgorica u çlirua nga partizanët socialistë më 19 dhjetor 1944 dhe lufta çlirimtare ishte fituar. Josip Broz Tito e pranoi kontributin masiv të Malit të Zi në luftën kundër fuqive të Boshtit duke e vendosur atë si një nga gjashtë republikat e Jugosllavisë .

Montenegro within Socialist Yugoslavia

Redakto

Nga viti 1945 deri në vitin 1992, Mali i Zi u bë republikë përbërëse e Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë ; ishte republika më e vogël në federatë dhe kishte popullsinë më të ulët. Mali i Zi u bë ekonomikisht më i fortë se kurrë, pasi mori ndihmë nga fondet federale si një Republikë e pazhvilluar dhe u bë gjithashtu një destinacion turistik. Pas luftës vitet rezultuan të trazuara dhe u shënuan nga eliminime politike. Krsto Zrnov Popoviq, lideri i të Gjelbërve u vra në vitin 1947 dhe 10 vjet më vonë, në vitin 1957, u vra edhe çetniku i fundit malazez Vladimir Shipçiq . Gjatë kësaj periudhe komunistët malazezë si Veljko Vlahović, Svetozar Vukmanović-Tempo, Vladimir Popović dhe Jovo Kapicić mbajtën poste kyçe në qeverinë federale të Jugosllavisë. Në vitin 1948, Jugosllavia u përball me ndarjen Tito-Stalin, një periudhë tensionesh të larta midis Jugosllavisë dhe BRSS të shkaktuar nga mosmarrëveshjet rreth ndikimeve të secilit vend mbi fqinjët e tij dhe zgjidhjes së Informbiro . Filluan trazirat politike si brenda partisë komuniste ashtu edhe brenda kombit. Komunistët pro-sovjetikë u përballën me ndjekje penale dhe burgosje në burgje të ndryshme anembanë Jugosllavisë, veçanërisht në Goli Otok . Shumë malazezë, për shkak të besnikërisë së tyre tradicionale me Rusinë, e deklaruan veten si të orientuar nga sovjetikët. Kjo ndarje politike në partinë komuniste pa rënien e shumë udhëheqësve të rëndësishëm komunistë, duke përfshirë malazezët Arso Jovanović dhe Vlado Dapçević . Shumë nga njerëzit e burgosur gjatë kësaj periudhe, pavarësisht nga kombësia, ishin të pafajshëm – kjo u njoh më vonë nga qeveria jugosllave. 1954 pa përjashtimin e politikanit të shquar malazez Milovan Đilas nga partia komuniste për kritikimin e liderëve të partisë për formimin e një "klase të re sunduese" brenda Jugosllavisë së bashku me Peko Dapçeviqin .

Gjatë gjysmës së dytë të viteve 1940 dhe të gjithë viteve 1950, vendi iu nënshtrua përtëritjes infrastrukturore falë financimit federal. Kryeqyteti historik i Malit të Zi, Cetinja, u zëvendësua me Podgoricën, e cila në periudhën e ndërluftës u bë qyteti më i madh në Republikë – megjithëse ishte praktikisht i rrënuar për shkak të bombardimeve të rënda në fazat e fundit të Luftës së Dytë Botërore. Podgorica kishte një pozitë më të favorshme gjeografike brenda Malit të Zi dhe në vitin 1947 selia e Republikës u zhvendos në këtë qytet, që tani quhej Titograd për nder të Marshallit Tito. Cetinja mori titullin “qyteti hero” brenda Jugosllavisë. Veprimet e punës për të rinjtë ndërtuan një hekurudhë midis dy qyteteve më të mëdha të Titogradit dhe Nikshiqit, si dhe një argjinaturë mbi liqenin e Shkodrës që lidh kryeqytetin me portin kryesor të Barit . Porti i Barit u rindërtua gjithashtu pasi u minua gjatë tërheqjes gjermane në 1944. Portet e tjera që u përballën me përmirësim infrastrukturor ishin Kotorri, Risani dhe Tivati . Në vitin 1947 u themelua Jugopetrol Kotorr . Industrializimi i Malit të Zi u demonstrua përmes themelimit të kompanisë elektronike Obod në Cetinje, fabrikës së çelikut dhe fabrikës së birrës Trebjesa në Nikshiq, dhe Fabrikës së Aluminit në Podgoricë në vitin 1969.

Shpërbërja e Jugosllavisë dhe lufta e Bosnjës

Redakto

Shpërbërja e Jugosllavisë komuniste (1991–1992) dhe futja e një sistemi politik shumëpartiak e gjeti Malin e Zi me një lidership të ri që kishte ardhur në detyrë vetëm disa vjet më parë në fund të viteve 1980.

Në fakt, tre burra drejtuan republikën: Milo Gjukanoviç, Momir Bullatoviç dhe Svetozar Marović ; të gjithë erdhën në pushtet gjatë revolucionit anti-burokratik - një grusht shteti administrativ i llojit brenda Partisë Komuniste Jugosllave, i orkestruar nga anëtarë të rinj të partisë të afërt me Slobodan Millosheviçin .

Që të tre dukeshin komunistë të devotshëm në sipërfaqe, por ata gjithashtu kishin aftësi dhe përshtatshmëri të mjaftueshme për të kuptuar rreziqet e kapjes pas taktikave tradicionale të ngurtë të gardës së vjetër në kohët që ndryshojnë. Pra, kur Jugosllavia e vjetër në fakt pushoi së ekzistuari dhe sistemi politik shumëpartiak e zëvendësoi atë, ata shpejt e ripaketuan degën malazeze të partisë së vjetër Komuniste dhe e quajtën atë Partia Demokratike e Socialistëve të Malit të Zi (DPS).

Trashëgimia e të gjithë infrastrukturës, burimeve dhe anëtarësimit të partisë së vjetër komuniste i dha DPS-së një fillim të konsiderueshëm ndaj kundërshtarëve të tyre në partitë e sapoformuara. Ai i lejoi ata të fitonin zgjedhjet e para parlamentare shumëpartiake të mbajtura më 9 dhe 16 dhjetor 1990 dhe zgjedhjet presidenciale të mbajtura më 9 dhe 23 dhjetor 1990. Partia ka qeverisur Malin e Zi ever since (qoftë vetëm ose si anëtar drejtues i koalicioneve të ndryshme qeverisëse).

Gjatë fillimit deri në mesin e viteve 1990, udhëheqja e Malit të Zi i dha mbështetje të konsiderueshme përpjekjeve të Millosheviçit për luftë. Rezervistët malazezë luftuan në vijën e frontit të Dubrovnikut, ku kryeministri Milo Gjukanoviq i vizitonte shpesh.

Në prill të vitit 1992, pas një referendumi, Mali i Zi vendosi t'i bashkohet Serbisë në formimin e Republikës Federale të Jugosllavisë (RFJ), e cila zyrtarisht e vuri në fund Jugosllavinë e Dytë.

Gjatë Luftës së Bosnjës 1991–1995 dhe Luftës Kroate, Mali i Zi mori pjesë me forcat e tij policore dhe ushtarake në sulmet në Dubrovnik, Kroaci [11] dhe qytetet boshnjake së bashku me trupat serbe, akte agresive që synonin marrjen e më shumë territoreve me forcë, të karakterizuara nga një model i vazhdueshëm i shkeljeve të rënda dhe sistematike të të drejtave të njeriut. [12] Gjenerali malazez Pavle Strugar që atëherë është dënuar për pjesëmarrjen e tij në bombardimin e Dubrovnikut. [13] Refugjatët boshnjakë u arrestuan nga policia malazeze dhe u transportuan në kampet serbe në Foça, ku iu nënshtruan torturave sistematike dhe u ekzekutuan.

Në maj të vitit 1992, Kombet e Bashkuara vendosën një embargo ndaj RFJ-së: kjo ndikoi në shumë aspekte të jetës në vend.

Për shkak të vendndodhjes së tij të favorshme gjeografike (qasja në detin Adriatik dhe një lidhje ujore me Shqipërinë përmes Liqenit të Shkodrës ) Mali i Zi u bë një qendër për aktivitetin e kontrabandës. I gjithë prodhimi industrial malazez ishte ndalur dhe aktiviteti kryesor ekonomik i republikës u bë kontrabanda e mallrave të përdorimit – veçanërisht atyre me mungesë si benzina dhe cigaret, të cilat të dyja u rritën në çmim. U bë një praktikë e legalizuar de facto dhe vazhdoi me vite. Në rastin më të mirë, qeveria malazeze mbylli sytë ndaj veprimtarisë ilegale, por më së shumti mori pjesë aktive në të. Kontrabanda bëri milionerë nga të gjitha llojet e individëve të dyshimtë, duke përfshirë zyrtarë të lartë të qeverisë. Milo Gjukanoviç vazhdon të përballet me veprime në gjykata të ndryshme italiane për rolin e tij në kontrabandën e përhapur gjatë viteve 1990 dhe në sigurimin e strehës së sigurt në Mal të Zi për figura të ndryshme të mafies italiane, të cilët dyshohet se kanë marrë pjesë gjithashtu në zinxhirin e shpërndarjes së kontrabandës.

Historia e fundit (1996–tani)

Redakto
 
Harta e Malit të Zi modern.

Në vitin 1997 u zhvillua një mosmarrëveshje e ashpër mbi rezultatet e zgjedhjeve presidenciale. Ai përfundoi me fitoren e Milo Gjukanoviç ndaj Momir Bulatović-it në një balotazh të raundit të dytë të rrënuar me parregullsi. Megjithatë, autoritetet lejuan që rezultatet të qëndrojnë. Ish-aleatët e ngushtë ishin bërë në këtë kohë armiq të hidhur, gjë që rezultoi në një atmosferë gati luftarake në Mal të Zi për muaj të tërë gjatë vjeshtës së 1997. Ajo ndau gjithashtu Partinë Demokratike të Socialistëve të Malit të Zi . Bulatoviç dhe ndjekësit e tij u shkëputën për të formuar Partinë Popullore Socialiste të Malit të Zi (SNP), duke i qëndruar besnik Millosheviçit, ndërsa Gjukanoviç filloi të distancohej nga Serbia. Kjo largësi nga politikat e Millosheviçit luajti një rol në kursimin e Malit të Zi nga bombardimet e rënda që pati Serbia në pranverën e vitit 1999 gjatë fushatës ajrore të NATO-s .

Gjukanoviq doli fitues i qartë nga kjo luftë politike, pasi nuk e humbi pushtetin as edhe një ditë. Bulatović, nga ana tjetër, nuk mbajti më post në Mal të Zi pas vitit 1997 dhe përfundimisht u tërhoq nga politika në 2001.

Gjatë Luftës së Kosovës, shqiptarët etnikë u strehuan në Mal të Zi, por ishin ende nën kërcënimin e ushtarëve serbë, të cilët ishin në gjendje t'i kthenin refugjatët në zonat e kontrolluara nga Serbia dhe t'i burgosnin. [14]

Në pranverën e vitit 1999, në kulmin e ofensivave të NATO-s, 21 shqiptarë vdiqën në disa incidente të veçanta dhe të pashpjegueshme në Mal të Zi, sipas prokurorit të republikës. Një grup tjetër prej rreth 60 refugjatësh shqiptarë u qëllua në Kaludjerski Laz nga anëtarët e Ushtrisë Jugosllave, duke çuar në vdekjen e gjashtë personave, duke përfshirë një grua 80 vjeç dhe një fëmijë, të vrarë në të shtënat e kryqëzuara që dyshohet se vinin nga tre posta automatiku të asaj kohe të Ushtrisë Jugosllave. [15] Gjithsej, 23 shqiptarë u vranë në Kaludjerski Laz dhe prokurorët malazezë kanë akuzuar 8 ushtarë, ndër të cilët është Predrag Strugar, djali i të dënuarit për krime lufte malazeze, gjeneralit Pavle Strugar, për "trajtim çnjerëzor ndaj civilëve". [16] Gjatë luftës, Mali i Zi u bombardua si pjesë e operacioneve të NATO-s kundër Jugosllavisë, por jo aq rëndë sa Serbia. Objektivat ishin kryesisht ato ushtarake si baza ajrore e Golubovcit .

Në vitin 2003, pas vitesh grindjesh dhe ndihme nga jashtë, Republika Federale e Jugosllavisë e quajti veten " Serbi dhe Mali i Zi " dhe zyrtarisht u rikonstruktua si një bashkim i lirshëm. Bashkimi Shtetëror kishte një parlament dhe një ushtri të përbashkët dhe për tre vjet (deri në vitin 2006), as Serbia dhe as Mali i Zi nuk mbajtën një referendum për shpërbërjen e unionit. Megjithatë, në Mal të Zi u shpall një referendum për të vendosur të ardhmen e republikës. Votat e hedhura në referendumin e diskutueshëm të pavarësisë të vitit 2006 rezultuan në një fitore 55.5% për mbështetësit e pavarësisë, pak mbi kufirin prej 55% të vendosur nga BE. [17] Mali i Zi shpalli pavarësinë më 3 qershor 2006. [18]

Mali i Zi i pavarur

Redakto

Më 28 qershor 2006, Mali i Zi iu bashkua Kombeve të Bashkuara si shteti i tij i 192-të anëtar. [19]

Për 16 tetor 2016, ditën e zgjedhjeve parlamentare, sipas prokurorit special malazez, ishte përgatitur një grusht shteti kundër qeverisë së Milo Gjukanoviqit . [20] Katërmbëdhjetë persona, duke përfshirë dy shtetas rusë dhe dy liderë të opozitës malazeze, Andrija Mandiq dhe Milan Knezheviq, u paditën për rolet e tyre të dyshuara në përpjekjen për grusht shteti me akuza të tilla si "përgatitja e një komploti kundër rendit kushtetues dhe sigurisë së Malit të Zi" dhe një " tentativë për akt terrorist”. [20]

Në qershor 2017, Mali i Zi u bë zyrtarisht anëtar i NATO-s, një event që ishte refuzuar nga rreth gjysma e popullsisë së vendit dhe kishte shkaktuar një premtim për veprime hakmarrëse nga ana e qeverisë ruse. [21] [22] [23]

Në prill 2018, Milo Gjukanoviç, kreu i Partisë Demokratike të Socialistëve (DPS) në pushtet, fitoi zgjedhjet presidenciale të Malit të Zi. Politikani veteran kishte shërbyer gjashtë herë si Kryeministër dhe një herë më parë si President. Ai kishte dominuar politikën malazeze që nga viti 1991. [24]

Në shtator 2020, Partia Demokratike e Socialistëve (DPS) pro-perëndimore e Presidentit Milo Gjukanoviç humbi ngushtë zgjedhjet parlamentare pasi kishte udhëhequr vendin për 30 vjet. Opozita, blloku “ Për të ardhmen e Malit të Zi ” (ZBCG), i përbërë kryesisht nga parti nacionaliste serbe. [25] Qeveria e re pro-serbe u formua nga kryeministri Zdravko Krivokapiç . Megjithatë, qeveria e kryeministrit Zdravko Krivokapiç u rrëzua me votim mosbesimi pas vetëm 14 muajsh në pushtet. [26] Në prill 2022, u formua një qeveri e re e pakicës, e përbërë nga parti të moderuara që janë edhe pro-evropiane dhe pro-serbe. Qeveria e re u drejtua nga kryeministri Dritan Abazovic . [27]

Më 12 gusht 2022, nga disa të shtëna masive që ndodhën në Cetinje, ku lanë dhjetë të vdekur dhe gjashtë të tjerë të plagosur. Personi i armatosur, i identifikuar si 34-vjeçari Vučko Borilović, më pas u qëllua dhe u vra nga një civil i armatosur pasi u përfshi në një betejë me armë me oficerët që përgjigjeshin. [28] Kjo është vrasja masive më vdekjeprurëse në historinë e Malit të Zi. [29]

Në mars 2023, Jakov Milatovic, një kandidat pro-perëndimor i lëvizjes Evropa Tani, fitoi balotazhin e zgjedhjeve presidenciale ndaj presidentit aktual Milo Gjukanoviç për ta pasuar atë si Presidentin e ardhshëm të Malit të Zi . [30]

Shih edhe

Redakto

Linqe te jashtme

Redakto

Referime

Redakto
  1. ^ "Duklja, the first Montenegrin state". Montenegro.org. Arkivuar nga origjinali më 1997-01-16. Marrë më 2012-12-07. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ a b John Boardman. The prehistory of the Balkans and the Middle East and the Aegean world. Cambridge University Press, 1982. ISBN 978-0-521-22496-3, p. 629
  3. ^ Wilkes John. The Illyrians. Wiley-Blackwell, 1995, ISBN 978-0-631-19807-9, p. 92
  4. ^ Ćirković, Sima (2020). Živeti sa istorijom. Belgrade: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. fq. 300. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Roberts 2007.
  6. ^ Djukanović 2022.
  7. ^ Stephen Clissold (1966). A short history of Yugoslavia from earliest times to 1966, chapter III
  8. ^ Stephen Clissold (1966). A short history of Yugoslavia from earliest times to 1966
  9. ^ William L. Langer, European Alliances and Alignments, 1871–1890 (2nd ed. 1950) pp 121-66
  10. ^ For Montenegro's entry into the war, see E. Czega, "Die Mobilmachung Montenegros im Sommer 1914", Berliner Monatshefte 14 (1936): 3–23, and Alfred Rappaport, "Montenegros Eintritt in den Weltkrieg", Berliner Monatshefte 7 (1929): 941–66.
  11. ^ "Bombing of Dubrovnik". Croatiatraveller.com. 1991-10-23. Marrë më 2016-01-07. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ "A/RES/47/121. The situation in Bosnia and Herzegovina". Un.org. Marrë më 2016-01-07. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ "Shedding Light on Fate of Missing Persons" (PDF). Yihr.org. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2015-04-03. Marrë më 2016-01-07. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ Crawshaw, Steve (1999-04-29). "War In The Balkans: Montenegro – Albanian refugees tortured by Serbs | News". The Independent. Marrë më 2016-01-07. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ "BIRN Kosovo Home :: BIRN". Kosovo.birn.eu.com. 2012-11-26. Arkivuar nga origjinali më 2011-11-14. Marrë më 2016-01-07. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ Reuters Editorial (2008-08-01). "Montenegro charges 8 over murder of 23 Albanians". Reuters. Marrë më 2016-01-07. {{cite news}}: |last= ka emër të përgjithshëm (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ agencies, Staff and (22 maj 2006). "Montenegro confirms independence". the Guardian (në anglisht).
  18. ^ "Divided Montenegro Marks Decade of Independence". Balkan Insight. 3 qershor 2016. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ "GENERAL ASSEMBLY APPROVES ADMISSION OF MONTENEGRO TO UNITED NATIONS, INCREASING NUMBER OF MEMBER STATES TO 192 | Meetings Coverage and Press Releases". www.un.org. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  20. ^ a b Montenegrin Court Confirms Charges Against Alleged Coup Plotters Radio Liberty, 8 June 2017.
  21. ^ Montenegro finds itself at heart of tensions with Russia as it joins Nato: Alliance that bombed country only 18 years ago welcomes it as 29th member in move that has left its citizens divided The Guardian, 25 May 2017.
  22. ^ МИД РФ: ответ НАТО на предложения российских военных неконкретный и размытый // ″Расширение НАТО″, TASS, 6 October 2016.
  23. ^ Комментарий Департамента информации и печати МИД России в связи с голосованием в Скупщине Черногории по вопросу присоединения к НАТО Russian Foreign Ministry's Statement, 28.04.17.
  24. ^ "Djukanovic Wins Montenegro's Presidential Election". Balkan Insight. 15 prill 2018. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  25. ^ Gadzo, Mersiha. "Bosniaks in Montenegro live in 'fear, anxiety' following election". www.aljazeera.com (në anglisht).
  26. ^ Welle (www.dw.com), Deutsche. "Montenegro's government toppled in no-confidence vote | DW | 05.02.2022". DW.COM. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  27. ^ Vasiljevic, Stevo (28 prill 2022). "Montenegro approves new minority government focused on joining EU". Reuters (në anglisht).
  28. ^ "Montenegro shooting leaves 12 dead including gunman". The Guardian (në anglisht). 12 gusht 2022. Arkivuar nga origjinali më 12 gusht 2022. Marrë më 12 gusht 2022.
  29. ^ "Mass Shooting in Montenegro Leaves 11 Dead". Balkan Insight (në anglishte amerikane). 12 gusht 2022. Arkivuar nga origjinali më 13 gusht 2022. Marrë më 12 gusht 2022.
  30. ^ "Milatovic declares victory in Montenegro presidential elections". France 24 (në anglisht). 2 prill 2023.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_e_Malit_të_Zi&oldid=2564479"