Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë

Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë është një Kishë Ortodokse Lindore e përhapur në Shqipëri. Zë vendin e 13-të në diptikët e Patrikanës së Kostandinopojës (Stamboll, Turqi) dhe të 12-të në diptikët e Patrikanës së Moskës. Primati i saj mban titullin "Fortlumturia e Tij, Kryepeshkopi i Tiranës, Durrësit dhe gjithë Shqipërisë". Që nga viti 1992 ky rol është luajtur nga Kryepeshkopi Anastas Janullatos.

Emblema e Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë

Sfond

Simbol monogram paleokrishter

Treva e Shqipërisë së sotme, e shtrirë përgjatë pjesës veriore të bregdetit Jon dhe pjesës jugore të bregdetit Adriatik si dhe në brendësi rreth pjesës perëndimore të aksit të rrugës Egnatia, merrte pjesë drejtpërdrejt në brumëzimet politike e shpirtërore të tri perandorive të njëpasnjëshme: romake, bizantine dhe osmane. Njëkohësisht, u bë objekt sulmesh e plaçkitjesh barbare nga popuj të ndryshëm (hunët, gotët, normanët, serbët, bullgarët, venedikasit etj.), të cilët synonin territorin e saj. Qendrat më kryesore mitropolitane, gjithmonë kishin përbërje shumetnike, me praninë e elementit ilir, helen e romak, por dhe herë pas here me mbetje të tjera pushtuesish të ndryshëm.

Në bazë të juridiksionit kishtar të krahinave të Shqipërisë së sotme, dallojmë këto periudha:

1. Nga vitet apostolike deri në vitin 731 –gjenden në Kishën vetadministruese të Ilirikut lindor, nën Vikariatin roman të Selanikut.
2. Nga viti 731 deri në fillim të shek. XI –nën Patrikanën e Kostandinopojës.
3. Nga fillimi i shek. XI deri në vitin 1767 –shumica e peshkopatave gjenden nën Kryepeshkopatën Autoqefale të Ohrit.
4. Nga viti 1767 deri në vitin 1937 –nën Patrikanën e Kostandinopojës.
5. Nga viti 1937 deri në ditët tona –Autoqefale.

Nga vitet Apostolike deri në vitin 731

Shën Pavli, duke i shkruar bashkësisë së Romës nga Korinthi (në vitet 55 – 57 pas Krishtit), thotë se ai veproi me zell hyjnor, "kështu prej Jeruzalemit e përqark e gjer në Ilirik, kam predikuar Ungjillin e Krishtit" (Rom. 15: 18-19). "Gjer në Ilirik" tregon se mund të përfshihet edhe Iliriku, i cili në shek. I pas Krishtit ishte provincë e Maqedonisë. Nën dritën e vargut që pason "kështu jam munduar të predikoj Ungjillin jo aty ku njihej Krishti, që të mos ndërtoja mbi themelin e ndonjë tjetri" (Rom. 15: 20), kemi të drejtë të supozojmë se Apostull Pavli, personalisht ose nëpërmjet bashkëpunëtorëve të tij të ngushtë, mbolli i pari farën e Ungjillit edhe në zonën gjeografike të Shqipërisë, së cilës po i referohemi. Prania e tij në Nikopojë (Nikopoli), pak më në jug të Shqipërisë së sotme, është e pakundërshtueshme (Titit 3: 12); ashtu si edhe veprimtaria apostolike e bashkëpunëtorit të tij të ngushtë Titit, në Dalmaci, pak më në veri të Shqipërisë së sotme (2 Timoteut 4: 10). Sipas një tradite të hershme tregohet se apostull i zonës ka qenë Qesari, një nga të 70 apostujt, kurse sipas një tradite tjetër që bie dakord me të, tregohet se Pavli vendosi Qesarin si peshkopin e parë të Dyrrahut (Durrësit).

Dëshminë më të qartë rreth pranisë së komunitetit kishtar në Durrës, e tregon martirizimi i peshkop Astit në vitin 98 pas Krishtit. Në librin e Mujores së Kishës Ortodokse (Menologion), shkruhet: “Më 6 korrik Shën Asti, peshkop i Durrësit, mbaroi jetën e tij mbi kryq, i lyer me mjaltë dhe i thumbuar nga bletët”. Një ditë më vonë, më 7 korrik, kremtohet kujtimi i disa shenjtorëve: i Peregrinit dhe atyre që ishin me të, Lukianit, Pompeit, Hesikit, Papiut, Saturninit e Gjermanit, me origjinë latine, të cilët i mbyti në det guvernatori i Durrësit, Agrikola.

Durrësi, Epidamni i vjetër, koloni e hershme e kerkirasve (të ardhurve nga Korfuzi), ishte porti kryesor i Adriatikut, port prej së cilit romakët hynë në Ballkan dhe me anë të rrugës Egnatia, në Selanik dhe Kostandinopojë. Në këtë udhëkryq ishte e natyrshme të zhvillohej që në shekujt e parë të Krishterimit një Kishë kozmopolite, e cila ndonëse vuajti në mënyrë të përsëritur pushtimet, tërmetet, zjarret, gjithnjë ripërtërihej e riorganizohej.

Bazilikë në Butrint

Në kohën e Dioklecianit (284 – 305) zona veriore e Shqipërisë së sotme, me qendër Shkodrën, përbënte një pjesë të krahinës së Prevalitanës (Praevalitana); zona qendrore deri në lumin e Vjosës, me qendër Durrësin, përbënte krahinën e Epirit të Ri (Epirus Nova) dhe zona nga Vjosa deri në gjirin e Ambrakisë përbënte atë të Epirit të Vjetër (Epirus Vetus). Kur Perandoria Romake, me vdekjen e Theodhosit të parë në vitin 395, u nda në Lindje dhe Perëndim, territori i Shqipërisë së sotme kaloi në varësinë e krahinave lindore. Deri në kohën e Kostandinit të Madh, ajo varej politikisht dhe kishtarisht nga Roma. Më pas varej vetëm politikisht nga Kostandinopoja, ndërsa kishtarisht mbeti në juridiksionin e vjetër deri në vitin 731.

I gjithë Iliriku Lindor ishte një kishë vetadministruese nën mbikqyrjen e lartë të Romës, nëpërmjet Vikariatit të Selanikut. Midis nëntë peshkopatave të Vikariatit, mitropoliti i Durrësit radhitej i pesti. Tek “Synekdimos i Herakliut”, i shek. VI, përmenden qytete që sot gjeografikisht i përkasin Shqipërisë, kështu në Epirin e Ri: Dyrrahu, Skampa (Elbasani), Apollonia, Bylis, Amantia, Pulkeriopoli (Berati), Avlona (Vlora), Listra dhe Skipon; në Epirin e Vjetër: Evria, Finiqi, Adrianopoli, Ankiasmos dhe Butrotos (Butrinti). (Emrat e qyteteve dhe peshkopatave përmenden në burime të ndryshme me mjaft ndryshime). Më në jug, nga viti 429, ishte peshkopata e Dropullit, me seli fillimisht diku afër Goricës së Dropullit e më vonë (në vitin 558) në Peshkëpi. Shpeshherë selitë peshkopale zhvendoseshin për shkak të vështirësive politike e të luftërave në këtë zonë. P.sh. kur peshkopatat e Ankiasmos dhe e Finiqit u shkatërruan nga sulmet e gotëve të Totilës (552) selia e peshkopatës së Ankiasmës u zhvendos në Himarë dhe ajo e Finiqit përkohësisht në manastirin e Mesopotamit e më pas në Delvinë, ndërsa selia e Evrias fillimisht në manastirin e Soronias dhe më vonë u bashkua me peshkopatën e Butrintit.

Të dhënat historike për këtë periudhë janë shumë të kufizuara. Dëshmi të tjera plotësuese sjellin gjetjet arkeologjike, si gurë të çmuar mozaiku dhe disa emra shenjtorësh e peshkopësh. Por këto nuk mjaftojnë për rikompozimin e mozaikut të historisë së Kishës lokale. Varret e krishtera që u gjetën në portikun jashtë mureve të Butrintit (ndoshta të shek. II), janë elementët më të hershme të pranisë së komunitetit të krishterë në Shqipërinë e sotme. Në vende të ndryshme janë zbuluar bazilika paleokristiane (shih Arti - Arkitektura), kryesisht të shek. V – VI, të cilat dëshmojnë me përmasat e tyre se i shërbenin komuniteteve të krishtera me numër të madh besimtarësh dhe përbëjnë dëshmi serioze rreth lulëzimit të Krishterimit në këto vende.

Zonën tonë e vaditën me gjakun e tyre këta shenjtorë: Elefteri, “peshkop i Vlorës dhe i Ilirikut” dhe nëna e tij Anthia (në vitin 120); Donati e Therini (në Butrint, në vitin 250); Danaksi (në shek. III); Isauri, Vasili, Inocenti, Feliksi, Hermia e Peregrini (në Apolloni, në shek. III); Trifoni (nga Sheqishta e Fierit, në vitin 313); Donati, peshkop i Evrias (në vitin 387) etj. Nga Aktet e Sinodeve Ekumenike (Kuvendeve Mbarëbotërore Kishtare) njohim disa peshkopë: Eukarin e Durrësit dhe Feliksin, “peshkop i qyteteve të Apollonisë e Bylisit”, të cilët morën pjesë në Sinodin III Ekumenik (në Efes, në vitin 431); Lukën (e Durrësit), Eusebin “e Apollonisë së Epirit të Ri”, “Petron e Ekineut”, në serinë e peshkopëve të Epirit të Ri dhe Pelegrinin e Finiqit, Klaudin (ose Kladeo) e Ankiasmës, që morën pjesë në Sinodin IV Ekumenik (në Halkedoni, në vitin 451); Sisinin (e Durrësit), në Sinodin e V-VI (Penthekt ose Quinisext) “nën Kupolë” (në Kostandinopojë, në vitin 691/692). Gjithashtu, në raste të tjera përmenden edhe peshkopë të tjerë: Hipati, në Sinodin lokal të Epirit, në vitin 516; Eftihi (ose Efstohi) në vitet 449 – 451; Kostandini, në vitet 523 – 529; Valeriani, peshkop i Finiqit në kohën e perandorit Leont; Filipi, në vitin 516 dhe Eustathi, në vitin 586.

Nga viti 731 deri në fillim të shek. XI

Periudha e dytë (nga viti 731 deri në fillim të shek. XI) fillon me bashkimin e Ilirikut Lindor me Patrikanën e Kostandinopojës, nga perandori ikonoklast Leoni III Isauri dhe arrin deri në vartësinë e shumë peshkopatave të Shqipërisë së sotme nën Kryepeshkopatën Autoqefale të Ohrit. Tronditjet në këtë vend ishin të vazhdueshme dhe popullsia e krishterë përballoi sprova të mëdha. Më e vështira nga këto ishte pushtimi i Durrësit nga bullgarët, në vitin 896. Pas betejash të ashpra Vasili II mundi të vendosë (1014 – 1018) sundimin bizantin në këtë zonë.

Të dhënat historike për jetën kishtare të kësaj periudhe janë gjithashtu të pakta. Dëshmitë më të besueshme mbeten emrat e dokumentuar të peshkopatave dhe peshkopëve. Tek “Taktikon” e Leonit III (733), ashtu si tregohet në “Parisinus Codex”, rajoni i Ilirikut me mitropoli Durrësin (në të cilën varen 8 peshkopata: e Thamnit, e Skampës, e Liknidhës (Ohrit), e Amantias, e Bylisit, e Atradhës, e Avlonës (Vlorës) dhe e Akrokeravnisë) zë vendin e 15–të në listën e Patrikanës Ekumenike. Më vonë, në “Kushtetutën kishtare” të perandorit Leon Sofos (i Dituri), në fillim të shek. X, mitropoliti i Durrësit renditej në vendin e 43–të (përpara mitropolitit të Izmirit), me 15 peshkopë në varësi të tij: të Stefaniakës, Ko(u)navisë, Kroonit (Krujës), Elisus (Lezhës), Diokleas, Shkodrës, Drivashtit (Drishtit), Polaton, Gllavenicës ose Akrokeravnisë, Avlonës, Liknidhës, Antivarit (Tivarit), Çernikës, Pulkeriopolit (Beratit) dhe Gradicës. Kjo gjë lë të kuptosh, se kishte organizim të zhvilluar kishtar. Gjithashtu tregon se krijohen peshkopata të reja dhe se prej të vjetrave disa mbeten të qëndrueshme, ndonëse ndryshojnë vendin në renditje, ndërsa të tjera shfaqen me emra të rinj.

Si mitropolitë të Durrësit të kësaj periudhe përmenden: Niqifori, që shfaqet në Aktet e Sinodit të VII Ekumenik në Nikea dhe Lukiani, që firmos në Aktet e Sinodit të madh në kohën e Fotit, në Kostandinopojë në vitin 879. Gjithashtu ruhen edhe emrat e kryepriftërinjëve të peshkopatës së Dropullit, ndërmjet të cilëve: Kozmai (754 – 787), që përfaqësoi Epirin në Sinodin e VII Ekumenik dhe Vasili I (822). Në shek. X ose në fillim të shek. XI veproi e u martirizua pranë Elbasanit Shën Gjon Vladimiri, lipsanet e të cilit u ruajtën në manastirin me të njëjtin emër.

Nga fillimi i shek. XI deri në vitin 1767

Kisha bizantine në Kalanë e Beratit

Kisha e Shën Mërisë në Apolloni

Afreske e Manastiri i Ardenicës

Ikonat në një kishë ortodokse në Berat

Ikona e Krishtit në Labova e Kryqit

Në këtë periudhë dallojmë dy faza kronologjike, me vijë ndarëse kohore pushtimin osman.

Për formimin e Kryepeshkopatës së Ohrit, në vitin 1018 – pas rënies së shtetit bullgar të Samuelit – perandori bizantin Vasili II nxori tre sigjile (vendim perandori për çështje kishtare), duke i dhënë asaj në varësi gjithsej 32 krahina kishtare. Kështu, u krijua një Kryepeshkopatë e pavarur shumë e madhe, nga e cila vareshin këto peshkopata që bëjnë pjesë në Shqipërinë e sotme: e Gllavenicës – Akrokeravnisë, e Belegradit – Pulkeriopolit (Beratit), e Çernikës, e Adrianopolit dhe e Butrintit.

Mitropolia e Durrësit në shek. XI – XIII vazhdon të varet nga Patrikana e Kostandinopojës. Midis kryepriftërinjëve që e drejtuan, shquhen: Laurenti (1025), Kostandin Kavasila (1180), Romanoi (1240). Hera e fundit ku përmendet mitropoliti i Durrësit nën varësinë e Kostandinopojës është viti 1280, ku më pas shfaqet nën varësinë e Kryepeshkopatës së Ohrit. Se si hyri nën juridiksionin e saj, kjo nuk është e qartë. Durrësi ishte vendi i lindjes së muzikantit të madh bizantin Shën Joan Kukuzelit (në shek. XII ose sipas disa të tjerëve në shek. XIV), i cili jetoi në Malin e Shenjtë (Atos). Në Malin e Shenjtë gjithashtu asketuan edhe Shën Nifoni nga Lukova e Himarës dhe Shën Nili Erihioti nga Kanina.

Pas copëtimit të Perandorisë Bizantine nga latinët në vitin 1204, zona e Epirit të Ri e të Vjetër u ndikua nga planet ekspansioniste të mbretërve anzhuinë të Napolit dhe nga planet tregtare të venedikasve. Me formimin e Despotatit të Epirit (1267 – 1479), shumë peshkopata që ndodhen në truallin e Shqipërisë së sotme u gjendën përballë ndikimeve të ndryshueshme, por që nuk është e mundur të përmenden në këtë diagramë të shkurtër e përmbledhëse historike.

Nga fundi i shek. XI, Kisha Romano-Katolike shtoi përpjekjet për të shtrirë influencën e saj më në jug (me krijimin e peshkopatave të Krujës, Antibarit (Tivarit), Shkodrës etj.). Veçanërisht nga shek. XIII, pas sundimit latin (1204 – 1474), pjesa veriore e Shqipërisë së sotme u ndikua fuqishëm nga Romano-Katolicizmi. Në vitin 1273, pas vdekjes së mitropolitit ortodoks të Durrësit, pas një tërmeti, u vendos në qytet një peshkop romano-katolik. Pushtimi serb në shek. XIV shkaktoi shkretim në shumë krahina. Në të njejtën kohë familjet shqiptare (Topiajt, Balshajt, Shpatajt, Muzakajt) formojnë principata të vogla. Në vitin 1335, perandori bizantin Androniku i Ri ndërmerr një fushatë ushtarake nga Kostandinopoja dhe, nëpërmjet Selanikut, arrin në Durrës, duke i imponuar zotërimin bizantin nënshtetasve të tij kryengritës. Më vonë udhëheqësit e fuqishëm lokalë të familjes së Topiajve ua dorëzojnë Durrësin venedikasve, të cilët do ta mbajnë nën kontroll qytetin nga viti 1392 deri në vitin 1501. Në fund të fazës së parë shkëlqen figura heroike e Gjergj Kastrioti Skënderbeut, i cili me luftërat e tij (1451-1468) bëhet simbol i qëndresës së fundit të krishterë ndaj osmanllinjtë. Së fundi, edhe Durrësi bie në duart e turqve, më 1501 dhe kështu kryhet plotësisht pushtimi osman. Gjatë kohës së varësisë së mitropolisë së Durrësit nën atë të Kryepeshkopatës së Ohrit, krahina e Durrësit përmendet herë nën një mitropolit me titullin “i Durrësit, Gora-Mokrës”, dhe herë dallohet në mitropoli “e Durrësit” dhe peshkopata e “Gora-Mokrës”. Emra të njohur të mitropolitëve të Durrësit të kësaj periudhe janë: Danieli (1693), që më pas bëhet i Korçës (1694); Kozmai (1694), “mitropolit i Durrësit dhe i Dalmatëve”; Neofiti (1760); Grigori (1767).

At Kristo Negovani, prifti i parë ortodoks që bëri liturgjinë hyjnore në shqip dhe u vra (1905) nga një çetë shovinist greke për përpjekjet e tij.

Përsa i përket kohës së themelimit të Mitropolisë së Belegradit (Beratit), nuk kemi dëshmi. Emërtimi Belegrad shfaqet në fillimet e shek. XIV. Ky qytet, që u quajt edhe Berat, u pushtua prej osmanëve në kohën e Sulltan Muratit, në vitin 1431. Përmenden 20 emra kryepriftërinjsh, nga të cilët më të njohurit janë: Ignati (1691 – 1693), që bëhet më vonë Kryepeshkop i Ohrit; dhe Joasafi I (1752 – 1760 dhe 1765 – 1801), kur gjatë viteve të tij krahina kishtare e Belegradit u rikthye në fronin e Kostandinopojës.

Zona e Korçës, madje përpara se të ndërtohej qyteti, në vitin 1490, përfshihej në Mitropolinë e Kosturit, dhe kjo vetë ishte nën vartësinë e Kryepeshkopatës së Ohrit. Mitropolia e Korçës u themelua në fillim të shek. XVII, duke mbledhur rreth saj peshkopatat e Kolonjës, Devollit dhe Selasforit (Zvezdës). Peshkopi i parë i njohur i Korçës është Neofiti (1624 – 1628). Në vitin 1670, Kryepeshkopi i Ohrit Partheni, nga Korça, e ngriti vendlindjen në rang mitropolie, me titullin Mitropolia e Korçës, Selasforit dhe Voskopojës.

Zonat jugore vazhduan të vareshin nga Patrikana e Kostandinopojës. Prej 18 peshkopëve të Delvinës që njihen, ku më i hershmi është Manasiu (1270), shquhen: Sofroni (1540), intelektual i dëgjuar; Zaharia (1670 – 1682), mëshirues dhe predikues i palodhur; Manasiu (1682 – 1695), ndërtues shkollash në fshatrat e krahinës së tij, pararendës në këtë aspekt i Shën Kozmait të Etolisë. Dëshmitë për peshkopatën e Dropullit (shek. XI – XVIII) janë më të shumta. Nga 41 emrat e ditur të peshkopëve të saj shquhen: Sofiani (1672-1700), luftëtar heroik kundër kthimeve në myslimanë (islamizimeve); Mitrofani (1752 – 1760), i përgatitur dhe muzikolog i shquar; dhe Dositheu (1760 – 1799), i cili u kujdes për ndërtimin e rreth 70 kishave.

Gjatë periudhës së sundimit osman problemi më serioz për Kishën ishte kthimi i vazhdueshëm masiv në myslimanë. Më shumë ndikohet popullsia shqiptare –përveç të tjerave, edhe për arsye të mungesës së literaturës së krishterë në gjuhën amtare shqipe. Në të njejtën kohë, në zonën bregdetare të Himarës veprojnë misione të ndryshme propagandistike romano-katolike. Për mbështetjen e ortodoksëve, nga shek. XVII, në shumë zona ndërtohen manastire të reja, të cilat zhvillohen edhe në qendra të qëndresës ortodokse, kultivimit shpirtëror, arsimimit dhe aktiviteteve të dobishme sociale, p.sh. manastiret e Raveniës, Pepelit, Drianit, Çepit, Poliçanit, Çatistës, Kamenës, Leshnicës, Kakomisë, Palasës, Himarës, Dhërmiut, Qeparoit, Hormovës, Kodrës, Ardenicës (Ardevusës), Apollonisë, Joan Prodhromit (Pararendësit) në Voskopojë, etj. Gjatë kësaj kohe shumë klerikë punuan me entuziazëm për fuqizimin e popullsisë ortodokse. Nga këta shquhet hieromonaku (prift murg) Nektar Terpo nga Voskopoja, aktiviteti i të cilit shtrihej në zonën e Beratit e të Shpatit, nga viti 1710 – 1730. I përndjekur u strehua në Itali, ku edhe botoi veprën e tij “Besimi”, për të ndaluar islamizimin e ortodoksëve.

Në shumë vende të Shqipërisë së Jugut qëndresa ortodokse fuqizohet me ngritjen e kishave dhe organizimin e shkollave. Një nga qendrat më të rëndësishme ortodokse ishte Voskopoja, e ndërtuar në një rrafshnaltë, të vështirë për të shkuar. Në shek. XVIII ajo kishte rreth 60.000 banorë dhe njihte një lulëzim të mahnitshëm ekonomik e shpirtëror. Famë të madhe morën: “Akademia e Re” (1744), bibilioteka dhe shtypshkronja e saj. Qytetin e zbukuronin 20 kisha. Deri në vitin 1670 Voskopoja varej drejtpërdrejt nga Kryepeshkopi i Ohrit, më pas hyri në Mitropolinë e Korçës. Pas plaçkitjes që iu bë në vitin 1771, sepse kishte marrë pjesë në kryengritjen e Orlofit, filloi rënia e saj, që arriti kulmin në vitin 1916, kur u dogj nga çeta kaçakësh.

Që të shmangnin islamizimin e dhunshëm dhe në të njëjtën kohë të mbanin identitetin e origjinës së tyre, grupe të robëruara në shumë vende të Perandorisë Osmane preferuan të bëheshin "kriptokrishterë" (të krishterë të fshehtë). Në jetën e tyre publike shfaqeshin me emra myslimanë dhe silleshin si të tillë, por në jetën e tyre familjare mbanin traditat e tyre ortodokse. Në Shqipëri shembulli më tipik i kriptokrishterimit është ai i toskëve të Shpatit, zonës malore në jug të Elbasanit. Ky fenomen zgjati nga fundi i shek. XVII deri në fund të shek. XIX. Nuk munguan në këtë zonë edhe dëshmorët e rinj: oshënar-dëshmor Nikodhimi në vitin 1722 (përmendet nga Elbasani, por është nga Vithkuqi dhe u martirizua në Berat) dhe Kristo kopshtari ose arvanitasi, nga zonat përqark lumit Shkumbin, martirizuar në Kostandinopojë në vitin 1748.

Peshkopi Fan Noli, themelues i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë

Nga viti 1767 deri në vitin 1937

At Stath Melani, u vra (1917) nga një çetë nacionalistësh grek pranë Përmetit për këmbënguljen të përdorimin e gjuhës shqipe në liturgjinë ortodokse.

Periudha e katërt (1767 – 1937) shtrihet nga shfuqizimi i statusit të Autoqefalisë së Kryepeshkopatës së Ohrit deri në dhënien kanonike të statusit të Autoqefalisë Kishës së Shqipërisë. Ngjarja e veçantë dhe vendimtare në këtë periudhë është formimi i shtetit shqiptar, më 1912.

Në këtë periudhë riorganizohen mitropolitë dhe peshkopatat, ndërtohen kisha të reja dhe herë pas here bëhen përpjekje sistematike për zgjimin shpirtëror të ortodoksëve. Figura më e madhe e kësaj kohe ishte Shën Kozmai i Etolisë, i cili edhe veproi në këto zona nga viti 1775 deri 1779, duke përfunduar veprimtarinë e tij misionare historike me martirizim, në vitin 1779, në Berat. 30 vjet më pas, një tjetër shenjt, Nikita Arvaniti "nga vendet e Arvanitia-s (Arbërisë)", ndoshta nga Shpati, predikoi Krishtin dhe u martirizua në zonën e Serres dhe Dramës (në Greqi), në vitin 1809.

Gjatë shek. XVIII dhe XIX u bënë përpjekje serioze për përkthimin në shqip të Shkrimit të Shenjtë. I pari që përmendet është hieromonaku Grigor Knstandinidhi (më pas mitropolit i Durrësit), i cili përktheu Dhiatën e Vjetër e të Re, me gërma të një alfabeti shqip që e kishte shpikur vetë. Fatkeqësisht, ky përkthim humbi. Në shek. XIX Grigor Gjirokastriti, (peshkop i Evias), botoi një përkthim të Dhiatës së Re në shqip, me gërma greke. Më vonë dolën përkthimet e Kostandin Kristoforidhit, në gegërisht (1869) dhe në toskërisht (1879), fillimisht me gërma greke. Kryepriftërinj të shquar në këtë periudhe ishin mitropolitët e Durrësit: Grigor Kostandinidhi, Voskopojari, (1767 – 1772) dhe Krisanthi nga Madita (1821 - 1823), një nga shpikësit e metodës së re të muzikës kishtare (bizantine); mitropolitët e Dropullit: Dositheu (1760 – 1799), Gavriili Sifniosi (1799 – 1827), Joakimi nga Hios (1828 – 1835), i cili u ngjit 2 herë në fronin ekumenik (1860 – 1863 dhe 1873 – 1878); dhe mitropolitët e Beratit: Joasafi II (1802 – 1855) dhe Anthim Aleksudhi (1855 – 1887).

Historia

Kisha Ortodokse Shqiptare në SHBA

Fan Stilian Noli, prift në moshë të re (1906)

Me krijimin e shtetit shqiptar, në vitin 1912, fillon një fazë e re për Kishën ortodokse. Me arritjen e pavarësisë politike u shtrua me ngulm kërkesa e pavarësisë e të gjitha komuniteteve fetare nga qendrat, që ndodheshin në shtete të tjera. Rol vendimtar luajti diaspora shqiptare në Amerikë dhe në Evropë, me shoqatat e tyre të ndryshme, si p.sh. shoqëria “Drita”, e themeluar në Bukuresht, në vitin 1886. Veçanërisht e rëndësishme ishte edhe veprimtaria e Fan Nolit (Theofan Stiljan Nolit ose Mavromatit), i cili përktheu shumë tekste kishtare në shqip, duke ngulmuar që këto të përdoreshin në adhurim; më pas ai zuri vende drejtuese, fillimisht në Kishë, si mitropolit i Durrësit, dhe më pas në Shtetin Shqiptar, si ministër i jashtëm dhe kryeministër, në vitin 1924.

Kisha ortodokse e Shqipërisë u shpall Autoqefale fillimisht nga Kongresi i Beratit, më 10 shtator deri më 12 shtator 1922. Vendimet e tij i njohu qeveria shqiptare, e cila dhe e kishte shtyrë atë që të zhvillohej. Në Kongres u caktua Këshilli i Lartë Kishtar, që do të drejtonte përkohësisht Kishën. Në shkurt 1929 u formua Sinodi i Shenjtë i përbërë nga: Visarion Xhuvani (që ishte dorëzuar në peshkop, në Serbi më 1925) si Kryepeshkop i Shqipërisë dhe mbikqyrës i mitropolisë së Korçës, Agathangjel Çamçe mitropolit i Beratit, Ambroz Ikonomi mitropolit i Dropullit dhe Efthim Kosteva ndihmës i Kryepeshkopit. Në 29 qershor 1929, në Kongresin e Dytë Kleriko-laike që u mbajt në Korçë, u votua “Statuti i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë”. Patrikana Ekumenike refuzoi të pranonte këto veprime jokanonike, por u tregua e gatshme për t’i dhënë vetadministrim dhe paralelisht përdorimin e gjuhës shqipe në adhurim, predikim dhe në arsimimin kishtar. Për shkak të zhvillimeve politike dhe rreziqeve të ndryshme nga Perëndimi, Patrikana pranoi të diskutonte gjithashtu edhe çështjen e Autoqefalisë. Madje, ajo dërgoi në Shqipëri për bisedime me autoritetet shqiptare Mitropolitin e shquar të Trabzonit, Krisanthin, që më vonë u bë Kryepeshkop i Athinës. Krisanthi u shpreh pro dhënies së Autoqefalisë dhe sugjeroi ecurinë në vazhdim.

Kisha Ortodokse Shqiptarë në Worcester

Që të normalizoheshin marrëdhëniet me Patrikanën Ekumenike, u mblodh në Korçë, në maj 1936 Kongresi Kleriko-laik, me pjesëmarrjen e përfaqësuesve nga të 4 dioqezat (krahinat kishtare). Kongresi kërkoi falje nga Patrikana; u bënë bisedime në Athinë (13 mars 1937) dhe një komision i përbërë nga shqiptarë shkoi në Kostandinopojë për të rregulluar përfundimisht çështjen. Kjo anomali e zgjatur kishtare ishte shumë e vështirë e jo e favorshme për zhvillimin e jetës shpirtërore kishtare të ortodoksëve të Shqipërisë. Kleri vuajti mjaft si rezultat i trysnive të ndryshme dhe vështirësisë ekonomike. Populli mbeti i përçarë për një kohë të gjatë, duke qenë se trazirat kishin përmasa kombëtare të komplikuara. Nga rrëmuja u përpoqën të përfitonin Uniatët dhe grupet protestante.

Nga viti 1937 deri në ditët tona

Njohja kanonike e Autoqefalisë nga Patrikana Ekumenike, në kohën e Patrikut Beniamini I, hap një periudhë të re për Kishën e Shqipërisë. Më 12 prill 1937 u dha Tomos-i Patriarkal dhe Sinodal “mbi bekimin e Autoqefalisë së Kishës ortodokse në Shqipëri”. Sinodi i parë pas zgjedhjeve kanonike në Patrikanën Ekumenike u formua nga: Kryepeshkopi i Tiranës, Durrësit dhe gjithë Shqipërisë Kristofor Kisi, peshkopi i Korçës Evlogj Kurila, peshkopi i Beratit Agathangjel Çamçe dhe peshkopi i Gjirokastrës Pandeleimon Kotoko. Dy mitropolitë u bënë peshkopata, kurse peshkopata e tretë (e Gjirokastrës), u formua nga enoritë e Mitropolisë së hershme të Dropullit, që ndodheshin brenda Shqipërisë. Dy veçoritë e Kishës ortodokse të Shqipërisë fshihnin probleme të veçanta. E para, origjina etnike e popullsisë ortodokse (shqiptarë, grekë, vllahë dhe sllavë). E dyta, fakti se ortodoksët nuk përbënin shumicën, si në vendet e tjera të Ballkanit, por vetëm 23% të popullsisë. Kështu kundërshtimet politike, ideologjike dhe sociale që ekzistonin përbrenda Shqipërisë, por edhe turbullirat e luftës në rajon kishin pasoja të shumta në jetën e Kishës.

Pushtimi italian

Me hyrjen e ushtrive italiane, më 7 prill 1939, Shqipëria u bë pjesë e Italisë fashiste. E si rrjedhojë, menjëherë, u vunë në zbatim plane edhe për bashkimin analog fetar. Paralelisht me vendosjen e urdhrave misionarë romano-katolike në zona të ndryshme në jug të vendit, ekzistonte edhe plani strategjik i thithjes së ortodoksëve me anën e Uniatizmit. Propaganda theksonte se bashkimi i gjithë të krishterëve shqiptarë nën mbrojtjen e Vatikanit dhe shtetit italian, do të ndihmonte në zhvillimin e vendit. Sipas disave, Kryepeshkop Kristofori kishte pranuar të bashkohej me arbëreshët e Italisë (Uniatë), sipas të tjerëve, ai po përpiqej të fitonte kohë, duke e shtyrë çështjen. Megjithatë, mungesa e shumicës absolute në organet ekzekutive të Kishës ortodokse përmbysi planet e bashkimit me Uniatizmin, të cilat u shkatërruan përfundimisht me kapitullimin e Italisë, në vitin 1943.

Përndjekja ateiste

Në 23 vitet e para të tij kishte formën klasike, ashtu si në Rusi dhe në vendet e tjera të Ballkanit. Më 25 dhjetor 1948 Kryepeshkop Kristofori u detyrua të largohej dhe Kryepeshkop i ri u vu Pais Vodica, që në atë kohë ishte peshkop i Korçës (kishte mbetur i ve). U lejua gjithashtu të mbahet në Tiranë, nga 5-10 shkurt 1950, Asambleja Kleriko-laike e Kishës ortodokse, që të votohej Statuti i ri, i cili në disa pika përmirësoi Statutin e vitit 1929. Hierarkia e Kishës, pas vitit 1952, përbëhej nga Kryepeshkopi i Tiranës dhe gjithë Shqipërisë Pais Vodica, peshkopi i Gjirokastrës Damian Kokoneshi, i Korçës Filothe Duni, i Beratit Qiril Naslazi dhe ndihmës peshkop Sofron Borova. Kryepeshkopi kanonik Kristofori, u mbajt nën arrest shtëpie dhe më 19 qershor 1958 u gjet i vdekur (sipas versionit zyrtar pësoi atak kardiak). Në mars 1966 Paisi vdiq dhe në prill erdhi në fronin kryepeshkopal Damiani. Në këtë kohë filloi përpjekja për nëpërkëmbjen e fesë dhe përfaqësuesve të saj; po kështu dhe trysnia me internime, burgime dhe vrasje ndaj besimtarëve klerikë dhe laikë.

Shqiptarët ortodoksë të vendosur në Amerikë, ishin ndarë në dy grupe. Njëri nën drejtimin e Theofan Nolit e më vonë nën atë të peshkop Stefan Laskos, që mbanin lidhje me Kishën e Shqipërisë, ndërsa tjetri, nën drejtimin e peshkopit të Lefkës, Marko Lipa, që varej nga Patrikana Ekumenike. Pas vdekjes së Nolit, në mars 1965, u bënë përpjekje (1966 – 1967), për pajtimin e dy grupimeve, por pa rezultat.

Më 4 prill 1967 u dha sinjali për persekutim të plotë. Me një dekret të publikuar më 22 nëntor 1967 Shqipëria u shpall zyrtarisht shteti i parë dhe i vetëm ateist në botë dhe në histori, në të cilin u ndalua me Kushtetutë çdo shprehje fetare. Qindra kisha u rrafshuan, të tjera u kthyen në fabrika, magazina, stalla, kinema, klube. Pothuajse të gjithë manastiret u shkatërruan ose u kthyen në kazerma ushtarake. Në atë kohë Kisha e Shqipërisë kishte përveç Kryepeshkopatës edhe tri peshkopata, 19 zëvendësi arkieratike, 330 enori dhe 25 manastire. Klerikëve u hoqën rason, shumë prej tyre i burgosën ose i internuan dhe disa i martirizuan. Midis tyre, ish-Kryepeshkopi Visarion u burgos dhe Ndihmës-peshkopi i Apollonisë, Irine Banushi, u internua. Kryepeshkop Damiani nuk u përndoq, ai vdiq në shtëpi në Pogradec, më 18 tetor 1973. Në këtë persekutim të përgjithshëm, të përndjekurit dhe përndjekësit i përkisnin të gjitha komuniteteve etnike dhe fetare të Shqipërisë. Në nëntor 1990, qeveria shqiptare, e ndikuar nga ndryshimet ndërkombëtare, vendosi të zbuste masat kundër fesë.

Rilindja dhe riorganizimi

Inisiativën për riorganizimin e Kishës së Shqipërisë e mori Patrikana Ekumenike me një sërë veprimesh vendimtare. Në janar 1991, Patriku Ekumenik Dhimitri dhe Sinodi i Shenjtë i Patrikanës caktuan profesorin e Universitetit të Athinës, peshkopin e Andrusës (Drejtor i Përgjithshëm i “Shërbimit Apostolik” të Kishës së Greqisë dhe vëzhgues i Mitropolisë së Shenjtë të Irinopolit), Anastasin, si eksark patriarkal (të dërguar të Patrikanës), me mision që të shkonte në Shqipëri për t’u takuar me ortodoksët dhe autoritetet e vendit. Pas kundërshtimeve shumëmujore të shtetit shqiptar, Eksarku (i dërguari) i Patriarkanës arriti në Tiranë, më 17 korrik 1991. Gjatë udhëtimit të tij në vend konstatoi shkretimin e tmerrshëm që kishte shkaktuar përndjekja e pamëshirshme. Ishin shkatërruar 1608 kisha dhe manastire. Veprimi i parë i Eksarkut ishte krijimi i një strukture thelbësore kishtare për përfaqësimin e Kishës lokale. Për riformimin e strukturës kishtare, Eksarku i Patrikanës mblodhi Asamblenë e Përgjithshme Kleriko-laike 1-2 gusht 1991, me pjesëmarrjen e 15 klerikëve dhe 30 laikëve, nga të gjitha dioqezat e Shqipërisë, në të cilën u studiua gjendja pas regjimit komunist dhe perspektiva, në fund u zgjodhën 4 këshilltarë (epitropë) arkieratikë dhe Këshilli i Përgjithshëm Kishtar Kleriko-laik me 13 pjesëtarë. Përfaqësia e Kishës së Shqipërisë vizitoi Patrikanën Ekumenike (5-8 qershor 1992), për herë të parë pas persekutimit dhe kërkoi zgjedhjen e Eksarkut të Patrikanës si primat të Kishës së Shqipërisë.

Kryepeshkopi i Tiranës, Durrësit dhe Gjithë Shqipërisë, Anastasi

Sinodi i Patrikanës Ekumenike, me iniciativën e Patrikut Ekumenik Bartolomeut, për rikrijimin e Kishës orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, zgjodhi më 24 qershor 1992, me vota unanime, Kryepeshkop të Tiranës dhe gjithë Shqipërisë mitropolitin e Andrusës, Anastasin dhe mitropolit të Korçës arkimandritin Kristodhul Mustakas, të Gjirokastrës arkimandritin Aleksandër Kalpakidhis dhe të Beratit, Vlorës e Kaninës arkimandritin Ignat Triandis; ku edhe këto peshkopata tashmë u ringritën në rang mitropolie. Qeveria shqiptare kundërshtoi me forcë, sepse e konsideroi këtë imponim të jashtëm të udhëheqjes greke ndaj njërit prej tre komuniteteve të mëdha fetare. Presidenti i Shqipërisë Sali Berisha i shprehu pakënaqësinë e tij delegacionit të Patrikanës Ekumenike, që erdhi më 2 korrik [1992]], dhe që përbëhej nga mitropoliti i Pergës Evangjelos, mitropoliti i Filadelfias Melitoni dhe protopresviteri me origjinë shqiptare Ilia Katre. Përfundimisht, Presidenti shqiptar deklaroi se pranon vendosjen e Kryepeshkopit Anastas, por nuk bëhet fjalë të diskutohet, që të pranohen të gjithë mitropolitët ortodoksë të Shqipërisë me origjinë greke. Kryepeshkopi i ri, pasi dërgoi Mesazhin e Madh në Berat (Shqiptarë), më 11 korrik 1992, u fronëzua në Kishën Katedrale të Tiranës më 2 gusht 1992, në prani të të gjithë përfaqësuesve klerikë e laikë të krahinave të Shqipërisë. Qarqe të caktuara shqiptare tentuan ta dëbonin atë me një sërë mënyrash, akoma dhe përgatitje projektligjesh, për arsye të prejardhjes së tij greke. Në një mbledhje të jashtëzakonshme kleriko-laike në Durrës, më 21 janar 1993, të gjithë përfaqësuesit deklaruan njëzëri se nuk bëhej fjalë të toleronin një diçka tillë (largimin e Kryepeshkopit). Në vjeshtën e vitit 1994, u tentua me projektkushtetutën e re, largimi përfundimtar i Kryepeshkopit; por së fundi ajo u hodh poshtë në referendumin e 6 nëntorit 1994.

Në korrik 1996, pa ndonjë marrëveshje me palën shqiptare, u bënë në Kostandinopojë dorëzimet në mitropolitë të kandidatëve të zgjedhur në vitin 1992, për mitropolitë në fjalë. Autoritetet shqiptare e refuzuan kategorikisht hyrjen dhe vendosjen e tyre në Shqipëri. Përfundimisht, pas diskutimesh këmbëngulëse ndërmjet përfaqësuesve të Patrikanës Ekumenike, Kishës Autoqefale të Shqipërisë dhe Autoriteteve shqiptare (nga nëntori i vitit 1997 deri në korrik të 1998), çështja e formimit të Sinodit të Shenjtë u arrit me pranimin e skemës që ai të përbëhej nga dy kryepriftërinj me origjinë greke dhe dy me origjinë shqiptare. U fronëzua mitropoliti i Beratit, Ignati, ndërsa mitropolitët e Gjirokastrës, Aleksandri, dhe i Korçës, Kristodhuli, paraqitën dorëheqjen e tyre. Mitropolit i Korçës u zgjodh arkimandriti Joan Pelushi, i cili kishte shërbyer më parë si pedagog dhe dekan i Akademisë Teologjike “Ngjallja e Krishtit” në Durrës dhe Peshkop i Apolonisë ishte u zgjodh i Përndershmi Atë Kozma Qirjo, i cili përfaqësonte brezin e hershëm të priftërinjve, i cili me heroizëm vazhdonte të pagëzonte dhe të bënte Liturgji Hyjnore fshehurazi edhe gjatë viteve të egra të persekutimit fetar. Më 11 gusht 2000, Hirësia e Tij Kozma Qirjo fjeti, duke lënë vakant vendin e Peshkopit të Apolonisë. Në nëntor të vitit 2006 Sinodi u plotësua edhe me tre hierarkë të tjerë: Mitropolitin e Gjirokastrës, Hirësi Dhimitri, i cili në 15 vitet e fundit kishte shërbyer si mbikqyrës i Kryepeshkopit në këtë mitropoli; Peshkopin e Apollonisë Hirësi Nikollën dhe Peshkopin e Krujës, Hirësi Andonin, të cilët këta të dy i përkasin brezit të klerikëve të rinj shqiptarë të formuar në Akademinë Teologjike Ortodokse “Ngjallja e Krishtit”, Durrës. Po në nëntor 2006 u miratua Statuti i ri i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë. Në nëntor 2008 u nënshkrua, sipas Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë (1998) Marrëveshja pë rregullimin e marrëdhënieve të ndësjella midis Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë dhe Këshillit të Ministrave, që në vazhdim u ratifikua nga Kuvendi i Shqipërisë dhe u bë ligj i Shtetit Shqiptar, me nr. 10057, më 22.01.2009.

Në janar 2012, u dorëzuan edhe dy Peshkopë të rinj titullarë: Peshkopi i Amantias Nathanail (Lavrioti) dhe Peshkopi i Bylisit Asti (Bakallbashi). Edhe këta Peshkopë mbulojnë sektorë të caktuar të jetës kishtare, Hirësi Nathanaili “Mbikqyrjen e pasurisë së Manastireve” dhe Hirësi Asti “Dhiakoninë Apostolike” (Shërbimin Apostullor). Me këto dy dorëzime Sinodi i Shenjtë i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë për herë të parë në historinë tij përbëhet nga 8 hierarkë: nga Kryepeshkopi Anastas, kryetar; Mitropoliti i Beratit, Ignati; Mitropoliti i Korçës, Joani; Mitropoliti i Gjirokastrës, Dhimitri; Peshkopi i Apolonisë, Nikolla; Peshkopi i Krujës, Andoni; Peshkopi i Amantias, Nathanaili; Peshkopi i Bylisit, Asti; Kryesekretar i Përgjithshëm, Protopresviter Jani Trebicka.

Kisha Ortodokse e Shqipërisë gjatë periudhës 1991 - 1999, pavarësisht nga mundimet, trazirat e përgjithshme politiko-shoqërore dhe rrënimi i ekonomisë së vendit, u rimëkëmb nga rrënojat dhe, duke jetuar në atmosferë ngjalljeje, u zhvillua me ritme shumë të shpejta. Në shumë qytete, qyteza dhe në qindra fshatra, me popullsi ortodokse, u organizuan sërish enoritë ortodokse. Filloi në përgjithësi jeta liturgjike dhe e mistereve, predikimi dhe katekizmi. U organizuan lidhjet rinore, e grave dhe e intelektualëve. Për krijimin e kuadrove vendas filloi në shkurt 1992 funksionimi i shkollës Teologjike-Hieratike, e cila që nga viti 1996 u zhvendos në një kompleks ndërtesash pranë Manastirit të Shën Vlashit në Durrës, me emrin Akademia Teologjike ortodokse “Ngjallja e Krishtit”. Deri në vitin 2013 u dorëzuan 149 klerikë të rinj (ndërkohë kanë ndërruar jetë 17 klerikë), me arsim të mesëm dhe të lartë, duke kryer studime teologjike në shkollën e sipërpërmendur. Në shtator të vitit 1998, u hap në Gjirokastër Shkolla e Mesme Kishtare “Kryqi i Nderuar“ Arkivuar 9 mars 2019 tek Wayback Machine, me konvikt dhe në shtator të vitit 2007 në Sukth të Durrësit. Studentë të porsadiplomuar nga Akademia Teologjike përbënë bërthamën e parë murgjërore të Manastirit të Ardenicës.

Ajo ka shtypshkronjën e saj dhe boton dhjetëra libra teologjikë dhe formues. Kisha boton gazetën mujore “Ngjallja” (prej vitit 1992), revistën për fëmijë “Gëzohu” (prej vitit 1997), buletinin studentor ”Fjala” dhe buletinin në anglisht “News from Orthodoxy in Albania” (Të rejat nga Ortodoksia në Shqipëri); Revistën rinore "Kambanat", Revistat periodike shkencore "Kërkim" dhe "Tempulli" me artikuj për teologjinë, shkencën, kulturën, aktualitetin, si edhe gjithashtu botohen edhe libra liturgjikë, shpirtërorë e shkencorë. Kisha ka stacionin radiofonik, punishtet e qirinjve dhe të drurit.

U ndërtuan nga themelet 6 manastire dhe 150 kisha të reja (të mëdha e të vogla); u restauruan 60 kisha e manastire-monument kulture dhe u riparuan më shumë se 160 kisha. Më shumë se 70 ndërtesa u ngritën, u blenë dhe u rikonstruktuan, për selitë mitropolitane, shkolla, kopshte, qendra shëndetësore, shtëpi pritjeje, mensa për të varfërit, punishte etj. E tërë vepra ndërtuese arrin në mbi 450 objekte.

Krishti i Gjithpushtetshem (Pantokratori), Katedralja Ortodokse në Tiranë, nga artisti Josif Droboniku

Në shëndetësi kontribuon prej vitit 1999 me Qendrën e saj Diagnostike "Ungjillëzimi" Arkivuar 1 prill 2019 tek Wayback Machine në Tiranë (me 23 specialitete - me shërbime bashkëkohore mjekësore, mjekë të njohur, personel të specializuar dhe aparatura mjekësore të teknologjisë së fundit), me poliklinikat në Kavajë, Korçë, Lushnje dhe Jergucat (Gjirokastrës), gjithashtu dhe me njësinë ambulante dentare.

Në arsim, përveç institucioneve të lartpërmendura arsimore kishtare, u hapën dhe funksionojnë në Tiranë prej vitit 2000 Instituti i Formimit Profesional "Frymë Dashurie", me gjashtë degë, i pari i këtij lloji në vend; gjithashtu edhe në Gjirokastër prej vitit 2002; Tiranë Universiteti “Logos” (prej vitit 2009), me dy fakultete; në Mesopotam të Delvinës Shkolla e Mesme Teknike “Apostull Pavli”, shkollë profesionale me disa degë (prej vitit 2005); tre shkolla 9-vjeçare: në Tiranë, Shkolla shqiptaro-amerikane “Protagonistët” (prej vitit 2001); në Durrës, Shkolla shqiptaro-greke “Frymë Dashurie” Arkivuar 21 shtator 2015 tek Wayback Machine (prej vitit 2005); në Gjirokastër, Shkolla shqiptaro-greke “Frymë Dashurie” (prej vitit 2008); 17 kopshte në qytete të ndryshme; Shtëpinë e Fëmijës “Shtëpia Ortodokse e Shpresës”, në Shën Vlash të Durrësit; Konkvikt vajzash, qendra rinore, kampingje etj.

Kisha Ortodokse e Shqipërisë zhvilloi një veprimtari të gjerë sociale – veçanërisht në kohën e krizës politiko-shoqërore të vendit (1992, 1994, 1997, 1999) – me ndarjen e mijërave tonë me ushqime, veshje, ilaçe, në ndihmë të familjeve të varfra, në shkolla, jetimore,azile, burgje, si edhe me dhurime pajisjesh spitalore në qytete, fshatra dhe institucione sociale. Gjatë vitit 1999, kur vendi ynë priti valët e refugjatëve kosovarë, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë, në bashkëpunim me donatorë dhe organizma fetare ndërkombëtare (sidomos me programin ACT, të Këshillit Botëror të Kishave) organizoi një program të gjerë ndihme, prej më shumë se 12 milion dollarësh, duke ndihmuar më shumë se 33 mijë të ardhurve nga Kosova, me ushqime, veshmbathje, ndihma shtëpiake, mjekësore, strehim (në dy kampe) etj. Kampi i fundit për strehimin e tyre, që u mbyll në qershor 2001, administrohej nga Kisha. Gjithashtu, organizoi programe ekologjike si edhe të zhvillimit bujqësor (të vaditjes, ekonomisë shtëpiake, shtrimit të rrugëve etj.). Gjithashtu shumë i madh është edhe kontributi i Kishës edhe në kulturën kishtare e kombëtare të vendit. Të ardhurat ekonomike për realizimin e gjithë këtyre veprave u siguruan nga dhuratat e mijërave miqve nga jashtë vendit, të cilët iu përgjigjën fushatave të Kryepeshkopit për ndihmë.

Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë merr pjesë në mënyrë aktive në veprimtaritë e Kishave të tjera ortodokse. Ajo është anëtare e Konferencës Evropiane të Kishave (Kryepeshkopi Anastas ishte zgjedhur zëvendëspresident për periudhën 2003-2009), anëtare e Këshillit Botëror të Kishave (në vitin 2006 Kryepeshkopi Anastas u zgjodh një nga tetë Presidentët i tij), dhe e organizatës më të madhe ndërfetare në botë Konferencës së Feve për Paqen (Fortlumturia e Tij Anastasi u zgjodh në vitin 2006 President Nderi i saj), duke qënë kështu e pranishme në veprimtari të ndryshme ekumenike dhe duke kontribuar në përpjekjet për bashkëpunim paqësor dhe solidaritet në rajonin tonë dhe më gjerë.

Me veprimtarinë dhe praninë e saj, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë, ka treguar se është një faktor serioz shpirtëror, kulturor dhe social në Shqipëri si edhe i bashkëjetesës fetare në vend. Me veprën e saj të gjerë ndërtuese, arsimore, dhe në fushën e shëndetësisë punësoi miijëra njerëz në nevojë duke fuqizuar kështu ndjeshëm ekonominë e vendit.

Organizimi

Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë është e organizuar si më poshtë:

1. Kryepeshkopata e Tiranës dhe Durrësit, që përfshin Zëvendësitë Kryepeshkopale Lokale të Tiranës, Durrësit, Shkodrës dhe Shqipërisë së Veriut.
2. Mitropolia e Beratit, që përfshin Zëvendësitë Mitropolitane Lokale të Beratit, Vlorës, Lushnjes dhe Mallakastrës.
3. Mitropolia e Gjirokastrës, që përfshin Zëvendësitë Mitropolitane Lokale të Gjirokastrës, Pogonit, Përmetit, Sarandës, Delvinës dhe Himarës.
4. Mitropolia e Korçës, që përfshin Zëvendësitë Mitropolitane Lokale të Korçës, Prespës, Pogradecit, Devollit dhe Kolonjës.
5. Mitropolia e Apollonisë dhe e Fierit, që përfshin Zëvendësitë Mitropolitane Lokale: Fier, Patos, Libofshë.
6. Mitropolia e Elbasanit, që përfshin Zëvendësitë Mitropolitane Lokale: Elbasan, Shpat, Librazhd.

Sinodi i shenjtë

Sinodi i Shenjtë i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë

Sinodi i shenjtë, i përbërë prej gjithë peshkopëve të kishës autoqefale është organi më i lartë i qeverisjes së Kishës Ortodokse të Shqipërisë. Në datën 7 prill 2016 Kisha orthodhokse autoqefale e Shqipërisë themeloi edhe dy mitropoli (dioqeza) të reja, atë të Fierit dhe atë të Elbasanit.Në këtë mënyrë,kisha ortodokse shqiptare përbëhet për herë të parë në historinë e saj nga 6 dioqeza. Sinodi i shenjtë drejtohet nga Kryepeshkopi i Tiranës dhe gjithë Shqipërisë. Anëtarë të tij janë:

• Mitropoliti i Beratit z. vakant,
• Mitropoliti i Korçës z. Joan Pelushi,
• Mitropoliti i Gjirokastrës z. Dhimitri Sinaiti,
• Mitropoliti i Apollonisë dhe Fierit z. Nikolla Hyka,
• Mitropoliti i Elbasanit z. Andon Merdani,
• Mitropoliti titullar i Amantias dhe Kryesekretar i Përgjithshëm z. Nathanaili Lavrioti,
• Peshkopi i Bylisit dhe Protosingjel z. Asti Bakallbashi,

Lista e Kryepeshkopëve të Tiranës

• (1929-1937): Visarion Xhuvani (pa u njohur autoqefalia)
• (1937-1948): Kristofor Kisi (njihet autoqefalia)
• (1948-1966): Pais Vodica
• (1966-1974): Damian Kokoneshi
• (1974-1992): vakant
• (1992-vazhdon) Anastas Janullatos

Galeria

• 
  Harta e organizimit të Kishës Ortodokse Shqiptare
• 
  Eparkiat-Dioqezat Ortodokse Shqiptare
• 
  Kisha e Shën Nikolasit në Mesopotam, Shqipëri
• 
  Kisha e Shën Kollit në Voskopojë, Shqipëri
• 
  Kisha e Shën Spiridhonit, Berat
• 
  Kisha e Shën Mëhillit, Berat
• 
  Kisha e Shën Triadhës, Berat
• 
  Katedralja e Korçës
• 
  Kisha Ortodokse në Labova e Kryqit, Shqipëri
• 
  Manastiri i Ardenicës në Ardenicë, Shqipëri

Referime

• Janullatos, Anastasios, Kisha e Shqipërisë, nga vitet apostolike deri sot, Websajti i KOASH=it
• Γιαννουλάτος Aναστάσιος, “Εκκλησία της Αλβανίας: Ιστορική – Πνευματική Παράδοση. Τέχνη” në librin Χριστόπουλος Γεώργιος Α., Ο ΘΥΣΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ. 2000 Χρόνια, Ιστορία • Μνημεία • Τέχνη, Β΄ Τόμος - Πατριαρχεία και Αυτοκέφαλες Εκκλησίες, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2000. (Kryepeshkopi Anastas, THESARI I ORTODOKSISË 2000 Vjet Histori - Monumente - Art. Vol. II - Patriarkanat dhe Kishat Autoqefale).

Shiko edhe këtu

• Kisha Bizantine Arbëreshe

Lidhje të jashtme

• Orthodoxalbania.org