Wikipedia

Luani

mace e madhe e familjes Felidae
(Përcjellë nga Luani Afrikan)
This is the stable version, checked on 28 dhjetor 2023. 5 pending changes await review.

Luani (Panthera leo) është një specie në familjen Felidae dhe një anëtar i gjinisë Panthera. Ёshtë një mace me ndërtim trupor të fuqishëm dhe muskulor, me gjoks të thellë, kokë të shkurtër, të rrumbullakosur, veshë të rrumbullakët dhe një tufë flokësh në fund të bishtit. Luanët kanë dimorfizim gjinor ; luanët meshkuj të rritur kanë një krifë të madhe. Me një gjatësi tipike kokë-trup 184-208 cm meshkujt janë më të mëdhenj se femrat në 160–184 cm . Ёshtë një specie shoqërore , duke formuar grupe të quajtura krenari . Një krenari e luanit përbëhet nga disa meshkuj të rritur, femra dhe këlyshë. Grupet e luaneshave zakonisht gjuajnë së bashku, duke gjuajatur kryesisht thundrakë të mëdhenj. Luani është një mishngrënës kyç në habitatin e tij.

Luani
Vargu kohor: Pleistoceni – Tani
Një mashkull në Namibi
Një femër (luaneshë) në Okonimë
Statusi i ruajtjes
Klasifikimi shkencor e
Mbretëria: Animalia
Filumi: Chordata
Klasa: Mammalia
Rendi: Carnivora
Nënrendi: Feliformia
Familja: Felidae
Nënfamija: Pantherinae
Gjinia: Panthera
Lloji:
P. leo[1]
Emri binomial
Panthera leo[1]
Nënllojet
P. l. leo
P. l. melanochaita
daggerP. l. atrox
daggerP. l. sinhaleyus
Përhapja e luanit në Afrikë dhe në Euroazi, në të kaluarën dhe në të tashmen.
Sinonimet

Felis leo Linnaeus, 1758

Në mënyrë tipike, luani banon në kullota dhe savana dhe mungon në pyje të dendura . Zakonisht është më shumë kafshë ditore sesa macet e tjera të mëdha, por kur persekutohet përshtatet për të qenë aktiv gjatë natës dhe në muzg . Në Pleistocen , luani shkonte në të gjithë Evroazinë, Afrikën dhe Amerikën Veriore, por sot ai është reduktuar në popullsi të fragmentuara në Afrikën nën-Sahariane dhe një popullatë e rrezikuar në mënyrë kritike në Indinë perëndimore. Ёshtë renditur si i cënuar në Listën e Kuqe të BNRN-së që nga viti 1996 sepse popullsia në vendet afrikane ka rënë me rreth 43% që nga fillimi i viteve 1990. Popullatat e luanit janë të papërballueshme jashtë zonave të caktuara të mbrojtura. Edhe pse shkaku i rënies nuk është kuptuar plotësisht, humbja e habitatit dhe konfliktet me njerëzit janë shkaqet më të mëdha për zhdukje.

Harta e nënllojeve dhe kladave

Një nga simbolet më të njohura të kafshëve në kulturën njerëzore, luani është përshkruar gjerësisht në skulptura dhe piktura, në flamuj kombëtar dhe në filma dhe letërsi bashkëkohore. Luanët janë mbajtur në si kafshë beteje që nga koha e Perandorisë Romake dhe kanë qenë një specie kyçe kërkuar për ekspozim në kopshte zoologjike të gjithë botën që nga fundi i shekullit të 18-të. Paraqitjet kulturore të luanëve ishin të spikatura në periudhën e Paleolitit të Parë; gdhendje dhe piktura nga Shpellat Lascaux dhe Chauvet në Francë janë datuar nga 17,000 vjet më parë, dhe përshkrimet kanë ndodhur në pothuajse të gjitha kulturat antike dhe mesjetare që përkonin me vargjet e luanit të mëparshëm dhe aktualë.

Etimologjia

Redakto

Fjala 'luan' rrjedh nga gjuha latine : leo [4]dhe gjuha greke e lashtë : λέων ( leon ). [5] Fjala lavi ( hebraisht : לָבִיא ) gjithashtu mund të ketë lidhje. [6] Emri gjenerik Panthera është vjen nga fjala latine 'panthēra' dhe fjala e greqishtes së lashtë πάνθηρ 'panter'. [7] Panthera është fonetikisht e ngjashme me fjalën sanskrite पाण्डर pând-ara që do të thotë 'e verdhë e zbehtë. .[8]

Taksonomia

Redakto

Felis leo ishte emri shkencor i përdorur nga Karl Lineu në vitin 1758, i cili përshkroi luanin në punën e tij Systema Naturae.[3] Emri i gjinisë Panthera u krijua nga natyralisti gjerman Lorenz Oken në vitin 1816. [9] Midis mesit të shekullit të 18-të dhe mesit të shekullit të 20-të, 26 ekzemplarë luanësh u përshkruan dhe u propozuan si nënspecieve, nga të cilat 11 u njohën si të vlefshme në 2005 . [1] Ata ishin të dallohen kryesisht nga madhësia dhe ngjyra e krifës dhe lëkurës së tyre . [10]

Nënllojet

Redakto

Në shekujt XIX dhe XX, disa ekzemplarë të luanit u përshkruan dhe u propozuan si nënlloje , me rreth një duzinë të njohur si taksa të vlefshme deri në vitin 2017. [1] Midis vitit 2008 dhe 2016, vlerësuesit e Listës së Kuqe të IUCN-së përdorën vetëm dy emra të veçantë: P. l . leo për popullsitë e luanit afrikan dhe P. l. persica për popullsinë e luanit aziatik. [2][11][12] Në vitin 2017, Task Forca e Klasifikimit të Maceve të Grupit Specialist të Maceve rishikoi taksonominë e luanit , dhe njeh dy nënlloje bazuar në rezultatet e disa studimeve filogjeografike mbi evolucionin e luanit, domethënë:

Nënllojet Përshkrimi Fotografia
Luani verior P. l. leo, (Linnaeus) Panthera leo leo është nënlloji emërtues i luanit, i cili është i pranishëm në pjesën veriore të Afrikës (veçanërisht në Afrikën Perëndimore dhe në veri të Afrikës Qendrore) dhe në Indi.[13][14] Është rajonalisht i zhdukur në Evropën Jugore, në Azinë Perëndimore dhe në Afrikën Veriore. Në Afrikën Perëndimore dhe Qendrore, luanët janë të kufizuar në popullata të fragmentuara dhe të izoluara, shumica e të cilëve janë në rënie. Në Indi, ekziston një popullatë e vetme e mbijetuar brenda dhe përreth Parkut Kombëtar të Girit.[15][16][17] Popullata e Afrikës Perëndimore renditet si e rrezikuar në mënyrë kritike në Listën e Kuqe të BNRN-së; kjo popullatë është e izoluar dhe përmban më pak se 250 individë të pjekur.[18]

 

Luani jugor P. l. melanochaita Panthera leo melanochaita është një nënlloj luani në Afrikën Jugore dhe Lindore . [13] Në këtë pjesë të Afrikës , popullatat e luanëve janë zhdukur rajonalishtnë Lesoto , Xhibuti dhe Eritrea , dhe kërcënohen nga humbja e habitatit dhe vrasja, duke u vrarë nga njerëzit lokalë në shenjë hakmarrje për humbjen e bagëtive, dhe në disa vende gjithashtu nga gjuetin e trofeve. [15] Që nga fillimi i shekullit 21, popullatat e luanëve në zonat e mbrojtura të menaxhuara intensivisht në Botsvana, Namibi, Republikën Jugafrikane dhe Zimbabve janë rritur, por kanë rënë në vendet e Afrikës Lindore. [19] Në 2005, një Strategji e Ruajtjes së Luanit u zhvillua për Afrikën Lindore dhe Jugore. [20]

 

Mostrat e luanit nga disa pjesë të Malësive të Etiopisë grumbullohen gjenetikisht me ato nga Kameruni, ndërsa luanët nga zona të tjera të grumbullit të Etiopisë me mostra nga Afrika Lindore. Studiuesit, pra, supozojnë se Etiopia është një zonë kontakti midis dy nënllojeve. [21]Të dhënat mbi të gjithë gjenomin e një kampioni historik të luanit të egër nga Sudani treguan se ai bashkohej me P. l. leo në filogjenetik me bazë të ADN-s, por me një afinitet të lartë ndaj P. l. melanochaita . Ky rezultat sugjeroi që pozicioni taksonomik i luanëve në Afrikën Qendrore mund të kërkojë rishikim. [22]

Regjistrimet fosile

Redakto

Nënllojet e tjera të luanit ose speciet motra të luanit modern kanë ekzistuar në kohërat parahistorike: [23]

Nënllojet ose llojet motra Përshkrimi Fotografia
Luani i Sri Lankës P. l. sinhaleyus P. l. sinhaleyus ishte një fosil i gërmuar në Sri Lanka , i cili i atribuohej një luani. Mendohet se është zhdukur rreth 39,000 vjet më parë. [24]
Panthera leo fossilis P. leo fossilis ishte më i madh se luani modern dhe jetonte në Pleistocenin e Mesëm . Fragmentet e eshtrave u gërmuan në shpella në Mbretërinë e Bashkuar, Gjermani, Itali dhe Republikën Çeke. [25][26]

 

Luani i shpellës P. spelaea Luani i shpellës jetonte në Evroazi dhe Beringia gjatë Pleistocenit të Vonë . Ai u zhduk për shkak të ngrohjes së klimës ose zgjerimit njerëzor më së voni nga 11,900 vjet më parë. [27] Fragmentet e eshtrave të gërmuara në shpellat evropiane, aziatike veriore, kanadeze dhe alaskane tregojnë se ajo varionte nga Evropa nëpër Siberi në Alaskën perëndimore. [28] Ka të ngjarë të ketë evoluar nga P. fossilis , [29] dhe ishte e izoluar gjenetikisht dhe shumë e dallueshme nga luani në Afrikë dhe Azi. [30][29] Ёshtë përshkruar në pikturat e shpellave paleolitike , gdhendjet në fildish dhe bustet prej balte. [31]

 

Luani amerikan P. astrox Luani amerikan varionte në Amerikë nga Kanadaja deri në Patagoni . [32] Luani amerikan doli kur një popullsi luanësh shpellash në Beringia u izolua në jug të Akullit Cordilleran rreth 370,000 vjet më parë. [33][34] Një fosil nga Edmonton daton në 11,355 55 vjet më parë. [35]

 

 
Kladogrami i studimit të 2006 ,[36][37] stidimi i 2010[38] dhe studimi i 2011.[39]

Evolucioni

Redakto
 
e kuqe Panthera spelaea
blu P. atrox
jeshile P. leo

Harta e shpërndarjes maksimale të luanit.

Analizat filogjenetike të ADN- së bërthamore dhe mitokondriale nga të gjitha specie e Felidae tregojnë se zhvillimi i tyre evolucionar filloi në Azi në Miocen rreth 14,45 - 8,38 milion vjet më parë në 16.76 deri në 6.46 milion vjet më parë . Prejardhja e Panthera vlerësohet të ketë devijuar gjenetikisht nga rreth 9.32 deri në 4,47 milionë vjet më parë në 11.75 në 0.97 milion vjet më parë . [36][40][41] Origjina gjeografike e Panthera ka shumë të ngjarë Azinë Qendrore veriore. [42] Rezultatet e analizave ndryshojnë në marrëdhënien filogjenetike të luanit; ishte menduar të formohej një grup motër me jaguarin ( P. onca ) që u nda rreth 1.22 milion vjet më parë , [36] por edhe me leopardin ( P. pardus ) që u nda 3.1 deri 1.95 milion vjet më parë [38][39] në 4,32 deri 0,02 milion vjet më parë .

Vlerësimet për kohën e divergjencës së linjave moderne dhe luanit të shpellës variojnë nga 529,000 deri 392,000 vjet më parë bazuar në shkallën e mutacionit për kohën e gjenerimit të luanit modern. Nuk ka asnjë provë për rrjedhën e gjeneve midis dy linjave, që tregojnë se ato nuk kishin të njëjtën zonë gjeografike. [22] Luanët e shpellave evroaziatikë dhe amerikanë u zhdukën në fund të periudhës së fundit akullnajore pa pasardhës mitokondrial në kontinente të tjera. [30][43][44] Luani modern ishte ndoshta shpërndarë gjerësisht në Afrikë gjatë Pleistocenit të Mesëm dhe filluan të shkonin drejt Afrikës Sub-Sahariane gjatë Pleistocenit të Vonë. Popullsitë e luanit në Afrikën Lindore dhe Jugore u ndanë nga popullsitë në Afrikën Perëndimore dhe Veriore, kur pylli ekuatorial ekuivalent u zgjerua 183.500 në 81.800 vjet më parë. [45] Ata ndanë një paraardhës të zakonshëm ndoshta midis 98,000 dhe 52,000 vjet më parë. [22] Për shkak të zgjerimit të Saharasë midis 83,100 dhe 26,600 vjet më parë, popullsitë e luanit në Afrikën Perëndimore dhe Veriore u ndanë. Ndërsa pylli i shiut u zhduk dhe kështu krijoi habitatet më të hapura, luanët u zhvendosën nga Perëndimi në Afrikën Qendrore. Luanët nga Afrika e Veriut u shpërndanë në Evropën Jugore dhe Azinë midis 38.800 dhe 8.300 më parë.

Zhdukja e luanëve në Evropën Jugore, Afrikën e Veriut dhe Lindjen e Mesme ndërpreu rrjedhën e gjeneve midis popullsisë së luanit në Azi dhe Afrikë. Provat gjenetike zbuluan mutacione të shumta në mostrat e luanit nga Afrika Lindore dhe Jugore, gjë që tregon se ky grup ka një histori më të gjatë evolucionare sesa mostrat e luanit gjenetikisht më pak të larmishëm nga Azia dhe Afrika Perëndimore dhe Qendrore. [46]

Hibridët

Redakto

Në kopshtin zoologjik, luanët janë kryqëzuar me tigra për të krijuar hibridë për kuriozitetin e vizitorëve ose për qëllime shkencore. [47][48] Ligri është më i madhë se sa një luan dhe një tigër, ndërsa shumica e tigonëve janë relativisht të vegjël në krahasim me prindërit e tyre për shkak të efekteve gjenomit reciprok. [49][50] Leoponi është një hibrid midis një luani dhe leopardi. [51]

Përshkrim

Redakto
 
Një luanesh me gishtin karakteristik
 
Skeleti

Luani është një mace muskulore, me gjoks të thellë, me një kokë të shkurtër të rrumbullakët, qafë të ulur dhe veshë të rrumbullakët. Gëzofi i yij ndryshon nga ngjyrë kafe e lehtë në gri të argjendtë, të kuqe të verdhë dhe kafe të errët. Një luan i lindur i ri ka njolla të errëta , të cilat zbehen ndërsa këlyshi arrin moshën madhore, megjithëse njolla të zbehta shpesh mund të shihen ende në këmbë dhe në nënshartesa. Luani është i vetmi anëtar i familjes së maceve që shfaq dimorfizëm gjinor të dukshëm . Meshkujt kanë kokë më të gjerë dhe një krifë të spikatur që rritet poshtë dhe prapa duke mbuluar pjesën më të madhe të kokës, qafës, shpatullave dhe gjoksit. Krifa është tipike në ngjyrë kafe dhe me qime të verdha, ndryshku dhe të zeza. [52][53]

Bishti i të gjithë luanëve përfundon me një çufkë të errët, me flokë që në disa luanë arrin afërsisht 5 mm me gjatësi të fortë, "shpinë" që formohet nga pjesët e fundit, të bashkuara me kockat e bishtit. Funksionet e nxitjes janë të panjohura. Çufka mungon në lindje dhe zhvillohet në rreth 5 1 ⁄ 2

muajsh. Ёshtë lehtësisht i identifikueshme nga mosha shtatë muajsh. [54]

Nga llojet e gjalla të felidëve, luani rivalizohet vetëm nga tigri në gjatësi, peshë dhe lartësi në sup. [55] Kafka e tij është shumë e ngjashme me atë të tigrit, megjithëse rajoni frontal është zakonisht më i rrafshët, dhe ka një rajon postorbital pak më të shkurtër dhe hapje të gjerë të hundës sesa ato të tigrit. Për shkak të sasisë së variacionit të kafkës në të dy nënllojet, zakonisht vetëm struktura e nofullës së poshtme mund të përdoret si një tregues i besueshëm i specieve. [56][57]

Madhësia dhe pesha e luanëve të rritur ndryshojnë në të gjithë gamën globale dhe habitatet. [58][59][60][61] Llogaritë e disa individëve që ishin më të mëdhenj se mesatarja ekzistojnë nga Afrika dhe India. [52][62][63][64]

Mesatarja Luanesha Luani
Gjatësia e kokës dhe trupit 160–184 cm (63–72 in)[65] 184–208 cm (72–82 in)[65]
Gjatësia e trupit 72–89.5 cm (28.3–35.2 in)[65] 82.5–93.5 cm (32.5–36.8 in)[65]
Pesha 118.37–143.52 kg (261.0–316.4 lb)në Afrkën e Jugut,[58]
119.5 kg (263 lb) në Afrikën lindore,[58]
110–120 kg (240–260 lb) në Indi[59] 		186.55–225 kg (411.3–496.0 lb) në Afrkën e Jugut,[58]
174.9 kg (386 lb) në Afrikën lindore,[58]
160–190 kg (350–420 lb) në Indi[59]
 
Një mashkull 6 vjecar në Afrkën e Jugut
 
Mashkull në Afrikën perëndimore

Krifa

Redakto

Krifa e luanit mashkull është tipari më i dallueshëm i specieve. [10] Mund të ketë evoluar rreth 320,000-190,000 vjet më parë. [66] Fillon të rritet kur luanët janë rreth një vjeç. Ngjyra e krifës ndryshon dhe errësohet me moshën; hulumtimet tregojnë se ngjyra dhe madhësia e tij janë të ndikuara nga faktorë mjedisorë siç është temperatura mesatare e ambientit. Gjatësia e krifës me sa duket sinjalizon luftimin në marrëdhëniet mashkull-mashkull; individët me errësirë mund të kenë jetë më të gjatë që kanë nisur të jenë riprodhues dhe pasardhësit kanë mbijetesë më të madhe, megjithëse vuajnë në muajt më të nxehtë të vitit. Prania, mungesa, ngjyra dhe madhësia e krifës shoqërohen me parakushtin gjenetik, pjekurinë seksuale dhe klimën; një krifë e madhe tregon një kafshë të shëndetshme. Në Parkun Kombëtar të Serengetit , luaneshat favorizojnë meshkujt me krifë të dendur dhe të errët si bashkëshortë. [67][68] Temperatura e ftohtë e ambientit në kopshtin zoologjik evropian dhe në Amerikën e Veriut mund të rezultojë në një krifë më të rëndë. [69] Luanët aziatikë zakonisht kanë krifë më të rrallë se luanët mesatarë afrikanë. [70]

Pothuajse të gjithë luanët meshkuj në Parkun Kombëtar Pendjari janë ose pa krifë ose kanë krifë shumë të shkurtër.Luan menalez është raportuar edhe në Senegal, në Parkun Kombëtar Dinder në Sudan dhe në Parkun Kombëtar Tsavo Lindor , Kenia. Luani origjinal mashkull i bardhë nga Timbavati në Republika jugafrkane ishte gjithashtu i pastër.

Variacioni i ngjyrave

Redakto

Luani i bardhë është një morf i rrallë me një kusht gjenetik të quajtur leucism . Nuk është albino; ka pigmentim normal në sy dhe lëkurë. Luanët e bardhë janë parë herë pas here brenda dhe përreth Parkut Kombëtar Kruger dhe Rezervatit të Lojërave Private Timbavati në Afrikën Jugore lindore. Ata u zhdukën në të egër në vitet 1970, duke ulur kështu pishinën e gjenit të bardhë të luanit . Sidoqoftë, 17 lindje janë regjistruar në pesë krenari midis 2007 dhe 2015. [71]Luanët e bardhë janë zgjedhur për mbarështim në robëri. [72]Ata thuhet se janë riprodhuar në kampe në Afrikën e Jugut për t'u përdorur si trofe për t'u vrarë gjatë gjuetive të konservuara . [73]

Shpërndarja dhe habitati

Redakto
 
Luan në Indi

Luanët afrikanë jetojnë në një popullsi të shpërndarë në të gjithë Afrikën Sub-Sahariane. Luani preferon fusha me bar dhe savana, luginat e lumenjve dhe pyje të hapura me shkurre. Mungon nga pyjet e shiut dhe rrallëherë hyn në pyll të mbyllur. Në malin Elgon , luani është regjistruar në një lartësi prej 3.600 m dhe afër vijës së borës në malin Kenia . [52] Luanët ndodhen në kullotat e savanës me pemë akacie të shpërndara , të cilat shërbejnë si hije. Luani aziatik tani mbijeton vetëm në dhe përreth Parkut Kombëtar Gir në Gujarat , India Perëndimore. Habitati i tij është një përzierje e pyllit të thatë të savanës dhe pylli të pastruar nga bimësia . [11]

Gama historike

Redakto

Në Afrikë, rrezja e luanit fillimisht përshkoi pjesën më të madhe të zonës qendrore të pyjeve me shi dhe shkretëtirën e Saharasë . [74]Në vitet 1960, ai u zhuk në Afrikë Veriore , përveç në pjesën jugore të Sudanit. [16][75][76]

 
Harta e shpërndarjes së fosileve të luanit në Ballkan me të kuqe

Në Evropën Jugore dhe Azinë, luani dikur shkonte në rajone ku kushtet klimatike mbështesin një bollëk me pre. [77]Në Greqi, ishte e zakonshme siç raportohet nga Herodoti në 480 pes; ai u konsiderua i rrallë nga 300 pes dhe u zhduk rreth 100 pas Krishtit. [52] Ishte i pranishme në Kaukaz deri në shekullin e 10-të. [57] Ka jetuar në Palestinë deri në Mesjetë , dhe në Azinë Jugperëndimore deri në fund të shekullit të 19-të. Nga fundi i shekullit të 19-të, ai ishte zhdukur në pjesën më të madhe të Turqisë. [78] Luani i fundit në Iran u pa në 1942 rreth 65 km në veriperëndim të Dezfulit , [79] megjithëse kufomat e një luaneshe u gjetën në brigjet e lumit Karun në Provincën Khūzestān në 1944. [80] Dikur shkonte nga Sind dhe Punjab në Pakistan deri në Bengal dhe Lumi Narmada në Indinë qendrore. [81]Luani ka jetuar edhe në Shqipëri.[82]

Sjellja dhe ekologjia

Redakto

Luanët e kalojnë pjesën më të madhe të kohës duke pushuar; ato janë joaktive për rreth 20 orë në ditë. [83] Edhe pse luanët mund të jenë aktiv në çdo kohë, aktiviteti i tyre përgjithësisht kulmohet pas muzgut me një periudhë shoqërizimi dhe ulërimash. Shpërthime të përhershme të aktivitetit vazhdojnë deri në agim, kur gjuetia më së shpeshti zhvillohet. Ata kalojnë mesatarisht dy orë në ditë duke ecur dhe 50 minuta duke ngrënë. [84]

Organizimi i grupit

Redakto
 
Tre luanë në pemë në Uganda
 
Një luaneshë dhe dy meshkuj në Masai Mara

Luani është më shoqërori nga të gjitha speciet e egra felidë, që jeton në grupe me individë të lidhur me pasardhësit e tyre. Një grup i tillë quhet " krenari ". Grupet e luanëve meshkuj quhen "koalicione". [85] Femrat formojnë njësinë e qëndrueshme shoqërore në një krenari dhe nuk tolerojnë femrat e jashtme. [86] Anëtarësia ndryshon vetëm me lindjen dhe vdekjen e luaneshave[87], megjithëse disa femra largohen dhe bëhen nomade. [88] Krenaria mesatare përbëhet nga rreth 15 luanë, duke përfshirë disa femra të rritur dhe deri në katër meshkuj dhe këlyshët e tyre të të dy gjinive. Janë vërejtur krenari të mëdha, të përbërë nga deri në 30 individë. [89] Përjashtimi i vetëm nga ky model është krenaria e luanit Tsavo që gjithmonë ka vetëm një mashkull të rritur. [90] Këlyshët meshkuj përjashtohen nga krenaria e nënës kur arrijnë pjekurinë në moshën rreth dy ose tre vjeç. [88]

Disa luanë janë "nomadë" që variojnë gjerësisht dhe lëvizin sporadikisht, qoftë në çifte ose vetëm. [85] Një luan mund të ndryshojë stilin e jetës. [91] Ndërveprimet midis krenarive dhe nomadëve kanë tendencë të jenë armiqësore, megjithëse femrat e krenarisë në estrus lejojnë meshkujt nomadë t'u afrohen atyre. [92] Meshkujt kalojnë vite në një fazë nomade para se të fitojnë vendbanimin në një krenari. [93] Një studim i ndërmarrë në Parkun Kombëtar Serengeti zbuloi se koalicionet nomade fitojnë rezidencën në moshën midis 3.5 dhe 7.3 vjeç. [94] Në Parkun Kombëtar Kruger, luanët meshkuj lëvizin më shumë se 25 km larg krenarisë së tyre natale për të kërkuar territorin e tyre. Luanët femra qëndrojnë më afër krenarisë së tyre të më parshme. Prandaj, luanët femra në një zonë janë më të afërt me njëri-tjetrin sesa luanët meshkuj në të njëjtën zonë. [95]

Zona e zënë nga një krenari quhet "zona e krenarisë" ndërsa ajo e zënë nga një nomad është një "varg". [85] Meshkujt e lidhur me një krenari kanë tendencë të qëndrojnë në kufijtë, duke patrulluar territorin e tyre . Arsyet e zhvillimit të socialitetit të luaneshës janë më të theksuarit në çdo specie mace. Suksesi i rritur në gjueti duket të jetë një arsye e dukshme, por kjo është e pasigurt pas ekzaminimit; gjuetia e koordinuar lejon një grabitje më të suksesshme, por gjithashtu siguron që anëtarët jo-gjuetarë të ushqehen pa u lodhur. Megjithatë, disa femra marrin një rol në rritjen e këlyshëve që mund të lihen vetëm për periudha të zgjatura. Anëtarët e krenarisë priren të luajnë rregullisht të njëjtin rol në gjueti dhe të nxisin aftësitë e tyre. Shëndeti i gjahtarëve është nevoja kryesore për mbijetesën e krenarisë; gjuetarët janë të parët që konsumojnë prenë në vendin ku është marrë. Përfitimet e tjera përfshijnë zgjedhjen e mundshme të farefisit ; ndarja e ushqimit brenda familjes; mbrojtja e të rinjve, mirëmbajtja e territorit dhe sigurimi individual kundër sulmeve dhe urisë. [62]

Të dy meshkujt dhe femrat mbrojnë krenarinë kundër sulmeve, por luani mashkull është më i përshtatshmi për këtë qëllim për shkak të ndërtimit të tij më të fortë dhe më të fuqishëm. Disa individë vazhdimisht drejtojnë mbrojtjen kundër sulmeve, ndërsa të tjerët mbeten prapa. [96]Luanët kanë tendencë të marrin role specifike në krenari; individët me lëvizje të ngadalta mund të ofrojnë shërbime të tjera me vlerë për grupin. [97] Përndryshe, mund të ketë shpërblime që lidhen me të qenurit një udhëheqës që largon ndërhyrës; niveli i luaneshave në krenari reflektohet në këto përgjigje. [98] Meshkujt të lidhur me krenarinë duhet të mbrojnë lidhjen e tyre me krenarinë nga meshkujt e jashtëm që mund të përpiqen t'i uzurpojnë ato.

Krenaritë e luanit aziatik ndryshojnë në përbërjen e grupit. Luanët meshkuj aziatikë janë të vetmuar ose shoqërojnë deri në tre meshkuj, duke formuar një krenari të lirshme ndërsa femrat shoqërohen me deri në 12 femra të tjera, duke formuar një krenari më të fortë së bashku me këlyshët e tyre. Luanët femra dhe meshkuj shoqërohen vetëm kur çiftëzohen. [99] Koalicionet e meshkujve kanë territor për një kohë më të gjatë se luanët e vetëm. Meshkujt në koalicione prej tre ose katër individësh shfaqin një hierarki të theksuar, në të cilën një mashkull dominon të tjerët. [100]

Gjuetia dhe dieta

Redakto

Luani është një hiperarkarnivor gjeneralist[101] dhe konsiderohet të jetë një specie themelor në habitat . [102] Preja e tij përbëhet kryesisht nga gjitarët-veçanërisht thundrakë të mëdhenj me madhësi 190-550 kg me një preferencë për antilopë afrikane blu , zebrën e fushës , buallin afrikan , gemsbokun dhe gjirafën . Luanët gjuajn gjithashtu edhe derra të egër afrikan në varësi të disponueshmërisë, megjithëse speciet janë nën kufirin e peshës së preferuar. [103] Në Indi, dreri sambar dhe çitali janë preja e egër e regjistruar më së shpeshti, [53][103][104]ndërsa bagëtitë shtëpiake mund të kontribuojnë ndjeshëm në dietën e tyre. [104] Ata zakonisht shmangin elefantët e rritur plotësisht , rinocerontët dhe hipopotamin , si dhe pretë e vogla si dik-dik , hiraksin , lepujt dhe majmunët . [103][105] Pre të pazakontë përfshijnë ferrgjatët dhe zvarranikë të vegjël.[106] Luanët vrasin grabitqarët e tjerë si leopardin , gepardin dhe hienën me njolla por rrallë i konsumojnë ato. [107]

 
Skelet luani i cili është paraqitur në formën e gjuetis duke gjuajtur një eland të zakonshëm
 
Luanesha që po vrasin një buall në Serenget

Luanët e rinj shfaqin së pari sjellje kërcënuese në moshën rreth tre muajsh, megjithëse nuk marrin pjesë në gjueti deri sa të kenë mbushur gati një vit dhe fillojnë të gjuajnë në mënyrë efektive kur i afrohen moshës dy vjeç. [108] Luanët e vetëm janë të aftë të rrëzojnë zebra dhe antilopa afrikane, ndërsa pretë më e madhe si buallin dhe gjirafat janë më të rrezikshme. [91] Në Parkun Kombëtar Chobe , krenari të mëdha janë vërejtur për të gjuajtur elefantët e shkurreve afrikane deri rreth 15 vjeç. [109][110] Në gjuetitë tipike, secila luaneshë ka një pozicion të favorizuar në grup, ose duke kërcyer mbi krahun e presë, pastaj duke sulmuar, ose duke lëvizur një distancë më të vogël në qendër të grupit dhe duke kapur pre në ikje nga luaneshat e tjera. Meshkujt e lidhur me krenaritë zakonisht nuk marrin pjesë në gjueti në grup. [111] Megjithatë, disa prova sugjerojnë se meshkujt janë po aq të suksesshëm sa femrat; ata janë zakonisht gjuetarë të vetëm që bëjnë pritë në fusha të vogla me shkurre. [112]

Luanët nuk janë veçanërisht të njohur për qëndrueshmërinë e tyre; për shembull, zemra e një luaneshe përfshin vetëm 0.57% të peshës së saj trupore dhe zemra e një mashkulli është rreth 0.45% e peshës së trupit të tij, ndërsa zemra e një hiene përfshin pothuajse 1% të peshës së saj trupore. [113] Kështu, luanët vrapojnë shpejt vetëm në distanca të shkurtra [114] dhe duhet të jenë afër presë së tyre para se të fillojnë sulmin. Ata shfrytëzojnë faktorët që zvogëlojnë dukshmërinë; shumë vrasje ndodhin afër ndonjë forme mbulese ose natën. [115] Sulmi i luanit është i shkurtër dhe i fuqishëm; ata përpiqen të kapin prenë me një nxitim të shpejtë dhe në përfundim ata kërcejnë. Zakonisht e tërheqin poshtë dhe e vrasin nga një kafshim i mbytur në fyt. Ata gjithashtu vrasin pre duke mbyllur gojën dhe hundët e tyre me nofullat e tyre. [116]

Luanët zakonisht konsumojnë pre në vendndodhjen e gjuetisë, por ndonjëherë e zvarrisin prenë e madhe në vegjistacion. [117] Ata kanë tendencë të grinden për vrasje, veçanërisht meshkujt. Këlyshët vuajnë më së shumti kur ushqimi është i pakët, por përndryshe të gjithë anëtarët e krenarisë hanë mbetjet e tyre, përfshirë luanët e vjetër dhe të gjymtuar, të cilat mund të jetojnë në pjesën e mbetur. [91] Vrasjet e mëdha ndahen më gjerësisht midis anëtarëve të krenarisë. [118] Një luaneshë e rritur kërkon mesatarisht rreth 5 kg mish në ditë ndërsa meshkujt kërkojnë rreth 7 kg. [119] Luanët mund të hanë deri në 30 kg në një vakt; [80] nëse nuk është në gjendje të konsumojë të gjitha vrasjen, ai pushon për disa orë para se të vazhdojë të hajë. Në ditët e nxehta, krenaria tërhiqet në hije me një ose dy meshkuj në këmbë. [117] Luanët mbrojnë vrasjet e tyre nga pastruesit siç janë shkabat dhe hienat. [91] Luanët ushqehen me kërma kur të krijohet mundësia; ata pastrojnë kafshë të vdekura nga shkaqe natyrore si sëmundje ose ato që janë vrarë nga grabitqarët e tjerë.

Konkurrenca grabitqare

Redakto
 
Luan që po sulmohet nga hienat me njolla
 
Luanesh duke u ndeshur me një leopard pë ushqim

Luanët dhe hienat me njolla zënë një vend të ngjashëm ekologjik dhe ku ata bashkëjetojnë ata konkurrojnë për pre dhe kërma; një rishikim i të dhënave në disa studime tregon një mbivendosje dietike prej 58.6%. [120] Luanët zakonisht injorojnë hienat me njolla përveç nëse luanët janë duke u vrarë ose duke u ngacmuar nga hienat, ndërsa këto të fundit priren të reagojnë në mënyrë të dukshme ndaj pranisë së luanëve, me ose pa praninë e ushqimit. Luanët kapin vrasjet e hienave me njolla; në kraterin Ngorongoro është e zakonshme që luanët të mbijetojnë me pjesën më të madhe të vrasjeve të vjedhura nga hienat, duke bërë që hienat të rrisin nivelin e tyre të vrasjeve. [121] Në Parkun Kombëtar të Botsvanës, situata është e përmbysur; hienat shpesh sfidojnë luanët dhe vjedhin vrasjet e tyre, duke marrë ushqim nga 63% të të gjitha vrasjeve të luanit. [122] Kur përballeni me një vrasje nga luanët, hienat me njolla mund të largohen ose të presin me durim në një distancë prej 30-100 m derisa luanët të kenë mbaruar. [123] Hienat janë mjaft të guximshme për të ushqyer së bashku me luanët dhe për të detyruar luanët ti vrasin. Të dy speciet sulmojnë njërin-tjetrin edhe kur nuk ka asnjë ushqim të përfshirë për asnjë arsye të dukshme. [124][125] Vrasja nga luanët mund të përbëjë deri në 71% të vdekjeve të hienat në Parkun Kombëtar Etosha . Hienat me njolla janë përshtatur duke lëvizur shpesh kur luanët hyjnë në territoret e tyre. [126] Kur popullsia e luanit në Rezervën Kombëtare Masai Mara e Kenias u zvogëlua, popullsia e hienave me njolla u rrit me shpejtësi. [127] Eksperimentet me hienat me njolla të robëruara tregojnë se ekzemplarët pa përvojë paraprake me luanët veprojnë indiferentisht para syve të tyre, por do të reagojnë me frikë ndaj aromës së luanit. [121]

Luanët kanë tendencë të mbizotërojnë ndaj çitave dhe leopardëve, vjedhin vrasjet e tyre dhe vrasin këlyshët e tyre dhe madje edhe të rriturit kur u jepet mundësia. [128] Çitat në veçanti shpesh humbasin vrasjet e tyre ndaj luanëve ose grabitqarëve të tjerë. [129] Një studim në ekosistemin e Serengetit zbuloi se luanët vranë të paktën 17 nga 125 këlyshë çite të lindur në vitet 1987 dhe 1990. [130] Çitat shmangin konkurrencën e tyre duke përdorur kohë të ndryshme për gjueti dhe habitate të ndryshme. [131] Leopardët janë në gjendje të strehohen në pemë; luaneshat, megjithatë, herë pas here përpiqen të marrin vrasjet e leopardit nga pemët. [132] Luanët në mënyrë të ngjashme mbizotërojnë ndaj qenve të egër afrikanë, duke marrë vrasjet e tyre dhe duke vrarë qentë e rinj dhe rrallë të rritur. Dendësia e popullsisë së qenve të egër është e ulët në zonat ku luanët janë më të bollshëm. [133] Megjithatë, ka disa raste të raportuara të luanëve të moshuar dhe të plagosur që bien pre e qenve të egër. [134][135] Luanët konkurijnë gjithashtu me krokodilët e Nilit ; në varësi të madhësisë së krokodilit dhe luanit, secila kafshë mund të humbasë vrasjet e tyre tek njëri-tjetri. Luanët janë vëzhguar duke vrarë krokodilë që lëviznin mbi tokë. [136] Krokodilët gjithashtu mund të vrasin dhe hanë luanët, të dëshmuar nga kthetra e luanëve që gjendeshin në stomakët e krokodilëve. [137]

Riprodhimi dhe cikli jetësor

Redakto
 
Luan duke u riprodhuar në Masai Mara
 
Një këlysh

Shumica e luaneshave riprodhohen në kohën kur janë katër vjeç. [138] Luanët nuk riprodhohen në një kohë të caktuar të vitit dhe femrat janë polestruse . [139] Një luaneshë mund të riprodhohet me më shumë se një mashkull kur është në ‘’nxehtësi’’ . [140] Gjatësia e gjenerimit të luanit është rreth shtatë vjet. [141] Periudha mesatare e shtatëzanis është rreth 110 ditë; [139] femra lind një pjellë midis një dhe katër këlyshë në një vend të izoluar, e cila mund të jetë një gropë, një shtrat kallamishte, një shpellë ose ndonjë zonë tjetër e strehuar, zakonisht larg nga krenaria. Ajo shpesh do të gjuajë vetëm, ndërsa këlyshët janë akoma të pafuqishëm, duke qëndruar relativisht afër strofullës. [142] Këlyshët e luanit kanë lindur të verbër; sytë e tyre hapen rreth shtatë ditë pas lindjes. Ata peshojnë 1.2–2.1 kg gjatë lindjes dhe janë pothuajse të pafuqishëm, duke filluar të zvarriten një ose dy ditë pas lindjes dhe duke ecur rreth tre javësh. [143] Për të shmangur një sulm nga grabitqarëve, luanesha i lëviz këlyshët e saj në një vend të ri , disa herë në muaj, duke i mbajtur ato në gojë. [142] Zakonisht, nëna nuk e integron veten dhe këlyshët e saj përsëri në krenari derisa këlyshët të jenë të moshës gjashtë deri në tetë javësh. [142] Ndonjëherë ky prezantim në jetën e krenarisë ndodh më herët, veçanërisht nëse luaneshat e tjera kanë lindur në të njëjtën kohë. [91][144] Kur u prezantua për herë të parë me pjesën tjetër të krenarisë, këlyshët e luanit u mungon besimi kur përballen me të rritur të tjerë përveç nënës së tyre. Ata së shpejti fillojnë të futen në jetën e krenarisë, megjithatë, duke luajtur mes njërin-tjetrin ose duke u përpjekur të fillojnë lojëra me të rriturit. [144]Luaneshat me këlyshët e tyre kanë më shumë gjasa të jenë tolerantë ndaj këlyshëve të një luaneshe tjetër sesa luaneshat pa këlyshë. Toleranca mashkullore e këlyshëve ndryshon; një mashkull mund të lejonte që këlyshët të luajnë me bishtin , ndërsa një tjetër mund të jetë më jotelrant. [145]

Video e një luaneshe me këlysh

Luaneshat shpesh sinkronizojnë ciklet e tyre riprodhuese dhe rritjen e gjirit komunal të të rinjve, të cilët thithin pa dallim nga ndonjë ose të gjitha femrat në krenari. Sinkronizimi i lindjeve është i dobishëm sepse këlyshët rriten që të jenë afërsisht në të njëjtën madhësi dhe të kenë një shans të barabartë për mbijetesë. [91][144]Pjekuria ndodhet pas gjashtë ose shtatë muaj. Luanët meshkuj arrijnë pjekurinë në moshën rreth tre vjeç dhe në katër deri në pesë vjet janë të aftë të sfidojnë dhe zhvendosin meshkujt e rritur të lidhur me një krenari tjetër. Ata fillojnë të plaken dhe dobësohen në moshën midis 10 dhe 15 vjeç, më së voni. [146]

Kur një ose më shumë meshkuj të rinj përzejnë meshkujt e mëparshëm të lidhur me një krenari, fitimtarët shpesh vrasin ndonjë këlysh të ri ekzistues , mbase sepse femrat nuk bëhen pjellore dhe pranuese derisa këlyshët e tyre të piqen ose të vdesin. Femrat shpesh mbrojnë ashpër këlyshët e tyre nga një mashkull uzurpues, por rrallë janë të suksesshme, përveç nëse një grup prej tre ose katër nëna brenda një krenarie bashkojnë forcat kundër mashkullit. [147] Këlyshët vdesin gjithashtu nga uria dhe braktisja dhe grabitqari nsi leopardët, hienat dhe qenët e egër. [135][91] Deri në 80% të këlyshëve të luanit do të vdesin para moshës dy vjeç. [148] Të dy luanët meshkuj dhe femra mund të dëbohen nga krenaritë për t'u bërë nomade, megjithëse shumica e femrave zakonisht mbesin me krenarinë e lindjes. Kur një krenari bëhet shumë e madhe, brezi i ri i këlyshëve femra mund të detyrohet të largohet për të gjetur territorin e tyre. Kur një luan i ri mashkull merr një krenari, adoleshentët si meshkujt ashtu edhe femra mund të dëbohen. [149] Luanët e të dy gjinive mund të përfshihen në aktivitete homoseksuale dhe miqësore në grup ; meshkujt gjithashtu do të fshihen me kokë dhe do të rrokullisen me njëri-tjetrin përpara se të simulojnë seksin së bashku. [150][151]

Shëndeti

Redakto
 
3 luan të rijn

Megjithëse luanët e rritur nuk kanë grabitqarë natyrorë, provat sugjerojnë se shumica vdesin dhunshëm nga sulmet nga njerëzit ose luanët e tjerë. [152] Luanët shpesh shkaktojnë lëndime serioze tek anëtarët e krenarive të tjera që ata hasin në mosmarrëveshje territoriale ose anëtarëve të krenarisë kur luftojnë me një vrasje. [153] Luanët dhe këlyshët e gjymtuar mund të bien viktima e hienave dhe leopardëve ose të shkelen nga buajt ose elefantët. Luanët e pakujdesshëm mund të sakatohen kur gjuajnë pre. [154]

Rriqnat zakonisht infektojnë zonat e veshëve, qafës dhe ijëve të luanëve. [155][156] Disa gjini të krimbave të shtypur mund të parazitojnë tek luanët, duke u future tek luanët nga mish i infektuar me të cilën ushqehen . [157] Luanët në Kraterin e Ngorongoro u prekën nga një shpërthim i mizave të qëndrueshme ( Stomoxys calcitrans ) në 1962; kjo rezultoi që luanët të përgjakeshin dhe të zhvisheshin. Luanët u përpoqën pa sukses për të shmangur kafshimin e mizës duke u ngjitur në pemë ose duke u zvarritur në gëmusha ; shumë vdiqën ose migruan dhe popullsia lokale ra nga 70 në 15 individë. [158] Një shpërthim më i fundit në 2001 vrau gjashtë luanë. [159]

Luanët e robëruar janë infektuar me virusin e qenit distemper (CDV) që të paktën nga mesi i viteve 1970. [160] CDV është përhapur nga qeni shtëpiak dhe mishngrënës të tjerë; një shpërthim i vitit 1994 në Parkun Kombëtar të Serengetit rezultoi në shumë luanë që zhvillonin simptoma neurologjike . Gjatë shpërthimit, disa luanë vdiqën nga pneumonia dhe nga encefaliti . [161]

Komunikimi

Redakto
 
Luanesha që po fërkon me kokë këlyshin e saj

Kur pushojnë, shoqërizimi i luanit ndodh përmes një numri sjelljesh; lëvizjet shprehëse të kafshës janë mjaft të zhvilluara. Gjestet më të zakonshme paqësore, prekëse janë fërkimi i kokës dhe shuplakat sociale , [162] të cilat janë krahasuar me rolin që kanë primatët midis njëri-tjetrit. [163] Fërkimi i kokës bëhet duke bezdisur ballin, fytyrën dhe qafën kundër një luani tjetër , duket se është një formë e përshëndetjes [164] dhe shihet shpesh pasi një kafshë ka qenë larg nga të tjerët ose pas një zënke ose konfrontimi. Meshkujt kanë tendencë të fërkojnë meshkuj të tjerë, ndërsa këlyshët dhe femrat fërkojnë femrat. [165] Shuplaka sociale shpesh ndodh në të njëjtën kohë me fërkimin e kokës; përgjithësisht është reciproke dhe marrësi duket të shprehë kënaqësi. Koka dhe qafa janë pjesët më të zakonshme të trupit të lëpirë; kjo sjellje mund të ketë lindur jashtë përdorimit sepse luanët nuk mund t'i lëpijnë vetë këto zona. [166]

Luanët kanë një varg shprehjesh të fytyrës dhe qëndrimeve të trupit që shërbejnë si gjeste vizuale. [167]Një shprehje e zakonshme e fytyrës është "fytyra e grimit" , të cilën një luan e bën kur nuhat sinjalet kimike dhe përfshin një gojë të hapur me dhëmbë të lodhur, surrat të ngritur, hundë të rrudhur sy të mbyllur dhe veshë të qetë. [168] Luanët përdorin gjithashtu shënjimin kimik dhe vizual; meshkujt spërkatin dhe pastrojnë pjesë toke dhe sende brenda territorit. [167]

Vokalizimet e luanit janë të mëdha; ndryshimet në intensitet dhe fusha duket se janë thelbësore për komunikimin. Shumica e vokalizimeve të luanit janë variacione të klivadheve dhe zhurmave. Tinguj të tjerë të prodhuar përfshijnë pastrim, mjaullimin dhe përgjumje. Zhurma përdoret për të treguar praninë e tij. Luanët më shpesh zhurmojnë natën, një tingull që mund të dëgjohet nga një distancë prej 8 kilometrash . [169] Ata kanë tendencë të ulërijnë në një mënyrë shumë karakteristike duke filluar me disa ulërima të thella dhe të gjata që zhyten në një seri të shkurtër. [170][171]

Konservimi

Redakto

Luani renditet si lloj i cënuar në Listën e Kuqe të IUCN. [2]

Në Afrikë

Redakto
Video oe një luaneshe të egër

Disa zona të mbrojtura të mëdha dhe të menaxhuara mirë në Afrikë, kanë një popullsi të madhe luanësh. Kur është zhvilluar një infrastrukturë për turizmin e kafshëve të egra, të ardhurat nga paratë e gatshme për menaxhimin e parkut dhe komunitetet lokale janë një nxitje e fortë për ruajtjen e luanëve. [2] Shumica e luanëve tani jetojnë në Afrikën Lindore dhe Jugore; numri i tyre po zvogëlohet shpejt, dhe ra me rreth 30-50% në fund të gjysmës së shekullit të 20-të. Shkaqet kryesore të rënies përfshijnë sëmundjet dhe ndërhyrjen njerëzore. [2] Në 1975, vlerësohej se që nga vitet 1950, numrat e luanëve ishin ulur për gjysmë në 200,000 ose më pak. [172] Vlerësimet e popullsisë së luanit afrikan sillen midis 16.500 dhe 47,000 që jetojnë në të egra në 2002–2004. [173][16]

Në Republikën e Kongos , Parku Kombëtar Odzala-Kokoua u konsiderua një fortesë për luanët në vitet 1990. Deri në vitin 2014, nuk u regjistruan asnjë luan në zonën e mbrojtur, kështu që popullsia konsiderohet e zhdukur në vend. [174] Popullsia e luanit të Afrikës Perëndimore është e izoluar nga ajo në Afrikën Qendrore, me pak ose aspak shkëmbim të individëve të shumimit. Në vitin 2015, u vlerësua se kjo popullatë përbëhet nga rreth 400 kafshë, duke përfshirë më pak se 250 individë të pjekur. Ata vazhdojnë të qëndrojnë në tre zona të mbrojtura në rajon, kryesisht në një popullatë në kompleksin e zonës së mbrojtur W A P , të ndarë nga Benin , Burkina Faso dhe Nigeri. Kjo popullatë është renditur si e rrezikuar kritikisht . [12] Sondazhet në terren në ekosistemin WAP zbuluan se pushtimi i luanit është më i ulëti në Parkun Kombëtar të W, dhe më i lartë në zonat me staf të përhershëm dhe kështu mbrojtje më të mirë. [175]

Një popullsi ndodhet në Parkun Kombëtar të Kamerunit Waza , ku midis afro 14 dhe 21 kafshë vazhduan që nga viti 2009. [176] Përveç kësaj, 50 deri 150 luanë vlerësohet të jenë të pranishëm në ekosistemin Arly-Singou të Burkina Faso . [177] Në vitin 2015, një luan mashkull i rritur dhe një luan femër ishin parë në Parkun Kombëtar Mole të Gana . Këto ishin shikimet e para të luanëve në vend në 39 vjet. [178] Në të njëjtin vit, një popullatë deri në 200 luanë që u mendua më parë se ishin shfarosur u filmua në Parkun Kombëtar Alatash , Etiopi, afër kufirit të Sudanit. [179][180]

Në vitin 2005, Strategjitë e Ruajtjes së Luanit u zhvilluan për Afrikën Perëndimore dhe Qendrore, ose Afrikën Lindore dhe Jugore. Strategjitë kërkojnë të mirëmbajnë habitatin e përshtatshëm, të sigurojnë një bazë të mjaftueshme për pretë e egra për luanët, të zvogëlojnë faktorët që çojnë në copëzimin e mëtejshëm të popullatave dhe të bëjnë bashkëjetesën luan-njeri të qëndrueshëm. [181][182] Gjuetia e luanëve tek bagëtit është zvogëluar ndjeshëm në zonat ku barinjtë mbajnë bagëtitë në zona të mbyllura të përmirësuara. Masat e tilla kontribuojnë në zbutjen e konfliktit njeri-luan. [183]

Në Azi

Redakto
 
Luanesh në Parkun Kombëtar Gir

Streha e fundit e popullsisë së luanit aziatik është Parku Kombëtar Gir dhe 1.412 km 2 dhe zonat përreth në rajonin e Saurashtra ose gadishullit Kathiawar në shtetin Gujarat , Indi . Popullsia është rritur nga afro 180 luanë në 1974 në rreth 400 në 2010. [184] Ai është i izoluar gjeografikisht, i cili mund të çojë në joriprodhim dhe ulje të diversitetit gjenetik . Që prej vitit 2008, luani aziatik është renditur si i rrezikuar në listën e kuqe të IUCN . [11] Deri në vitin 2015, popullsia ishte rritur në 523 individë që banonin në një sipërfaqe prej 7,000 km 2 në Saurashtra. [185][186][187] Regjistrimi i luanit aziatik i kryer në vitin 2017 regjistroi rreth 650 individë. [188]

Prania e vendbanimeve të shumta njerëzore pranë Parkut Kombëtar rezulton në konflikt midis luanëve, njerëzve lokalë dhe bagëtive të tyre. [189][185] Disa e konsiderojnë praninë e luanëve si përfitim, pasi ato mbajnë nën kontroll popullatat e barngrënësve që dëmtojnë barishtet. [190] Themelimi i një popullsie të dytë, të pavarur të luanit aziatik në Zonën e Mbrojtur të Kafshëve të Egra të Kunos , të vendosura në Madhya Pradesh ishte planifikuar, por në vitin 2017, Projekti i Rindërtimit popullsis së luanit aziatik nuk dukej se do të zbatohej. [191][192]

Riprodhimi në robëri

Redakto
 
Dy luan aziatik në rrugë

Luanët e importuar në Evropë para mesit të shekullit XIX ishin ndoshta më së shumti luanë berberë nga Afrika e Veriut, ose luanë Kepi nga Afrika e Jugut. [193] 11 kafshë të tjera që mendohet se janë luanë berberë të mbajtur në kopshtin zoologjik Addis Ababa janë pasardhës të kafshëve në pronësi të perandorit Haile Selassie . WildLink International në bashkëpunim me Universitetin e Oksfordit nisi një Projekt ambicioz Ndërkombëtar të luanit berber me qëllim të identifikimit dhe mbarështimit të luanëve berberë në robëri për rivendosje eventuale në një park kombëtar në malet Atlas të Marokut. [194] Sidoqoftë, një analizë gjenetike tregoi se luanët e robëruar në kopshtin zoologjik Addis Ababa nuk ishin luanë berber, por përkundrazi të lidhur ngushtë me luanët e egër në adad dhe Kamerun. [195]

Në 1982, Shoqata e kopshteve zoologjike dhe Akuariumeve filloi një Plan Mbijetimi për luanin aziatik për të rritur shanset e tij për mbijetesë. Në 1987, u zbulua se shumica e luanëve në kopshtet zoologjike të Amerikës Veriuore ishin hibridë mes luanëve afrikanë dhe aziatikë. [196] Programet e mbarështimit duhet të shënojnë origjinën e kafshëve pjesëmarrëse për të shmangur shumimin e llojeve të ndryshme dhe duke zvogëluar kështu vlerën e tyre të ruajtjes. [197] Mbarështimi në robëri të luanëve u ndërpre për të eleminuar individë me origjinë të panjohur . Luanët me lindje të egër u importuan në kopshtin zoologjik amerikan nga Afrika midis 1989 dhe 1995. Mbarështimi u vazhdua në vitin 1998 në kuadrin e një Plani për Mbrotjen e Speceis së Luanit Afrikan. [198]

Rreth 77% e luanëve në robëri të regjistruar në Sistemin Ndërkombëtar të Informacionit për Llojet në 2006 ishin me origjinë të panjohur; këto kafshë mund të kenë bartur gjenet që janë në zhdukje në natyrë dhe për këtë arsye mund të jenë të rëndësishme për mirëmbajtjen e ndryshueshmërisë gjenetike të përgjithshme të luanit. [69]

Në kulturë

Redakto

Në kopshte zoologjike dhe cirk

Redakto
 
Luani në kopshtit zoologjik të Melbournit
 
Ikonë e shekullut 19 që tregon një zbutës me luan dhe tigra

Luanët janë pjesë e një grupi të kafshëve ekzotike që kanë qenë në ekspozitat e kopshtit zoologjik që nga fundi i shekullit të 18-të. Edhe pse shumë kopshte zoologjike moderne janë më selektive në lidhje me ekspozitat e tyre, [199] ka më shumë se 1.000 luanë afrikanë dhe 100 aziatikë në kopshtet zoologjike dhe parqet e kafshëve të egra në të gjithë botën. Ata konsiderohen një specie ‘’ambasadore’’ dhe mbahen për qëllime turizmi, arsimi dhe konservimi. [200] Luanët mund të jetojnë mbi njëzet vjet në robëri; një luan në kopshtin zoologjik Honolulu vdiq në moshën 22 vjeç në gusht 2007. Dy motrat e tij, të lindura në vitin 1986, ishin akoma gjallë në gusht 2007. [201][202]

"Kopshtet zoologjike" të para evropiane u përhapën midis familjeve fisnike dhe mbretërore në shekullin e 13-të, dhe deri në shekullin e 17-të quheshin seragliot ; në atë kohë ata u quajtën menagjeri , një zgjatje e kabinetit të kurioziteteve . Ata u përhapën nga Franca dhe Italia gjatë Rilindjes në pjesën tjetër të Evropës. [203] Në Angli, megjithëse tradita seraglio ishte më pak e zhvilluar, luanët u mbajtën në Kullën e Londrës në një seraglio të vendosur nga Mbreti Xhohn në shekullin e 13-të. [204][205]

Luanët u mbajtën në paqarta në kopshtin zoologjik të Londrës derisa një shtëpi e madhe luanësh me dhoma kafaze u ndërtuan në vitet 1870. [206] Ndryshime të mëtejshme ndodhën në fillim të shekullit të 20-të, kur Carl Hagenbeck projektoi rrethime me "shkëmbinj" prej betoni, hapësirë më të hapur dhe një hendek në vend të shufrave, më shumë ngjan me një habitat natyror. Hagenbeck projektoi mbylljen e luanëve për të dy kopshtin zoologjik të Melbourne dhe kopshtin zoologjik Taroo të Sidneit ; megjithëse dizajnet e tij ishin të njohura, përdorimi i shufrave mbizotëronte në shumë kopshte zoologjike deri në vitet '60. [207]Në fund të shekullit të 20-të, rrethime më të mëdha, më të natyrshme dhe përdorimi i rrjetës teli ose xhamit të petëzuar në vend të çadrave të ulura lejuan vizitorët të afroheshin më shumë se kurrë me kafshët; disa atraksione të tilla si Pylli i Maceve / Pamja e Luanit e Parkut Zoologjik të Qytetit Oklahoma e vendosën sternën në nivelin e tokës, më të lartë se vizitorët. [208]

Zbutja e luanit ka qenë pjesë e të dyja cirkeve të vendosura dhe akteve individuale si Siegfried & Roy . Praktika filloi në fillim të shekullit të 19-të nga francezi Henri Martin dhe amerikani Isaac Van Amburgh , të cilët të dy udhëtuan gjerësisht dhe teknikat e të cilit u kopjuan nga një numër i ndjekësve. [209] Van Amburgh performoi para Mbretëreshën Viktoria në 1838 kur ai vizitoi Britaninë e Madhe. Martin kompozoi një pantomimë të titulluar Les Lions de Mysore ("luanët e Mysoretit"), një ide që Amburgh huazoi shpejt. Këto akte eklipsojnë veprojnë si shfaqja qendrore e cirkut dhe hyri në vetëdijen e publikut në fillim të shekullit të 20-të me kinemanë. Në demonstrimin e epërsisë së njeriut ndaj kafshëve, zbutja e luanit shërbeu një qëllim të ngjashëm me luftimet e kafshëve të shekujve të mëparshëm. [209] Karrigeja e portierit tani më ikonik e luanit është përdorur së pari nga American Clyde Beatty (1903–1965). [210]

Gjuetia dhe lojërat

Redakto
 
Gdhendje e një luani të plagosur që daton rr. 645–635 BC

Gjuetia e luanit ka ndodhur që nga kohërat e lashta dhe shpesh ishte një kalim kohe mbretërore; synonte të demonstronte fuqinë e mbretit mbi natyrën. Rekordi më i hershëm i gjallë i gjuetisë së luanit është një mbishkrim i lashtë egjiptian i datës rreth vitit 1380 para Krishtit që përmend Faraonin Amenhotep III duke vrarë 102 luanë "me shigjetat e veta" gjatë dhjetë viteve të para të sundimit të tij.Asirianët lëshonin luanë të burgosur në një hapësirë të rezervuar për mbretin në gjueti; kjo ngjarje do të shikohej nga spektatorët pasi mbreti dhe njerëzit e tij, mbi kalë ose karroca, vranë luanët me shigjeta dhe shtiza. Luanët u gjuan gjithashtu gjatë Perandorisë Mughal , ku perandori Jahangir thuhet se ka shkëlqyer në të. [211] Në Romën e Lashtë , luanët mbaheshin nga perandorët për gjueti, si dhe përleshjet dhe ekzekutimet e gladiatorëve . [212]

Populli Maasai e ka parë tradicionalisht vrasjen e luanëve si një rit kalimi. Historikisht, luanët u gjuan nga individë, megjithatë, për shkak të popullsisë së zvogëluar të luanëve, pleqtë dekurajojnë gjuetinë e luanëve . [213] Imazhet e riprodhuara gjerësisht të gjuetarëve heroikë që ndiqnin luanët do të mbizotëronin një pjesë të madhe të shekullit. [214] Gjuetia trofe e luanëve vitet e fundit është takuar me polemikë; veçanërisht me vrasjen e luanit Cecil në mesin e 2015-ës. [215]

Njeringrënia

Redakto
 
Dy luan të balcamosur njrëzngrënës në Çigako

Luanët zakonisht nuk i gjuajnë njerëzit, por disa (zakonisht meshkujt) duket se e bëjnë këtë. Një rast i publikuar mirë është në Tsavo ; në vitin 1898, 28 punëtorë hekurudhorë të regjistruar zyrtarisht që po ndërtonin Hekurudhën Kenia-Uganda u vranë nga luanët gjatë nëntë muajve gjatë ndërtimit të një ure në Kenia. [216] Gjuetari që vrau luanët shkroi një libër ku përshkruhej sjellja grabitqare e kafshëve; ata ishin më të mëdhenj se normalët dhe kishin mungesë krife, dhe një dukej se vuante nga prishja e dhëmbëve. Teoria e infirmitetit, përfshirë prishjen e dhëmbëve, nuk favorizohet nga të gjithë studiuesit; një analizë e dhëmbëve dhe nofullave të luanëve që ushqeheshin me njerëz në koleksionet e muzeve sugjeron që ndërsa prishja e dhëmbëve mund të shpjegojë disa incidente, prishja e gjahut në zonat me mbizotërimin e njeriut është një shkak më i mundshëm i gjuetis së luanëve tek njerëzit. [217] Kafshët e sëmura ose të dëmtuara mund të jenë më të prirura për të ngrënë njerëz, por sjellja nuk është e pazakontë, as domosdoshmërisht e çrregullt. [218]

Prokliviteti i luanit për të ngrënë njerëz është ekzaminuar në mënyrë sistematike. Shkencëtarët amerikanë dhe tanzanianë raportojnë se sjellja e ngrënies së burrave në zonat rurale të Tanzanis u rrit shumë nga 1990 në 2005. Të paktën 563 fshatarë u sulmuan dhe shumë hëngrën gjatë kësaj periudhe. Incidentet kanë ndodhur në afërsi të Parkut Kombëtar Selous në Rufiji District dhe në Provincën Lindi pranë kufirit të Mozambikut. Ndërsa zgjerimi i fshatrave në një vend me shkurre është një shqetësim, autorët argumentojnë se politika e ruajtjes duhet të zvogëlojë rrezikun sepse në këtë rast, konservimi kontribuon drejtpërdrejt në vdekjet njerëzore. Rastet në Lindi në të cilat luanët i kapin njerëzit nga qendrat e fshatrave të konsiderueshme janë dokumentuar. [219]Një studim tjetër i 1.000 personave të sulmuar nga luanët në Tanzanin jugore midis 1988 dhe 2009 zbuloi se javët pas Hënës së plotë , kur kishte më pak dritë të hënës, ishin një tregues i fortë i sulmeve të rritura gjatë natës ndaj njerëzve. [220]

Sipas Robert R. Frump, refugjatët e Mozambikut rregullisht kalojnë në Parkun Kombëtar Kruger, Afrikën e Jugut, natën sulmohen dhe hahen nga luanët; zyrtarët e parkut kanë thënë se ngrënia e burrave është një problem atje. Frump tha se mijëra mund të jenë vrarë në dekadat pasi aparteid mbylli parkun dhe detyroi refugjatët të kalonin parkun natën. Për gati një shekull para se të vulosej kufiri, mozambikasit kishin shkelur rregullisht parkun gjatë ditës me pak dëm. [221]

Rëndësia kulturore

Redakto
 
Vizatime nga Paleoliti në Francë.[222]
 
Statujë e një luani nga Egjipti i Lahtë
 
Mozaik me luan nga Irani
 
Statuja luani në Indi
 
Pjesë nga përralla Magjistari i Ozit

Luani është një nga simbolet e kafshëve më të njohura në kulturën njerëzore. Ёshtë përshkruar gjerësisht në skulptura dhe piktura, në flamuj kombëtar dhe në filma dhe letërsi bashkëkohore. [52] Ai u shfaq si një simbol për forcë dhe fisnikëri në kulturat në të gjithë Evropën, Azinë dhe Afrikën, pavarësisht incidenteve të sulmeve ndaj njerëzve. Luani është përshkruar si "mbreti i xhunglës" dhe "mbreti i bishave", dhe kështu u bë një simbol popullor për mbretërinë . [223] Luani përdoret gjithashtu si një simbol i ekipeve sportive. [224][225][226]

Pamjet e luanëve janë të njohura nga periudha e Paleolitit të Epërm . Gdhendjet dhe pikturat e luanëve të zbuluar në shpellat Lascaux dhe Chauvet në Francë janë datuar nga 15,000 deri në 17,000 vjet të vjetër. [227][222] Një gdhendje fildishi me kokë luaneshë e gjetur në shpellën Vogelherd në Albin Swabian , Gjermani Jugperëndimore dhe është quajtur në gjermanisht Löwenmensch (luani-njeri). Skulptura ka qenë e datuar të paktën 32,000 vjet e vjetër - dhe sa më parë 40,000 vjet më parë [228]dhe ka origjinën nga kultura Aurignacian . [30]

Afrika nën-Sahariane

Redakto

Në Afrikën Nën-Sahariane, Luani ka qenë një personazh i zakonshëm në histori, fjalë të urta dhe vallëzime, por rrallë herë paraqitet në artet pamore. [229] Në disa kultura, luani simbolizon fuqinë dhe mbretërinë. [230] Në gjuhën suahile , luani njihet si simba që do të thotë gjithashtu "agresiv", "mbret" dhe "i fortë". [60] Disa sundimtarë kishin fjalën "luan" në pseudonimin e tyre. Sundiata Keita e Perandorisë Mali u quajt "Luani i Malit". [231] Themeluesi i mbretërisë Waalo thuhet se është rritur nga luanët dhe u kthye tek njerëzit e tij për t'i bashkuar ata duke përdorur njohuritë që ai mësoi nga luanët.

Në pjesë të Afrikës Perëndimore, luanët simbolizuan klasën më të lartë të hierarkive të tyre sociale. [230] Në zona me pyje me shi ku luanët ishin të rrallë, leopardi përfaqësonte majën e hierarkisë. [229]Në pjesë të Afrikës Perëndimore dhe Lindore, luani shoqërohet me shërimin dhe vlerësohet si lidhje midis shikuesve dhe mbinatyrshmërisë. Në traditat e tjera të Afrikës Lindore, luani është simbol i dembelizmit. [230] Në pjesën më të madhe të folklorit afrikan , luani portretizohet se ka inteligjencë të ulët dhe mashtrohet lehtë nga kafshët e tjera. [231]

Lindja e Afërt

Redakto

Egjiptianët e Lashtë portretizuan disa nga hyjnitë e tyre të luftës si luanesha, të cilat ata i nderuan si gjahtarë të egër. Hyjnitë egjiptiane të lidhura me luanët përfshijnë Sekhmet , Bast , Mafdet , Menhit , Pakhet dhe Tefnut . [223] Këto hyjnitë lidheshin shpesh me perëndinë e diellit Ra dhe nxehtësinë e tij të ashpër, dhe fuqia e tyre e rrezikshme u thirr për të ruajtur njerëzit ose vendet e shenjta. Sfinksi , një figurë me trupin e luanit dhe kreu i një krijese njerëzore apo të tjera, të përfaqësuar një Faraonin apo hyjni kishte marrë këtë rol mbrojtës. [232]

Luani ishte një simbol i spikatur në Mesopotaminë e lashtë nga Sumeri deri në kohën e Asirisë dhe Babilonisë , ku u lidh fort me mbretërinë. [233] Luanët ishin ndër simbolet kryesore të perëndeshës Inanna / Ishtar . [234][235] Luani i Babilonisë ishte simbol kryesor i Perandorisë Babilonase . [236] Lion Hunt of Ashurbanipal është një sekuencë e njohur e relieveve të pallateve siriane nga shek.  640 para Krishtit ; tani ndodhen në Muzeun Britanik . [237] Luani i Judës është emblema biblik i fisit të Judës, dhe më vonë Mbretërisë së Judës . [238] Luanët përmenden shpesh në Bibël; veçanërisht në Librin e Danielit në të cilin heroi eponim nuk pranon të adhurojë mbretin Dari dhe është i detyruar të flejë në gropën e luanëve, ku ai është i padëmtuar për mrekulli ( Dan. 6 ). Në Librin e Gjykatësve , Samsoni vret një luan kur udhëton për të vizituar një grua filistine. ( Gjykatësi 14 ). [239]

Lindja e Largët

Redakto

Kronistët indo-persianë e konsideronin luanin si mbajtës të rendit në fushën e kafshëve. Fjala sanskrit mrigendra nënkupton një luan, si mbret i kafshëve në përgjithësi . [240] Narasimha , njeriu-luan, është një nga dhjetë avatarët e perëndisë hindu Vishnu . [241] Luani është bërë Emblema Kombëtare e Indisë më 1950. [242] Luani është gjithashtu simbolik për popullin sinhalez . [243]

Luani është një motiv i zakonshëm në artin kinez ; ai u përdor për herë të parë në art gjatë periudhës së vonë të pranverës dhe vjeshtës (shekulli i pestë ose i gjashtë para Krishtit) dhe u bë më i popullarizuar gjatë Dinastisë Han (206 pes - pas Krishtit) kur luanët kujdestarë perandorakë filluan të vendosen përpara pallateve perandorake për mbrojtje . Për shkak se luanët nuk kanë qenë kurrë vendas në Kinë, përshkrimet e hershme ishin disi joreale; pas prezantimit të artit budist në Kinë në Dinastinë Tang pas shekullit të gjashtë pas Krishtit, luanët zakonisht përshkruheshin pa krahë me trupa më të shkurtër. [244]

Bota perendimore

Redakto

Shifrat dhe amulet me kokë luani u gërmuan në varre në ishujt grekë të Kretës , Eubojës , Rodos , Paros dhe Chios . Ata janë të lidhur me hyjninë egjiptiane Sekhmet dhe datojnë në epokën e hershme të hekurit midis shekujve 9 dhe 6 para Krishtit. Luani është paraqitur në disa nga fabulat e Aesopit , veçanërisht Luanit dhe Miun . [245] Luani Nemean ishte simbolik në Greqinë e Lashtë dhe të Romës, të përfaqësuara si konstelacionin dhe shenjë zodiakut Leo, dhe e përshkruar në mitologji, ku u vra dhe u vesh nga heroi Herakli , [246] që simbolizonte fitoren mbi vdekjen. [247] Lancelot dhe Gawain ishin gjithashtu heronj që vrisnin luanët në Mesjetë . Në disa histori mesjetare, luanët u portretizuan si aleatë dhe shokë. [248] "Luani" ishte pseudonimi i disa sundimtarëve luftarakë mesjetarë me një reputacion për trimëri, siç është Richard the Lionheart . [223]

Luanët vazhdojnë të shfaqen në letërsinë moderne si karaktere, duke përfshirë mesianik Aslan në 1950 romanin The Lion, the Witch and the Wardrobe dhe Kronikat e Narnia seri nga CS Lewis , [249] dhe librin e L. Frank Baum s ' 1900 Magjistari i Ozit . [250] Simbolika e luanit u përdor që nga ardhja e kinemasë; një nga luanët më ikonikë dhe të njohur gjerësisht është Leo , i cili ka qenë maskota për studiot Metro-Goldwyn-Mayer që nga vitet 1920. [251] Filmi i vitit 1966 Lindur i Lirë paraqet luaneshën Elsa dhe bazohet në librin jofantazik të vitit 1960 me të njëjtin titull . [252] Roli i luanit si mbret i kafshëve është përdorur në filmin artistik të animuar të Disney të 1994,The Lion King . [253]

Luanët përshkruhen shpesh me veshje , qoftë si një pajisje në mburoja ose si mbështetës , por luanesha përdoret shumë më rrallë. [254] Luani heraldik është veçanërisht i zakonshëm në armët britanike. Tradicionalisht është përshkruar në një larmi të madhe qëndrimesh , megjithëse brenda heraldikës franceze vetëm luanët konsiderohen të jenë luanë; shifrat e maces në çdo pozicion tjetër referohen si leopardë. [255]

Shiko dhe

Redakto

Referime

Redakto
  1. ^ a b c Wozencraft, W. C. (2005). "Panthera leo". përmbledhur nga Wilson, D. E.; Reeder, D. M. (red.). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (në anglisht) (bot. 3rd). Johns Hopkins University Press. fq. 546. ISBN 978-0-8018-8221-0. OCLC 62265494.
  2. ^ a b c d e Bauer, H.; Packer, C.; Funston, P. F.; Henschel, P. & Nowell, K. (2017) [2016]. "Panthera leo". IUCN Red List of Threatened Species (në anglisht). 2016: e.T15951A115130419. doi:10.2305/IUCN.UK.2016-3.RLTS.T15951A107265605.en. Marrë më 15 janar 2022.
  3. ^ a b Linnaeus, C. (1758). "Felis leo". Caroli Linnæi Systema naturæ per regna tria naturæ, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis (në anglisht). Vëll. Tomus I (bot. decima, reformata). Holmiae: Laurentius Salvius. fq. 41.
  4. ^ Lewis, C. T.; Short, C. (1879). "lĕo". A Latin Dictionary. Founded on Andrews' edition of Freund's Latin dictionary (bot. Revised, enlarged). Oxford: Clarendon Press. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Liddell, H. G.; Scott, R. (1940). "λέων". A Greek-English Lexicon (bot. Revised and augmented). Oxford: Clarendon Press. fq. 1043. Arkivuar nga origjinali më 24 shkurt 2021. Marrë më 15 dhjetor 2020. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ Simpson, J.; Weiner, E., red. (1989). "Lion". Oxford English Dictionary (bot. 2nd). Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-861186-8. {{cite encyclopedia}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ Liddell, H. G. & Scott, R. (1940). "πάνθηρ". A Greek-English Lexicon (bot. Revised and augmented). Oxford: Clarendon Press. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ Macdonell, A. A. (1929). "पाण्डर pând-ara". A practical Sanskrit dictionary with transliteration, accentuation, and etymological analysis throughout. London: Oxford University Press. fq. 95. Arkivuar nga origjinali më 8 mars 2021. Marrë më 15 dhjetor 2020. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  9. ^ Oken, L. (1816). "1. Art, Panthera". Lehrbuch der Zoologie. 2. Abtheilung. Jena: August Schmid & Comp. fq. 1052. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ a b Hemmer, H. (1974). "Untersuchungen zur Stammesgeschichte der Pantherkatzen (Pantherinae) Teil 3. Zur Artgeschichte des Löwen Panthera (Panthera) leo (Linnaeus, 1758)". Veröffentlichungen der Zoologischen Staatssammlung. 17: 167–280. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ a b c Breitenmoser, U.; Mallon, D. P.; Ahmad Khan, J. and; Driscoll, C. (2008). "Panthera leo ssp. persica". IUCN Red List of Threatened Species. 2008: e.T15952A5327221. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T15952A5327221.en. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ a b Henschel, P.; Bauer, H.; Sogbohoussou, E. & Nowell, K. (2015). "Panthera leo West Africa subpopulation". IUCN Red List of Threatened Species. 2015. doi:10.2305/IUCN.UK.2015-2.RLTS.T68933833A54067639.en. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ a b Kitchener, A. C.; Breitenmoser-Würsten, C.; Eizirik, E.; Gentry, A.; Werdelin, L.; Wilting, A.; Yamaguchi, N.; Abramov, A. V.; Christiansen, P.; Driscoll, C.; Duckworth, J. W.; Johnson, W.; Luo, S.-J.; Meijaard, E.; O’Donoghue, P.; Sanderson, J.; Seymour, K.; Bruford, M.; Groves, C.; Hoffmann, M.; Nowell, K.; Timmons, Z.; Tobe, S. (2017). "A revised taxonomy of the Felidae: The final report of the Cat Classification Task Force of the IUCN Cat Specialist Group" (PDF). Cat News (Special Issue 11). ISSN 1027-2992. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ Bauer, H.; Van Der Merwe, S. (2004). "Inventory of free-ranging lions Panthera leo in Africa". Oryx. 38 (1): 26–31. doi:10.1017/S0030605304000055. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ a b IUCN Red List of Threatened Species. 2017-3. 2016. 2016. doi:10.2305/IUCN.UK.2016-3.RLTS.T15951A107265605.en https://www.iucnredlist.org/species/15951/107265605. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh |title= (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Parametri i panjohur |assessor2= është injoruar (Ndihmë!); Parametri i panjohur |assessor3= është injoruar (Ndihmë!); Parametri i panjohur |assessor4= është injoruar (Ndihmë!); Parametri i panjohur |assessor5= është injoruar (Ndihmë!); Parametri i panjohur |assessor= është injoruar (Ndihmë!); Parametri i panjohur |taxon= është injoruar (Ndihmë!) Gabim referencash: Invalid <ref> tag; name "iucn" defined multiple times with different content
  16. ^ a b c Chardonnet, P. (2002). "Chapter II: Population Survey". Conservation of the African Lion : Contribution to a Status Survey. Paris: International Foundation for the Conservation of Wildlife, France & Conservation Force, USA. fq. 21–101. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ Riggio, J.; Jacobson, A.; Dollar, L.; Bauer, H.; Becker, M.; Dickman, A.; Funston, P.; Groom, R.; Henschel, P.; De Iongh, H.; Lichtenfeld, L.; Pimm, S. (2013). "The size of savannah Africa: a lion's (Panthera leo) view". Biodiversity Conservation. 22 (1): 17–35. doi:10.1007/s10531-012-0381-4. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ IUCN Red List of Threatened Species. 2018-1. 2015. 2015. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh |title= (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Parametri i panjohur |assessor2= është injoruar (Ndihmë!); Parametri i panjohur |assessor3= është injoruar (Ndihmë!); Parametri i panjohur |assessor4= është injoruar (Ndihmë!); Parametri i panjohur |assessor= është injoruar (Ndihmë!); Parametri i panjohur |last-assessor-amp= është injoruar (Ndihmë!); Parametri i panjohur |taxon= është injoruar (Ndihmë!)
  19. ^ Bauer, H.; Chapron, G.; Nowell, K.; Henschel, P.; Funston, P.; Hunter, L. T.; Macdonald, D. W. & Packer, C. (2015). "Lion (Panthera leo) populations are declining rapidly across Africa, except in intensively managed areas". Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (48): 14894–14899. Bibcode:2015PNAS..11214894B. doi:10.1073/pnas.1500664112. PMC 4672814. PMID 26504235. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  20. ^ IUCN Cat Specialist Group (2006). Conservation Strategy for the Lion Panthera leo in Eastern and Southern Africa (PDF). Pretoria, South Africa: IUCN. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ Bertola, L. D.; Jongbloed, H.; Van Der Gaag, K. J.; De Knijff, P.; Yamaguchi, N.; Hooghiemstra, H.; Bauer, H.; Henschel, P.; White, P. A.; Driscoll, C. A.; Tende, T.; Ottosson, U.; Saidu, Y.; Vrieling, K.; de Iongh, H. H. (2016). "Phylogeographic patterns in Africa and High Resolution Delineation of genetic clades in the Lion (Panthera leo)". Scientific Reports. 6: 30807. Bibcode:2016NatSR...630807B. doi:10.1038/srep30807. PMC 4973251. PMID 27488946. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  22. ^ a b c Manuel, M. d.; Ross, B.; Sandoval-Velasco, M.; Yamaguchi, N.; Vieira, F. G.; Mendoza, M. L. Z.; Liu, S.; Martin, M. D.; Sinding, M.-H. S.; Mak, S. S. T.; Carøe, C.; Liu, S.; Guo, C.; Zheng, J.; Zazula, G.; Baryshnikov, G.; Eizirik, E.; Koepfli, K.-P.; Johnson, W. E.; Antunes, A.; Sicheritz-Ponten, T.; Gopalakrishnan, S.; Larson, G.; Yang, H.; O'Brien, S. J.; Hansen, A. J.; Zhang, G.; Marques-Bonet, T. & Gilbert, M. T. P. (2020). "The evolutionary history of extinct and living lions". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 117 (20): 10927–10934. doi:10.1073/pnas.1919423117. PMC 7245068. PMID 32366643. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  23. ^ Christiansen, P. (2008). "Phylogeny of the great cats (Felidae: Pantherinae), and the influence of fossil taxa and missing characters". Cladistics. 24 (6): 977–992. doi:10.1111/j.1096-0031.2008.00226.x. S2CID 84497516. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  24. ^ Manamendra-Arachchi, K.; Pethiyagoda, R.; Dissanayake, R. & Meegaskumbura, M. (2005). "A second extinct big cat from the late Quaternary of Sri Lanka" (PDF). The Raffles Bulletin of Zoology (Supplement 12): 423–434. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2007-08-07. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  25. ^ Marciszak, A. & Stefaniak, K. (2010). "Two forms of cave lion: Middle Pleistocene Panthera spelaea fossilis Reichenau, 1906 and Upper Pleistocene Panthera spelaea spelaea Goldfuss, 1810 from the Bisnik Cave, Poland". Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie, Abhandlungen. 258 (3): 339–351. doi:10.1127/0077-7749/2010/0117. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  26. ^ Sabol, M. (2014). "Panthera fossilis (Reichenau, 1906) (Felidae, Carnivora) from Za Hájovnou Cave (Moravia, The Czech Republic): A Fossil Record from 1987-2007". Acta Musei Nationalis Pragae, Series B, Historia Naturalis. 70 (1–2): 59–70. doi:10.14446/AMNP.2014.59. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  27. ^ Stuart, A. J. & Lister, A. M. (2011). "Extinction chronology of the cave lion Panthera spelaea". Quaternary Science Reviews. 30 (17): 2329–40. Bibcode:2011QSRv...30.2329S. doi:10.1016/j.quascirev.2010.04.023. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  28. ^ Hemmer, H. (2011). "The story of the cave lion – Panthera Leo Spelaea (Goldfuss, 1810) – A review". Quaternaire. 4: 201–208. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  29. ^ a b Barnett, R.; Mendoza, M. L. Z.; Soares, A. E. R.; Ho, S. Y. W.; Zazula, G.; Yamaguchi, N.; Shapiro, B.; Kirillova, I. V.; Larson, G. & Gilbert, M. T. P. (2016). "Mitogenomics of the Extinct Cave Lion, Panthera spelaea (Goldfuss, 1810), resolve its position within the Panthera cats". Open Quaternary. 2: 4. doi:10.5334/oq.24. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  30. ^ a b c Burger, J.; Rosendahl, W.; Loreille, O.; Hemmer, H.; Eriksson, T.; Götherström, A.; Hiller, J.; Collins, M. J.; Wess, T. & Alt, K. W. (2004). "Molecular phylogeny of the extinct cave lion Panthera leo spelaea" (PDF). Molecular Phylogenetics and Evolution. 30 (3): 841–849. doi:10.1016/j.ympev.2003.07.020. PMID 15012963. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 25 shtator 2007. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  31. ^ Packer, C. & Clottes, J. (2000). "When Lions Ruled France" (PDF). Natural History. 109 (9): 52–57. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 20 gusht 2019. Marrë më 15 dhjetor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  32. ^ Chimento, N. R. & Agnolin, F. L. (2017). "The fossil American lion (Panthera atrox) in South America: Palaeobiogeographical implications". Comptes Rendus Palevol. 16 (8): 850–864. doi:10.1016/j.crpv.2017.06.009. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  33. ^ Harington, C. R. (1969). "Pleistocene remains of the lion-like cat (Panthera atrox) from the Yukon Territory and northern Alaska". Canadian Journal of Earth Sciences. 6 (5): 1277–1288. Bibcode:1969CaJES...6.1277H. doi:10.1139/e69-127. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  34. ^ Christiansen, P. & Harris, J. M. (2009). "Craniomandibular morphology and phylogenetic affinities of Panthera atrox: implications for the evolution and paleobiology of the lion lineage". Journal of Vertebrate Paleontology. 29 (3): 934−945. doi:10.1671/039.029.0314. S2CID 85975640. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  35. ^ King, L. M. & Wallace, S. C. (2014). "Phylogenetics of Panthera, including Panthera atrox, based on craniodental characters". Historical Biology. 26 (6): 827–833. doi:10.1080/08912963.2013.861462. S2CID 84229141. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  36. ^ a b c Johnson, W. E.; Eizirik, E.; Pecon-Slattery, J.; Murphy, W. J.; Antunes, A.; Teeling, E. & O'Brien, S. J. (2006). "The late miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment". Science. 311 (5757): 73–77. Bibcode:2006Sci...311...73J. doi:10.1126/science.1122277. PMID 16400146. S2CID 41672825. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  37. ^ Werdelin, L.; Yamaguchi, N.; Johnson, W. E. & O'Brien, S. J. (2010). "Phylogeny and evolution of cats (Felidae)". Biology and Conservation of Wild Felids: 59–82. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  38. ^ a b Davis, B. W.; Li, G. & Murphy, W. J. (2010). "Supermatrix and species tree methods resolve phylogenetic relationships within the big cats, Panthera (Carnivora: Felidae)". Molecular Phylogenetics and Evolution. 56 (1): 64–76. doi:10.1016/j.ympev.2010.01.036. PMID 20138224. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  39. ^ a b Mazák, J. H.; Christiansen, P.; Kitchener, A. C. & Goswami, A. (2011). "Oldest known pantherine skull and evolution of the tiger". PLOS ONE. 6 (10): e25483. Bibcode:2011PLoSO...625483M. doi:10.1371/journal.pone.0025483. PMC 3189913. PMID 22016768. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  40. ^ Werdelin, L.; Yamaguchi, N.; Johnson, W. E. & O'Brien, S. J. (2010). "Phylogeny and evolution of cats (Felidae)". përmbledhur nga Macdonald, D. W. & Loveridge, A. J. (red.). Biology and Conservation of Wild Felids. Oxford, UK: Oxford University Press. fq. 59–82. ISBN 978-0-19-923445-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  41. ^ Li, G.; Davis, B. W.; Eizirik, E. & Murphy, W. J. (2016). "Phylogenomic evidence for ancient hybridization in the genomes of living cats (Felidae)". Genome Research. 26 (1): 1–11. doi:10.1101/gr.186668.114. PMC 4691742. PMID 26518481. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  42. ^ Tseng, Z. J.; Wang, X.; Slater, G. J.; Takeuchi, G. T.; Li, Q.; Liu, J. & Xie, G. (2014). "Himalayan fossils of the oldest known pantherine establish ancient origin of big cats". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 281 (1774): 20132686. doi:10.1098/rspb.2013.2686. PMC 3843846. PMID 24225466. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  43. ^ Barnett, R.; Shapiro, B.; Barnes, I.; Ho, S. Y. W.; Burger, J.; Yamaguchi, N.; Higham, T. F. G.; Wheeler, H. T.; Rosendahl, W.; Sher, A. V.; Sotnikova, M.; Kuznetsova, T.; Baryshnikov, G. F.; Martin, L. D.; Harington, C. R.; Burns, J. A. & Cooper, A. (2009). "Phylogeography of lions (Panthera leo ssp.) reveals three distinct taxa and a late Pleistocene reduction in genetic diversity" (PDF). Molecular Ecology. 18 (8): 1668–1677. doi:10.1111/j.1365-294X.2009.04134.x. PMID 19302360. S2CID 46716748. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  44. ^ Argant, A. & Brugal, J.-P. (2017). "The cave lion Panthera (Leo) spelaea and its evolution: Panthera spelaea intermedia nov. subspecies". Acta Zoologica Cracoviensia. 60 (2): 58–103. doi:10.3409/azc.60_2.59. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  45. ^ Barnett, R.; Yamaguchi, N.; Shapiro, B.; Ho, S. Y.; Barnes, I.; Sabin, R.; Werdelin, L.; Cuisin, J. & Larson, G. (2014). "Revealing the maternal demographic history of Panthera leo using ancient DNA and a spatially explicit genealogical analysis". BMC Evolutionary Biology. 14 (1): 70. doi:10.1186/1471-2148-14-70. PMC 3997813. PMID 24690312. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  46. ^ Bertola, L. D.; Van Hooft, W. F.; Vrieling, K.; Uit De Weerd, D. R.; York, D. S.; Bauer, H.; Prins, H. H. T.; Funston, P. J.; Udo De Haes, H. A.; Leirs, H.; Van Haeringen, W. A.; Sogbohossou, E.; Tumenta, P. N. & De Iongh, H. H. (2011). "Genetic diversity, evolutionary history and implications for conservation of the lion (Panthera leo) in West and Central Africa". Journal of Biogeography. 38 (7): 1356–1367. doi:10.1111/j.1365-2699.2011.02500.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  47. ^ Pocock, R. I. (1898). "Lion-Tiger Hybrid". Nature. 58 (1496): 200. Bibcode:1898Natur..58Q.200P. doi:10.1038/058200b0. S2CID 4056029. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  48. ^ Benirschke, K. (1967). "Sterility and fertility of interspecific mammalian hybrids". Comparative aspects of reproductive failure. Berlin, Heidelberg: Springer. fq. 218––234. doi:10.1007/978-3-642-48949-5_12. ISBN 978-3-642-48949-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  49. ^ Shi, W. (2005). "Hybrid dysgenesis effects" (PDF). Growth and Behaviour: Epigenetic and Genetic Factors Involved in Hybrid Dysgenesis (PhD). Digital Comprehensive Summaries of Uppsala Dissertations from the Faculty of Science and Technology. Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis. fq. 8–10. {{cite thesis}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  50. ^ Rafferty, J. P. (2011). "The Liger". Carnivores: Meat-eating Mammals. New York: The Rosen Publishing Group. fq. 120. ISBN 978-1-61530-340-3. Marrë më 4 korrik 2014. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  51. ^ Zhang, Z.; Chen, J.; Li, L.; Tao, M.; Zhang, C.; Qin, Q.; Xiao, J.; Liu, Y. & Liu, S. (2014). "Research advances in animal distant hybridization" (PDF). Science China Life Sciences. 57 (9): 889–902. doi:10.1007/s11427-014-4707-1. PMID 25091377. S2CID 18179301. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  52. ^ a b c d e Guggisberg, C. A. W. (1975). "Lion Panthera leo (Linnaeus, 1758)". Wild Cats of the World. New York: Taplinger Publishing. fq. 138–179. ISBN 978-0-8008-8324-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  53. ^ a b Haas, S. K.; Hayssen, V.; Krausman, P. R. (2005). "Panthera leo" (PDF). Mammalian Species. 762: 1–11. doi:10.1644/1545-1410(2005)762[0001:PL]2.0.CO;2. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 28 korrik 2017. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  54. ^ Schaller, pp. 28−30.
  55. ^ Mitra, S. (2005). Gir Forest and the saga of the Asiatic lion. New Delhi: Indus. ISBN 978-8173871832. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  56. ^ Pocock, R. I. (1939). "Panthera leo". The Fauna of British India, including Ceylon and Burma. Mammalia. Volume 1. London: Taylor and Francis Ltd. fq. 212–222. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  57. ^ a b Heptner, V. G.; Sludskii, A. A. (1992) [1972]. "Lion". Mlekopitajuščie Sovetskogo Soiuza. Moskva: Vysšaia Škola [Mammals of the Soviet Union, Volume II, Part 2]. Washington DC: Smithsonian Institution and the National Science Foundation. fq. 83–95. ISBN 978-90-04-08876-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  58. ^ a b c d e Smuts, G. L.; Robinson, G. A.; Whyte, I. J. (1980). "Comparative growth of wild male and female lions (Panthera leo)". Journal of Zoology. 190 (3): 365–373. doi:10.1111/j.1469-7998.1980.tb01433.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  59. ^ a b c Chellam, R. and A. J. T. Johnsingh (1993). "Management of Asiatic lions in the Gir Forest, India". përmbledhur nga Dunstone, N.; Gorman, M. L. (red.). Mammals as predators: the proceedings of a symposium held by the Zoological Society of London and the Mammal Society, London. Volume 65 of Symposia of the Zoological Society of London. London: Zoological Society of London. fq. 409–23. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  60. ^ a b Brakefield, T. (1993). "Lion: Sociable Simba". Big Cats: Kingdom of Might. London: Voyageur Press. fq. 50–67. ISBN 978-0-89658-329-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  61. ^ Nowak, R. M. (1999). "Panthera leo". Walker's Mammals of the World. Baltimore: Johns Hopkins University Press. fq. 832–834. ISBN 978-0-8018-5789-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  62. ^ a b Nowell, K.; Jackson, P. (1996). "African lion, Panthera leo (Linnaeus, 1758); Asiatic lion, Panthera leo persica (Meyer, 1826)" (PDF). Wild Cats: Status Survey and Conservation Action Plan. Gland, Switzerland: IUCN/SSC Cat Specialist Group. fq. 17–21, 37–41. ISBN 978-2-8317-0045-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  63. ^ Smuts, G. L. (1982). Lion. Johannesburg, South Africa: MacMillan. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  64. ^ Sinha, S. P. (1987). Ecology of wildlife with special reference to the lion (Panthera leo persica) in Gir Wildlife Sanctuary, Saurashtra, Gujurat (PhD). Rajkot: Saurashtra University. ISBN 978-3844305456. {{cite thesis}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  65. ^ a b c d West, P. M.; Packer, C. (2013). "Panthera leo Lion". përmbledhur nga Kingdon, J.; Happold, D.; Butynski, T.; Hoffmann, M.; Happold, M.; Kalina, J. (red.). Mammals of Africa. London: Bloomsbury Publishing. fq. 150–159. ISBN 978-1-4081-8996-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  66. ^ Yamaguchi, Nobuyuki; Cooper, A.; Werdelin, L.; MacDonald, David W. (2004). "Evolution of the mane and group-living in the lion (Panthera leo): a review". Journal of Zoology. 263 (4): 329–342. doi:10.1017/S0952836904005242. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  67. ^ West, P. M.; Packer, C. (2002). "Sexual Selection, Temperature, and the Lion's Mane". Science. 297 (5585): 1339–1943. Bibcode:2002Sci...297.1339W. doi:10.1126/science.1073257. PMID 12193785. S2CID 15893512. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  68. ^ West, P. M. (2005). "The Lion's Mane: Neither a token of royalty nor a shield for fighting, the mane is a signal of quality to mates and rivals, but one that comes with consequences". American Scientist. 93 (3): 226–235. doi:10.1511/2005.3.226. JSTOR 27858577. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  69. ^ a b Barnett, R.; Yamaguchi, N.; Barnes, I.; Cooper, A. (2006). "Lost populations and preserving genetic diversity in the lion Panthera leo: Implications for its ex situ conservation" (PDF). Conservation Genetics. 7 (4): 507–514. doi:10.1007/s10592-005-9062-0. S2CID 24190889. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2006-08-24. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  70. ^ Menon, V. (2003). A Field Guide to Indian Mammals. New Delhi: Dorling Kindersley India. ISBN 978-0-14-302998-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  71. ^ Turner, J. A.; Vasicek, C. A.; Somers, M. J. (2015). "Effects of a colour variant on hunting ability: the white lion in South Africa". Open Science Repository Biology: e45011830. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  72. ^ McBride, C. (1977). The White Lions of Timbavati. Johannesburg: E. Stanton. ISBN 978-0-949997-32-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  73. ^ Tucker, L. (2003). Mystery of the White Lions—Children of the Sun God. Mapumulanga: Npenvu Press. ISBN 978-0-620-31409-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  74. ^ Schaller, p. 5.
  75. ^ Riggio, J.; Jacobson, A.; Dollar, L.; Bauer, H.; Becker, M.; Dickman, A.; Funston, P.; Groom, R.; Henschel, P.; de Iongh, H.; Lichtenfeld, L.; Pimm, S. (2013). "The size of savannah Africa: a lion's (Panthera leo) view". Biodiversity Conservation. 22 (1): 17–35. doi:10.1007/s10531-012-0381-4. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  76. ^ Black, S. A.; Fellous, A.; Yamaguchi, N.; Roberts, D. L. (2013). "Examining the Extinction of the Barbary Lion and Its Implications for Felid Conservation". PLOS ONE. 8 (4): e60174. Bibcode:2013PLoSO...860174B. doi:10.1371/journal.pone.0060174. PMC 3616087. PMID 23573239. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  77. ^ Schnitzler, A.; Hermann, L. (2019). "Chronological distribution of the tiger Panthera tigris and the Asiatic lion Panthera leo persica in their common range in Asia". Mammal Review. 49 (4): 340–353. doi:10.1111/mam.12166. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  78. ^ Üstay, A. H. (1990). Hunting in Turkey. Istanbul: BBA. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  79. ^ Firouz, E. (2005). The complete fauna of Iran. I. B. Tauris. fq. 5–67. ISBN 978-1-85043-946-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  80. ^ a b Guggisberg, C. A. W. (1961). Simba: the life of the lion. Cape Town: Howard Timmins. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  81. ^ Kinnear, N. B. (1920). "The past and present distribution of the lion in southeastern Asia". Journal of the Bombay Natural History Society. 27: 34–39. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  82. ^ Thomas, N.R. (2014). Touchais, G.; Laffineur, R.; Rougemeont, F. (red.). "A lion's eye view of the Greek Bronze Age". Aegaeum. Annales Liégeoises et PASPiennes d'Archéologie égéenne (37): 375−92. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  83. ^ Schaller, p. 122.
  84. ^ Schaller, pp. 120–21.
  85. ^ a b c Schaller, p. 33.
  86. ^ Schaller, p. 37.
  87. ^ Schaller, p. 39.
  88. ^ a b Schaller, p. 44.
  89. ^ Schaller, p. 34–35.
  90. ^ Milius, S. (2002). "Biology: Maneless lions live one guy per pride". Society for Science & the Public. 161 (16): 253. doi:10.1002/scin.5591611614. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  91. ^ a b c d e f g Estes, R. (1991). "Lion". The behavior guide to African mammals: including hoofed mammals, carnivores, primates. Berkeley: University of California Press. fq. 369–376. ISBN 978-0-520-08085-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  92. ^ Schaller, pp. 52–54.
  93. ^ Hanby, J. P., Bygott, J. D. (1979). "Population changes in lions and other predators". përmbledhur nga Sinclair, A. R. E.; Norton-Griffiths, M. (red.). Serengeti: dynamics of an ecosystem. Chicago: The University of Chicago Press. fq. 249−262. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  94. ^ Borrego, N., Ozgul, A., Slotow, R. and Packer, C. (2018). "Lion population dynamics: do nomadic males matter?". Behavioral Ecology. 29 (3): 660–666. doi:10.1093/beheco/ary018. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  95. ^ van Hooft, P., Keet, D.F., Brebner, D.K. and Bastos, A.D. (2018). "Genetic insights into dispersal distance and disperser fitness of African lions (Panthera leo) from the latitudinal extremes of the Kruger National Park, South Africa". BMC Genetics. 19 (1): 21. doi:10.1186/s12863-018-0607-x. PMC 5883395. PMID 29614950. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja) Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  96. ^ Heinsohn, R.; C. Packer (1995). "Complex cooperative strategies in group-territorial African lions" (PDF). Science. 269 (5228): 1260–1262. Bibcode:1995Sci...269.1260H. doi:10.1126/science.7652573. PMID 7652573. S2CID 35849910. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  97. ^ Morell, V. (1995). "Cowardly lions confound cooperation theory". Science. 269 (5228): 1216–1217. Bibcode:1995Sci...269.1216M. doi:10.1126/science.7652566. PMID 7652566. S2CID 44676637. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  98. ^ Jahn, Gary C. (1996). "Lioness Leadership". Science. 271 (5253): 1215. Bibcode:1996Sci...271.1215J. doi:10.1126/science.271.5253.1215a. PMID 17820922. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  99. ^ Joslin, P. (1973). The Asiatic lion: a study of ecology and behaviour. University of Edinburgh, UK: Department of Forestry and Natural Resources. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  100. ^ Chakrabarti, S., Jhala, Y. V. (2017). "Selfish partners: resource partitioning in male coalitions of Asiatic lions". Behavioral Ecology. 28 (6): 1532–1539. doi:10.1093/beheco/arx118. PMC 5873260. PMID 29622932. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  101. ^ Schaller, pp. 208.
  102. ^ Frank, L. G. (1998). Living with lions: carnivore conservation and livestock in Laikipia District, Kenya. Mpala Research Centre, Nanyuki: US Agency for International Development, Conservation of Biodiverse Resource Areas Project, 623-0247-C-00-3002-00. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  103. ^ a b c Hayward, M. W.; Kerley, G. I. H. (2005). "Prey preferences of the lion (Panthera leo)" (PDF). Journal of Zoology. 267 (3): 309–322. CiteSeerX 10.1.1.611.8271. doi:10.1017/S0952836905007508. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  104. ^ a b Mukherjee, S.; Goyal, S. P.; Chellam, R. (1994). "Refined techniques for the analysis of Asiatic lion Panthera leo persica scats" (PDF). Acta Theriologica. 39 (4): 425–430. doi:10.4098/AT.arch.94-50. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 3 gusht 2020. Marrë më 15 dhjetor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  105. ^ Schaller, p. 195.
  106. ^ https://africageographic.com/stories/beach-lions-hunting-seals-coastal-birds-namibia-35-years/
  107. ^ Schaller, pp. 220–221.
  108. ^ Schaller, p. 153.
  109. ^ Joubert, D. (2006). "Hunting behaviour of lions (Panthera leo) on elephants (Loxodonta africana) in the Chobe National Park, Botswana". African Journal of Ecology. 44 (2): 279–281. doi:10.1111/j.1365-2028.2006.00626.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  110. ^ Power, R. J.; Compion, R. X. Shem (2009). "Lion predation on elephants in the Savuti, Chobe National Park, Botswana". African Zoology. 44 (1): 36–44. doi:10.3377/004.044.0104. S2CID 86371484. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  111. ^ Stander, P. E. (1992). "Cooperative hunting in lions: the role of the individual" (PDF). Behavioral Ecology and Sociobiology. 29 (6): 445–454. doi:10.1007/BF00170175. S2CID 2588727. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  112. ^ Loarie, S. R.; Tambling, C. J.; Asner, G. P. (2013). "Lion hunting behaviour and vegetation structure in an African savanna" (PDF). Animal Behaviour. 85 (5): 899–906. doi:10.1016/j.anbehav.2013.01.018. hdl:2263/41825. S2CID 53185309. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  113. ^ Schaller, p. 248.
  114. ^ Schaller, pp. 247–48.
  115. ^ Schaller, p. 237.
  116. ^ Schaller, p. 244, 263–267.
  117. ^ a b Schaller, pp. 270–76.
  118. ^ Schaller, p. 133.
  119. ^ Schaller, p. 276.
  120. ^ Hayward, M. W. (2006). "Prey preferences of the spotted hyaena (Crocuta crocuta) and degree of dietary overlap with the lion (Panthera leo)". Journal of Zoology. 270 (4): 606–614. doi:10.1111/j.1469-7998.2006.00183.x. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 25 dhjetor 2018. Marrë më 15 dhjetor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  121. ^ a b Kruuk, H. (1972). "Interactions between Hyenas and other Carnivorous Animals". The Spotted Hyena: A Study of Predation and Social Behaviour. Chicago: The University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-45508-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  122. ^ Creel, S.; Spong, G.; Creel, N. (2001). "Interspecific competition and the population biology of extinction-prone carnivores". përmbledhur nga Gittleman, J. L.; Funk, S. M.; Macdonald, D. W.; Wayne, R. K. (red.). Carnivore Conservation (bot. 1st). Cambridge University Press. fq. 35−60. ISBN 978-0-521-66232-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  123. ^ Schaller, p. 272.
  124. ^ Schaller, pp. 273–74.
  125. ^ Joubert, D.; Joubert, B. (1992). Eternal Enemies: Lions and Hyenas (DVD). National Geographic. {{cite AV media}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  126. ^ Trinkel, M.; Kastberger, G. (2005). "Competitive interactions between spotted hyenas and lions in the Etosha National Park, Namibia". African Journal of Ecology. 43 (3): 220–224. doi:10.1111/j.1365-2028.2005.00574.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  127. ^ Green, D. S.; Johnson-Ulrich, L.; Couraud, H. E.; Holekamp, K. E. (2018). "Anthropogenic disturbance induces opposing population trends in spotted hyenas and African lions". Biodiversity and Conservation. 27 (4): 871−889. doi:10.1007/s10531-017-1469-7. S2CID 44240882. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  128. ^ Denis-Hoot, C.; Denis-Hoot, M. (2003). The Art of Being a Lion. New York: Barnes & Noble. fq. 198. ISBN 9780760747674. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  129. ^ O'Brien, S. J.; Wildt, D. E.; Bush, M. (1986). "The Cheetah in Genetic Peril" (PDF). Scientific American. 254 (5): 68–76. Bibcode:1986SciAm.254e..84O. doi:10.1038/scientificamerican0586-84. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  130. ^ Laurenson, M. K. (1994). "High juvenile mortality in cheetahs (Acinonyx jubatus) and its consequences for maternal care" (PDF). Journal of Zoology. 234 (3): 387–408. doi:10.1111/j.1469-7998.1994.tb04855.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  131. ^ Rostro-García, S.; Kamler, J. F.; Hunter, L. T. B. (2015). "To kill, stay or flee: the effects of lions and landscape factors on habitat and kill site selection of cheetahs in South Africa". PLOS ONE. 10 (2): e0117743. Bibcode:2015PLoSO..1017743R. doi:10.1371/journal.pone.0117743. PMC 4333767. PMID 25693067. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  132. ^ Schaller, p. 293.
  133. ^ Woodroffe, R.; Ginsberg, J. R. (1999). "Conserving the African wild dog Lycaon pictus. I. Diagnosing and treating causes of decline". Oryx. 33 (2): 132–142. doi:10.1046/j.1365-3008.1999.00052.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  134. ^ Pienaar, U. de V. (1969). "Predator–prey relationships among the larger mammals of the Kruger National Park". Koedoe. 12 (1): 108–176. doi:10.4102/koedoe.v12i1.753. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  135. ^ a b Schaller, p. 188.
  136. ^ "Crocodiles!". Nova (transcript). PBS. 1998. Marrë më 21 nëntor 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  137. ^ Guggisberg, C. A. W. (1972). Crocodiles: Their Natural History, Folklore, and Conservation. Newton Abbot: David & Charles. fq. 195. ISBN 978-0-7153-5272-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  138. ^ Schaller, p. 29.
  139. ^ a b Schaller, p. 174.
  140. ^ Schaller, p. 142.
  141. ^ Pacifici, M., Santini, L., Di Marco, M., Baisero, D., Francucci, L., Grottolo Marasini, G., Visconti, P. and Rondinini, C. (2013). "Generation length for mammals". Nature Conservation (5): 87–94. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  142. ^ a b c Scott, p. 45.
  143. ^ Schaller, p. 143.
  144. ^ a b c Schaller, p. 147-49.
  145. ^ Scott, p. 46.
  146. ^ Crandall, L. S. (1964). The management of wild animals in captivity. Chicago: University of Chicago Press. OCLC 557916. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  147. ^ Packer, C.; Pusey, A. E. (maj 1983). "Adaptations of female lions to infanticide by incoming males". American Naturalist. 121 (5): 716–28. doi:10.1086/284097. S2CID 84927815. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  148. ^ Macdonald, David (1984). The Encyclopedia of Mammals. New York: Facts on File. fq. 31. ISBN 978-0-87196-871-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  149. ^ Scott, p. 68.
  150. ^ Bagemihl, Bruce (1999). Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity. New York: St. Martin's Press. fq. 302–05. ISBN 978-0-312-19239-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  151. ^ Schaller, p. 137.
  152. ^ Schaller, p. 183.
  153. ^ Schaller, pp. 188–89.
  154. ^ Schaller, pp. 189–90.
  155. ^ Schaller, p. 184.
  156. ^ Yeoman, Guy Henry; Walker, Jane Brotherton (1967). The ixodid ticks of Tanzania. London: Commonwealth Institute of Entomology. OCLC 955970. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  157. ^ Sachs, R. (1969). "Untersuchungen zur Artbestimmung und Differenzierung der Muskelfinnen ostafrikanischer Wildtiere [Differentiation and species determination of muscle-cysticerci in East African game animals]". Zeitschrift für Tropenmedizin und Parasitologie (në gjermanisht). 20 (1): 39–50. PMID 5393325.
  158. ^ Fosbrooke, H. (1963). "The stomoxys plague in Ngorongoro". East African Wildlife Journal. 1 (6): 124–126. doi:10.1111/j.1365-2028.1963.tb00190.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  159. ^ Nkwame, V. M. (9 shtator 2006). "King of the jungle in jeopardy". The Arusha Times. Arkivuar nga origjinali më 29 shtator 2007. Marrë më 4 shtator 2007. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  160. ^ Myers, D. L.; Zurbriggen, A.; Lutz, H.; Pospischil, A. (1997). "Distemper: not a new disease in lions and tigers" (PDF). Clinical Diagnostic Laboratory Immunology. 4 (2): 180–184. doi:10.1128/CDLI.4.2.180-184.1997. PMC 170498. PMID 9067652. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 25 maj 2019. Marrë më 15 dhjetor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  161. ^ Roelke-Parker, M. E.; Munson, L.; Packer, C.; Kock, R.; Cleaveland, S.; Carpenter, M.; O'Brien, S. J.; Pospischil, A.; Hofmann-Lehmann, R.; L., Hans; Mwanengele, G. L. M.; Mgasa, M. N.; Machange, G. A.; Summers, B. A.; Appel, M. J. G. (1996). "A canine distemper epidemic in Serengeti lions (Panthera leo)". Nature. 379 (6564): 441–445. Bibcode:1996Natur.379..441R. doi:10.1038/379441a0. PMC 7095363. PMID 8559247. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  162. ^ Schaller, p. 85.
  163. ^ Sparks, J. (1967). "Allogrooming in primates: a review". përmbledhur nga Morris, D. (red.). Primate Ethology (bot. 2011). Chicago: Aldine. fq. 148–175. ISBN 9780202368160. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  164. ^ Leyhausen, P. (1960). Verhaltensstudien an Katzen (në gjermanisht) (bot. 2nd). Berlin: Paul Parey. ISBN 978-3-489-71836-9.
  165. ^ Schaller, pp. 85–88.
  166. ^ Schaller, pp. 88–91.
  167. ^ a b Schaller, pp. 103–117.
  168. ^ Schaller, p. 95.
  169. ^ Schaller, pp. 103–113.
  170. ^ Eklund, R.; Peters, G.; Ananthakrishnan, G.; Mabiza, E. (2011). "An acoustic analysis of lion roars. I: Data collection and spectrogram and waveform analyses" (PDF). Speech, Music and Hearing Quarterly Progress and Status Report. 51: 1. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  171. ^ Ananthakrishnan, G.; Eklund, R.; Peters, G.; Mabiza, E. (2011). "An acoustic analysis of lion roars. II: Vocal tract characteristics" (PDF). Speech, Music and Hearing Quarterly Progress and Status Report. 51: 5. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  172. ^ Myers, N. (1975). "The silent savannahs". International Wildlife. 5 (5): 5−10. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  173. ^ Bauer, H.; Van Der Merwe, S. (2002). "The African lion database". Cat News. 36: 41–53. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  174. ^ Henschel, Philipp; Malanda, Guy-Aime; Hunter, Luke (2014). "The status of savanna carnivores in the Odzala-Kokoua National Park, northern Republic of Congo". Journal of Mammalogy. 95 (4): 882−892. doi:10.1644/13-mamm-a-306. ISSN 0022-2372. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Stampa:Oa
  175. ^ Henschel, P.; Petracca, L. S.; Hunter, L. T.; Kiki, M.; Sewadé, C.; Tehou, A.; Robinson, H. S. (2016). "Determinants of distribution patterns and management needs in a critically endangered lion Panthera leo population". Frontiers in Ecology and Evolution. 4 (4): 110. doi:10.3389/fevo.2016.00110. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  176. ^ Tumenta, P. N.; Kok, J. S.; van Rijssel, J. C.; Buij, R.; Croes, B. M.; Funston, P. J.; de Iongh, H. H.; de Haes, H. A. Udo (2009). "Threat of rapid extermination of the lion (Panthera leo leo) in Waza National Park, Northern Cameroon". African Journal of Ecology. 48 (4): 1–7. doi:10.1111/j.1365-2028.2009.01181.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  177. ^ Bauer, H.; Van Der Merwe, S. (2004). "Inventory of free-ranging lions Panthera leo in Africa". Oryx. 38 (1): 26–31. doi:10.1017/S0030605304000055. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  178. ^ Angelici, F. M.; Rossi, L. (2017). "Further lion, Panthera leo senegalensis Meyer, 1826, sightings in Mole National Park, Ghana, and possible first serval Leptailurus serval Schreber, 1776 record after 39 years (Mammalia Felidae)" (PDF). Biodiversity Journal. 8 (2): 749−752. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 10 mars 2018. Marrë më 15 dhjetor 2020. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  179. ^ "Hidden population of up to 200 lions found in remote Ethiopia". New Scientist. 2016. Marrë më 2 shkurt 2016. {{cite magazine}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  180. ^ "Lions rediscovered in Ethiopia's Alatash National Park". BBC News. 2016. Marrë më 1 shkurt 2016. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  181. ^ IUCN Cat Specialist Group (2006). Conservation Strategy for the Lion West and Central Africa (PDF). Yaounde, Cameroon: IUCN. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  182. ^ IUCN Cat Specialist Group (2006). Conservation Strategy for the Lion Panthera leo in Eastern and Southern Africa (PDF). Pretoria, South Africa: IUCN. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  183. ^ Bauer, H.; de Iongh, H.; Sogbohossou, E. (2010). "Assessment and mitigation of human-lion conflict in West and Central Africa". Mammalia. 74 (4): 363–367. doi:10.1515/MAMM.2010.048. S2CID 86228533. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  184. ^ Singh, H. S.; Gibson, Luke (2011). "A conservation success story in the otherwise dire megafauna extinction crisis: The Asiatic lion (Panthera leo persica) of Gir forest". Biological Conservation. 144 (5): 1753–57. doi:10.1016/j.biocon.2011.02.009. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  185. ^ a b Venkataraman, M. (2016). "Wildlife and human impacts in the Gir landscape". përmbledhur nga Agrawal, P.K; Verghese, A.; Krishna, S.R.; Subaharan, K. (red.). Human Animal Conflict in Agro-Pastoral Context: Issues & Policies. New Delhi: Indian Council of Agricultural Research. fq. 32−40. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  186. ^ Singh, A.P. (2017). "The Asiatic Lion (Panthera leo persica): 50 Years Journey for Conservation of an Endangered Carnivore and its Habitat in Gir Protected Area, Gujarat, India". Indian Forester. 143 (10): 993−1003. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  187. ^ Singh, H.S. (2017). "Dispersion of the Asiatic lion Panthera leo persica and its survival in human-dominated landscape outside the Gir forest, Gujarat, India". Current Science. 112 (5): 933−940. doi:10.18520/cs/v112/i05/933-940. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  188. ^ Kaushik, H. (2017). "Lion population roars to 650 in Gujarat forests". The Times of India. Marrë më 9 gusht 2017. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  189. ^ Saberwal, V. K.; Gibbs, J. P.; Chellam, R.; Johnsingh, A. J. T. (1994). "Lion‐Human Conflict in the Gir Forest, India". Conservation Biology. 8 (2): 501–507. doi:10.1046/j.1523-1739.1994.08020501.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  190. ^ Meena, V. (2016). "Wildlife and human impacts in the Gir landscape". përmbledhur nga Agrawal, P.K.; Verghese, A.; Radhakrishna, S.; Subaharan, K. (red.). Human Animal Conflict in Agro-Pastoral Context: Issues & Policies. New Delhi: Indian Council of Agricultural Research. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  191. ^ Sharma, R. (2017). "Tired of Gujarat reluctance on Gir lions, MP to release tigers in Kuno". The Times of India. Marrë më 27 janar 2018. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  192. ^ "Stalemate on translocation of Gir lions Kuno Palpur in Madhya Pradesh to be used as tiger habitat now". Hindustan Times. 2017. Marrë më 27 janar 2018. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  193. ^ Barnett, R.; Yamaguchi, N.; Shapiro, B.; Nijman, V. (2007). "Using ancient DNA techniques to identify the origin of unprovenanced museum specimens, as illustrated by the identification of a 19th century lion from Amsterdam". Contributions to Zoology. 76 (2): 87–94. doi:10.1163/18759866-07602002. Arkivuar nga origjinali më 22 maj 2011. Marrë më 27 korrik 2012. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  194. ^ Yamaguchi, N.; Haddane, B. (2002). "The North African Barbary Lion and the Atlas Lion Project". International Zoo News. 49: 465–481. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  195. ^ Bruche, S.; Gusset, M.; Lippold, S.; Barnett, R.; Eulenberger, K.; Junhold, J.; Driscoll, C. A.; Hofreiter, M. (2012). "A genetically distinct lion (Panthera leo) population from Ethiopia". European Journal of Wildlife Research. 59 (2): 215–225. doi:10.1007/s10344-012-0668-5. S2CID 508478. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  196. ^ O'Brien, S. J.; Joslin, P.; Smith, G. L. III; Wolfe, R.; Schaffer, N.; Heath, E.; Ott-Joslin, J.; Rawal, P. P.; Bhattacharjee, K. K.; Martenson, J. S. (1987). "Evidence for African origins of founders of the Asiatic lion Species Survival Plan" (PDF). Zoo Biology. 6 (2): 99–116. doi:10.1002/zoo.1430060202. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 25 shkurt 2014. Marrë më 25 maj 2019. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  197. ^ Frankham, R.; Ballou, J.; Briscoe, D. (2009). "Genetic management of Captive Populations". Introduction to Conservation Genetics (bot. Second). Cambridge, New York, Melbourne, Madrid: Cambridge University Press. fq. 430–452. ISBN 978-0-521-70271-3. Marrë më 25 maj 2019. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  198. ^ Daigle, C. L.; Brown, J. L.; Carlstead, K.; Pukazhenthi, B.; Freeman, E. W.; Snider, R. J. (2015). "Multi-institutional survey of social, management, husbandry and environmental factors for the SSP African lion Panthera leo population: examining the effects of a breeding moratorium in relation to reproductive success". International Zoo Yearbook. 49 (1): 198–213. doi:10.1111/izy.12073. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  199. ^ de Courcy, p. 81-82.
  200. ^ Dollinger, P.; Geser, S. "Lion: In the Zoo (subpage)". Visit the Zoo. WAZA (World Association of Zoos and Aquariums). Arkivuar nga origjinali më 29 shtator 2011. Marrë më 5 prill 2011. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  201. ^ Aguiar, E. (2007). "Honolulu zoo's old lion roars no more". Honolulu Advertiser. Arkivuar nga origjinali më 25 dhjetor 2018. Marrë më 4 shtator 2007. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  202. ^ Lum, C. (2007). "Zoo puts end to 2 lions' suffering". Honolulu Advertiser. Arkivuar nga origjinali më 6 nëntor 2020. Marrë më 29 shtator 2020. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  203. ^ Baratay & Hardouin-Fugier, pp. 19–21, 42.
  204. ^ Baratay & Hardouin-Fugier, p. 20.
  205. ^ Owen, James (3 nëntor 2005). "Medieval Lion Skulls Reveal Secrets of Tower of London "Zoo"". National Geographic Magazine. National Geographic. Marrë më 5 shtator 2007. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  206. ^ Blunt, p. 208.
  207. ^ de Courcy, p. 69.
  208. ^ Grisham, J. (2001). "Lion". përmbledhur nga Bell, C. E. (red.). Encyclopedia of the World's Zoos. Vëll. 2: G–P. Chicago: Fitzroy Dearborn. fq. 733–739. ISBN 978-1-57958-174-9. {{cite encyclopedia}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  209. ^ a b Baratay & Hardouin-Fugier, p. 187.
  210. ^ Feldman, D. (1993). How Does Aspirin Find a Headache?. New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-016923-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  211. ^ Jackson, p. 156–159.
  212. ^ Wiedemann, T. (1995). Emperors and Gladiators. Routledge. fq. 60. ISBN 978-0-415-12164-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  213. ^ Hazzah, L.; Borgerhoof Mulder, M.; Frank, L. (2009). "Lions and warriors: Social factors underlying declining African lion populations and the effect of incentive-based management in Kenya". Biological Conservation. 142 (11): 2428–2437. doi:10.1016/j.biocon.2009.06.006. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  214. ^ Baratay & Hardouin-Fugier, p. 113.
  215. ^ Capecchi, Christina; Rogers, Katie (30 korrik 2015). "Killer of Cecil the lion finds out that he is a target now, of internet vigilantism". The New York Times. Marrë më 30 korrik 2015. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  216. ^ Patterson, B. D. (2004). The Lions of Tsavo: Exploring the Legacy of Africa's Notorious Man-Eaters. New York: McGraw Hill Professional. ISBN 978-0-07-136333-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  217. ^ Patterson, B. D.; Neiburger, E. J.; Kasiki, S. M. (2003). "Tooth Breakage and Dental Disease as Causes of Carnivore–Human Conflicts". Journal of Mammalogy. 84 (1): 190–196. doi:10.1644/1545-1542(2003)084<0190:TBADDA>2.0.CO;2. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  218. ^ Peterhans, J. C. K.; Gnoske, T. P. (2001). "The Science of Man-eating". Journal of East African Natural History. 90 (1&2): 1–40. doi:10.2982/0012-8317(2001)90[1:TSOMAL]2.0.CO;2. Arkivuar nga origjinali më 30 tetor 2007. Marrë më 7 korrik 2007. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  219. ^ Packer, C.; Ikanda, D.; Kissui, B.; Kushnir, H. (2005). "Conservation biology: lion attacks on humans in Tanzania". Nature. 436 (7053): 927–28. Bibcode:2005Natur.436..927P. doi:10.1038/436927a. PMID 16107828. S2CID 3190757. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  220. ^ Packer, C.; Swanson, A.; Ikanda, D.; Kushnir, H. (2011). Rands, S. A. (red.). "Fear of Darkness, the Full Moon and the Nocturnal Ecology of African Lions". PLOS One. 6 (7): e22285. Bibcode:2011PLoSO...622285P. doi:10.1371/journal.pone.0022285. PMC 3140494. PMID 21799812. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  221. ^ Frump, R. R. (2006). The Man-Eaters of Eden: Life and Death in Kruger National Park. The Lyons Press. ISBN 978-1-59228-892-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  222. ^ a b Chauvet, J.-M.; Brunel, D. E.; Hillaire, C. (1996). Dawn of Art: The Chauvet Cave. The oldest known paintings in the world. New York: Harry N. Abrams. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  223. ^ a b c Garai, J. (1973). The Book of Symbols. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-671-21773-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  224. ^ "Detroit Lions" (official Website). 2001. Arkivuar nga origjinali më 10 korrik 2007. Marrë më 8 korrik 2007. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  225. ^ "Chelsea centenary crest unveiled". BBC. 12 nëntor 2004. Marrë më 2 janar 2007. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  226. ^ "The Aston Villa Crest: 2007 Onwards ..." Aston Villa F.C. 2007. Arkivuar nga origjinali më 11 tetor 2007. Marrë më 15 dhjetor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  227. ^ Leroi-Gourhan, A., Allain J. (1979). Lascaux inconnu. XXIIe supplement à "Gallia Préhistoire". Paris.
  228. ^ Bailey, M. (2013). Ice Age Lion Man is world's earliest figurative sculpture. The Art Newspaper, 31 January2013. Arkivuar 8 maj 2013 tek Wayback Machine
  229. ^ a b Jackson, p. 119.
  230. ^ a b c Hogarth, C.; Butler, N. (2004). "Animal Symbolism (Africa)". përmbledhur nga Walter, M. N. (red.). Shamanism: An Encyclopedia of World Beliefs, Practices, and Culture, Volume 1. fq. 3–6. ISBN 978-1-57607-645-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  231. ^ a b Lynch, P. A. (2004). "Lion". African Mythology A to Z. Infobase Publishing. fq. 63. ISBN 978-0-8160-4892-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  232. ^ Pinch, Geraldine (2004). Egyptian Mythology: A Guide to the Gods, Goddesses, and Traditions of Ancient Egypt. Oxford: Oxford University Press. fq. 133–134, 206. ISBN 978-0-19-517024-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  233. ^ Cassin, Elena (1981). "Le roi et le lion" [The king & the lion]. Revue de l'Histoire des Religions (në frëngjisht). 298 (198–4): 355–401. doi:10.3406/rhr.1981.4828.
  234. ^ Black, Jeremy; Green, Anthony (1992). Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia: An Illustrated Dictionary. The British Museum Press. fq. 118. ISBN 978-0-7141-1705-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  235. ^ Collins, Paul (1994), "The Sumerian Goddess Inanna (3400-2200 BC)", Papers of from the Institute of Archaeology, vëll. 5, UCL, fq. 113–114 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  236. ^ Sass, B.; Marzahn, J. (2010). "The motifs". Aramaic and figural stamp impressions on bricks of the sixth century B.C. from Babylon. Wiesbaden, Germany: Harrassowitz Verlag. fq. 178–186. ISBN 9783447061841. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  237. ^ Reade, J. (1998). Assyrian Sculpture (bot. Second). London, United Kingdom: The British Museum Press. fq. 72–79, 73. ISBN 978-0-7141-2141-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  238. ^ Epstein, Marc Michael (1997). Dreams of subversion in medieval Jewish art and literature. Penn State Press. fq. 110, 121. ISBN 978-0-271-01605-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  239. ^ Borowski, O. (2008). "Lion". përmbledhur nga Sakenfeld, Katharine D. (red.). New Interpreter's Dictionary of the Bible Volume 3. Abingdon Press. fq. 669–70. ISBN 978-0687333653. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  240. ^ Rangarajan, M. (2013). "Animals with rich histories: the case of the lions of Gir Forest, Gujarat, India". History and Theory. 52 (4): 109–127. doi:10.1111/hith.10690. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  241. ^ Chandrasekharam, D. (2007). "Geo-mythology of India". përmbledhur nga Piccardi, L.; Masse, W. B. (red.). Myth and Geology. Geological Society Special Publications No. 273. London: Geological Society. fq. 29–37. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  242. ^ Jackson, p. 122.
  243. ^ "National Flag". Government of Sri Lanka. Arkivuar nga origjinali më 27 mars 2008. Marrë më 6 gusht 2007. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  244. ^ Ling, Li (maj 2002). "The Two-Way Process in the Age of Globalization". Ex/Change (newsletter). Nr. 4. Egan, Ronald transl. City University of Hong Kong. Arkivuar nga origjinali më 6 prill 2005. Marrë më 26 shtator 2007. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)</ref Vallja e luanit është një valle tradicionale në kulturën kineze në të cilën interpretuesit me kostume luani imitojnë lëvizjet e një luani, shpesh me shoqërim muzikor nga cembale, bateri dhe gong. Ato janë realizuar në Vitin e Ri Kinez , Festivalin e Hënës dhe raste të tjera festive për fat të mirë. <ref>"Lion Dance". Nations Online. Marrë më 2 shtator 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  245. ^ Jackson, pp. 99, 150
  246. ^ Jackson, p. 96
  247. ^ Tressider, J. (1997). The Hutchinson Dictionary of Symbols. London: Helicon Publishers. fq. 124. ISBN 978-1-85986-059-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  248. ^ Jackson, p. 103–105.
  249. ^ Ford, Paul (2005). Companion to Narnia: Revised Edition. San Francisco: HarperCollins. fq. 6. ISBN 978-0-06-079127-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  250. ^ Jackson, p. 135.
  251. ^ "Advertising Mascots—Animals—Leo the MGM Lion (MGM Studios)". TV Acres. Arkivuar nga origjinali më 5 dhjetor 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  252. ^ Jackson, pp. 54–55.
  253. ^ Jackson, pp. 7, 197.
  254. ^ Klinge, Matti (1999). Suomen sinivalkoiset värit: Kansallisten ja muidenkin symbolien vaiheista ja merkityksestä (në finlandisht). Otava. ISBN 951-1-15314-5.
  255. ^ Arthur Fox-Davies, A Complete Guide to Heraldry, T.C. and E.C. Jack, London, 1909, Chapter XI, https://archive.org/details/completeguidetoh00foxduoft.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Luani&oldid=2632026"