Wikipedia

Reka e Epërme

Reka e Epërme (maqedonisht: Горна Река Gorna Reka) është një nën-krahinë gjeografike dhe etnografike e rajonit më të madh të Rekës në perëndim të Republikës së Maqedonisë, që përfshin vendbanime në pjesën e sipërme të Komunës së Mavrovës dhe Radostushës dhe Komunës së Gostivarit. Krahina është vendlindje e dy komuniteteve, një mysliman shqiptar dhe tjetri shqipfolës ortodoks që identifikon veten si maqedonas,[1][2] ndonëse me disa përjashtime në kohët e kaluara dhe të fundit.[3][4][5][6][7]

Harta e Rekës së Epërme. (Pjesët e lehta janë vendet që konsiderohen etnografikisht të rajonit shkak të ngjashmëritë kulturor dhe gjuhësor, por gjeografikisht janë pjesë e rajonit fqinje Pollog i Epërm)

Reka e Epërme është një krahinë malore alpine, e thyer dhe me kullota të begatshme. Në ditët e sotme fshati Vërbjan është më i banuari.[8] Reka e Epërme është një rajon me komunikim të kufizuar, i izoluar dhe i pazhvilluar, ku qasja dhe udhëtimi bëhet i vështirë gjatë muajve të dimrit me dëborë.[9]

Banorët e Rekës së Epërme historikisht janë marrë kryesisht me bujqësi dhe blegtori gjë që vijon edhe sot në një pjesë e popullsisë së mbetur.[10] Për shkak të migrimit sezonal ose të përhershëm në rajonet e afërta dhe jashtë vendit në kërkim të punësimit dhe për kushte më të mira jetësore, kjo krahinë është shpopulluar shumë me kalimin e kohës.[11] Në shekullin XIV (deri në vitin 1395), Reka e Epërme ishte pjesë e sundimit të Përlepit, të familjes Mrnjavčević, kur territori iu nënshtrua Sulltan Bajazitit I të Perandorisë Osmane, gjendje e cila mbeti e pandryshuar deri në luftërat Ballkanike të viteve 1912-1913. Pas kësaj kjo krahinë u bë pjesë e Mbretërisë së Serbisë, Mbretërisë së Jugosllavisë, Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë, dhe përfundimisht pjesë e Republikës së Maqedonisë Së Veriut.

Gjeografia

Redakto

Vendndodhja

Redakto
 
Pamje nga Vallkavi nga shpatet e malit Korab dhe kanionit të lumit Radikë

Rajoni i gjerë i Rekës është i ndarë në nën-rajonet (etnografike/gjeografike) si "e Vogël" (maq. Mala), "e Poshtme" (Dolna) dhe "e Madhe" (Golema) apo "e Epërme" (Gorna).[12] Reka e Epërme së bashku me rajonin më të gjerë të Rekës është konsideruar gjithashtu (dhe nga pikëpamja shqiptare konsiderohet ende) se i përket rajonit më të madh të Dibrës që përfshin më shumë nën-rajone të përqendruara rreth qytezës së Dibrës në të dy anët e kufirit shqiptaro-maqedonas.[13]

 
Malet Korab dhe luginën e lumit Përroi i Thellë

Rajoni i Rekës së Epërme kufizohet me Kosovën në veri dhe me Shqipërinë në perëndim.[14] Kjo është një zonë malore me kullota malore alpike, e vendosur në pjesën veriore të pellgut të lumit Radikë që vazhdon dhe hyn në Rekën e Poshtme dhe shkon deri në jug (ku është Ura e Boshkut, në afërsi të krahinës së Rekës së Vogël).[14] Kufijtë veriorë dhe verilindorë territorial të Rekës së Epërme përbëhen prej malit Vracë (i cili është pjesë e malit Sharr), si dhe malit Niçpur, me majën Lerë (me lartësi prej 2194m).[14] Kufijtë veriperëndimorë dhe perëndimorë të Rekës së Epërme shkojnë përgjatë maleve të Korabit me majën Korab i Madh, në lartësi prej 2753m.[14] Ekziston një vendkalim i ngushtë në lartësinë 1920 m mbi nivelin e detit, midis maleve Korab dhe Sharr që lejon komunikimin dhe ndërveprimin me krahinën etnografike/gjeografike të Gorës.[14] Përmes kësaj hapje, të vendosur në mes të tre pikave kufitare (ku gjendet edhe maja e malit Ksulje e Priftit, në 2092m lartësi) dhe malit Vracë, mundësohet lidhja më e përshtatshme e komunikimit (e përbërë nga një rrugë automobilistike, rrugë këmbësorësh dhe shtigje për mushka) midis ish-fshatit Shtirovicë në skajin verior të Rekës së Epërme dhe fshatit Restelicë në skajin jugor të krahinës së Gorës në Kosovë.[14]

 
 
Kullotat malore të kafshëve në Rekën e Epërme

Kufiri jugor i Rekës së Epërme është në anën e djathtë brenda luginës së lumit Radikë.[14] Ajo është në mes të fshatrave Vërbjan në Rekën e Epërme dhe Zheranicë (maq. Žirovnica) në Rekën e Poshtme që përfaqësohen nga kufizimet gjeografike dhe komunikative të paraqitura nga malet e mëdhaja të Korabit.[14] Një rrugë bashkon të dy fshatrat dhe është dalje kryesore për komunikim tranzitor brenda rajonit që shkon gjatë gjithë rrugës për në Dibër.[14] Pjesa lindore e kufirit jugor nga ana e majtë e luginës së lumit Radikë plotësisht i takon malit Bistra me majën Medenica në 2163m.[14] Një rrugë lindore që kryqëzohet me të tjerët në fshatin Vallkavi shkon në drejtim afër fshatit Vërben, që gjendet afër kufirit lindor të Rekës së Epërme.[14] Më tutje rruga vazhdon drejt në fshatin Hanet e Mavrovës dhe Liqenit të Mavrovës dhe më tej për në Gostivar. Në rajonin e Rekës së Epërme egzistojnë shumë lumej të vegjël si: Përroi i Thellë (maq. Dlaboka Reka), Ujë të Vaut apo Uji i Vaut (Brodečka Reka), Përroi i Rimnicës (Ribnička Reka) etj, të cilët i bashkangjiten dhe e mbushin lumin kryesor dhe më të madh Radika.[14][15] Kullotat e begatshme malore si: Bjeshka e Reçit (Rečka Planina), Korabi i Nistrovës (Nistrovski Korab) dhe Qafa e Kadisë (Ḱafa Kadis), përdoren për kullotjen e bagëtive nga popullata vendase.[14][15] Gjithsej, kufitë e rajonit Reka e Epërme përfshijnë një sipërfaqe prej rreth 358,8 kilometra² (138.5 mi sq).[14]

 
Lumi Përroi i Thellë dhe ujëvarë e saj në sfond

Vendbanimet

Redakto

Vendbanimet e Rekës së Epërme brenda komunës Mavrovë dhe Radostushë përfshijnë: Tanushaj (maq. Tanuše), Nivisht (Nivište), Rimnicë (Ribnica), Zhuzhnjë (Žužnje), Nistrovë (Nistrovo), Niçpur (Ničpur), Vallkavi (Volkovija), Kiçinicë (Kičinica), Krakarnicë (Krakornica), Beliçicë (Beličica), Vërben (Vrben), Bogdë (Bogdevo), Sencë (Sence), Vërbjan (Vrbjani), Bibaj dhe Grekaj. Vendbanimet e Rekës së Epërme brenda komunës së Gostivarit janë: Va, trajta e shquar: Vau (Brodec).[16][17] Tradicionalisht tre fshatra të tjerë fqinj, Duf dhe Orqushë (Orḱuše) në komunën e Mavrovës dhe Radostushës edhe Jalloc e Epërm apo Jallofcë e Epërme (Gorno Jelovce) janë të gjitha në rajonin fqinj Pollog e Epërme dhe konsideruar t'u përkasin Rekës së Epërme vetëm për shkak të ngjajshmërive gjuhësore dhe lidhjet kulturore.[18][19][20][21] Gjithashtu për shkak të kryengritjeve në rajonin e Rekës së Epërme, ish vendbanime të tilla si: Tërnicë (Trnica), Reç (Reč), Dëbovë (Dubovo), Shtirovicë (Štirovica), Shtrezmir (Strezimir) dhe Zavojskë (Zavojsko) u dogjën nga forcat serbe dhe bullgare ndërmjet viteve 1912-1916.[22][23]

Klima, fauna dhe kafshë të egra

Redakto
 
Rruga për në fshatin Beliçicë

Rajoni Reka e Epërme është e vetmja zonë në Maqedoni që ka klimë të ftohtë alpine. Për shkak të lartësisë së madhe, rajoni është i ekspozuar ndaj erërave nga drejtime të ndryshme.[24] Rekalinjtë i referohen shkulm ere të fortë që vjen nga lindja si era bardh, kurse era juglindore të ngrohtë që sjell shi quhet ladas, dhe era veriperëndimore që lajmëron ndryshimi i kohës quhet era poshtër.[24] Krahina është i ekspozuar ndaj stuhive kryesisht gjatë verës, ndërsa shi, brymë, breshër dhe ylberët bëhen sipas stinorët të motit.[24] Stina e dimrit është shpesh e gjatë, me dëborë po ashtu dhe stina e verës është e gjatë, ndërsa stinët e pranverës dhe vjeshtës janë të shkurtra.[9] Dëbora së shumti bie në rajon prej mesi i vjeshtës deri në mes të pranverës.[9] Në kohët e fundit rënia e borës vazhdon deri vonë në pranverë dhe madje edhe në kohe në fillim të verës.[9] Për shkak të rënies së borës, Reka e Epërme bëhet një rajon i izoluar në komunikim me fqinjët për shumicën e vitit, madje edhe e pakalueshme të tilla si ajo me Shqipërinë nëpërmjet maleve të Korabit.[9] Në kohët e fundit, popullsia ishte e detyruar gjatë stinorit veror të shkurtër për furnizimin me drithëra, kripë, kokërr dhe lëndëve të tjera ushqimore sepse dëbora i bën komunikimet të vështira midis fshatrave përreth dhe botës së jashtme.[9] Shumica e Rekës së Epërme bashkë me Rekën e Poshtme ndodhet brenda Parkut Kombëtar të Mavrovës.[25] Në sipërfaqjen e Rekës së Epërme, pjesë e rajonit ende përmbajnë pyjet të virgjër dhe llojeve të vjetra dhe unike të pemëve Ahu (latinisht: Abies borisii-regis) në veçanti rreth lumit Përroi i Thellë dhe pjesën veriore të luginës së lumit Radikë.[26] Pjesë e pyjet të Rekës së Epërme ishin prerë deri në 1950-të për të krijuar kullota për kullotjen e deleve.[26] Reka e Epërme është gjithashtu vendi për speciet e rrezikuara në mënyrë kritike si rrëqebullit euroaziatik, rrëqebulli i Ballkanit (lat. Lynx lynx balcanicus).[26][27]

Demografia

Redakto

Popullsia dhe identiteti

Redakto
 
 
Shtëpi i vjetër, Krakarnicë (majtas); dhe kullë, një shtëpi e lartë prej guri: shtëpia Gligori (maq. Gligorovci), Vallkavi (djathtas)

Reka e Epërme është banuar me njerëzit shqipfolës myslimanë dhe krishterë të quajtur në gjuhën maqedone si: Gornorekanec (shumës: Gornorekanci)[12] dhe njohur në gjuhën shqip si: Rekali (shumës: Rekalinj/të).[28][29] Nga të huajt ata janë referuar si Shkreti,[30] nga fjala shqipe dhe shprehjes shkretë/i shkret që ka kuptimin "të varfër", për shkak të vendit të tyre të izoluar malor dhe rrethanave të vështira jetësore.[31][32] Për popullsinë shqipfolëse, një pjesë që mbeti të krishterë ortodoksë u asimiluan dhe identifikohen si maqedonas,[1][2] ndërsa ata që pranuan Islamin e konsiderojnë veten si shqiptarë.[2] Për shkak të migrimit e krishterëve ortodoksë në qendrat urbane disa dekada më parë, sot shumica e Rekalinjtë janë shqiptarë myslimanë, me një pakicë shqipfolëse ortodokse, të cilët u vetë-identifikuan si maqedonas.[33] Vendbanimi më i madh mysliman shqiptare sot në Rekën e Epërme është Vërbjan me 625 banorë.[8] Ndërsa vendbanimi kryesor ortodokse sot është Vërben me 142 banorë.[8] Në Rekën e Epërme, familjet janë quajtur shpi (shqip standarde: shtëpi) dhe tradicionalisht përbëhet nga familjet patriarkale të mëdhenj.[34][35] Këto familje, disa të pasura, kanë jetuar në ndërtesa mëdha dhe nganjëherë të fortifikuara banesa prej guri me disa kate quajtur kulla, ndërsa familjet e tjera kishin shtëpi të vogla.[36] Krahina fqinj Reka e Poshtme (Dolna Reka) është e banuar nga myslimanët maqedonas (të njohur si "Torbeši" ose "turq" dmth myslimanët), ndërsa një pakicë janë maqedonasit ortodoksë. Ndërsa Reka e Vogël (Mala Reka) është banuar vetëm nga maqedonasit ortodoksë dhe popullatat e Rekës së Vogël dhe Poshtme i përkasin grupit sllave etnografik Mijak/ë ose Mjak/ë, që flasin dialektin maqedonisht të Rekës.

Ekonomia edhe migrimi stinor dhe i përhershëm

Redakto
 
Bariu veshur me gunë dhe me disa burra nga Shtirovicë, 1907

Për shkak të rrethanave të vështira e jetesës dhe nganjëherë trazirat sociopolitike, sidomos në shekullin e XIX, Reka e Epërme ka qenë historikisht një rajon me shumë migrime të përhesrshme e të përkohshme.[11] Tradicionalisht popullsia është marrë kryesisht me blegtori dhe aktivitete bujqësore të cilët e vijonë edhe sot.[10] Kështu më vonë gjatë epokës osmane, meshkujt (kryesisht të rriturit) të Rekës së Epërme shkonin në kurbet për arsye ekonomike.[37] Shpesh ata gjenin punë si bërësit e pastave apo si tregtarët të hallvës, salepit dhe bozës edhe si shitës në kryeqytetin osmane Stamboll apo qytete të rajonit si Shkup dhe Edrene.[38] Në Rumani dhe Bullgari, disa njerëz prej Reka e Epërme ishin të punësuar edhe në industrinë e ndërtimit të banesave, si muratorë ose ndërtuesit, kur nevoja u ngrit në qytete të tilla si Shkodra apo në krahinën rreth tyre.[39][40]

Ndërsa flukset migratore të përhershme gjatë periudhës së vonë osmane ishin kryesisht për në fshatrat fqinje, dhe rajonet ku sot këto popullata shpesh formojnë disa familje brenda një vendbanim mes popullsisë së tyre më të gjerë shqiptare.[11] Në rajonin e Pollogut të Epërme, Rekalinjtë u zhvendosen në fshatrat e mëposhtme: Çegran (maq. Čegrane), Forinë (Forino), Koritë (Korito), Balindoll (Balin Dol), Turçan i Vogël (Malo Turčane), Banjicë e Poshtme (Dolna Banjica), Sretkovë (Sretkovo), Novosellë (Novo Selo), Reçan (Rečane), Vërtok (Vrutok), Peçkovë (Pečkovo), Zdunjë (Zdunje), Vrapçisht (Vrapčište), Kalisht (Kalište) dhe Gradec (Gradec).[11] Në Pollogun e Poshtëm: Sellarcë e Epërme (Gorno Sedlarce), Rakovec (Rakovec), Zherovjan (Žerovjane), Radovec (Radiovce), Tenovë (Tenovo), Lukovicë (Lukovica), Sallarevë (Sedlarevo) dhe Gurgurnicë (Gurgurnica).[11] Në fshatrat në afërsi të qytetit së Shkupit: Cërnivor (Crn Vrv), Krushapek (Krušopek), Satapetkë (Sveta Petka) dhe Patishka Rekë (Patiška Reka), ndërsa në afërsi të Velesit në: Jabollçisht i Epërm (Gorno Jabolčište), Soglë (Sogle), Kukavec (Klukovec) dhe Buzallakovë (Buzalkovo).[11][41] Në disa fshatra, Rekalinjtë emigruan atje si të krishterë, për shembull në Lukovica dhe më pas ndryshuan fenë në Islam.[42] Ndërsa në Patishka Reka, ata mbetën ortodoksë dhe shqipfolës deri në Luftën e Dytë Botërore,[41] para se të zhvendosen në Shkup.[43] Disa banorë Rekalinj prej Vërbjani kanë emigruar në dekadat e fundit në fshatin fqinje mysliman maqedonas Zheranicë me shërbimet komunale në Rekën e Poshtme dhe sot ata janë afërsisht disa 258 persona.[44] Ndërsa të krishterët ortodoksë emigruan prej vitit 1950 në kryeqytetin jugosllav, Beograd, dhe qytete të tjera, si në Shkup dhe në qytetin e afërt të Gostivarit, ku ata formojnë popullsinë kryesore të lagjes Durtllok.[29][32][33] Për shkak të kryengritjes së vitit 2001 në Maqedoni veriore, fshati Tanushaj është prekur nga lufta duke detyruar disa banorë të emigrojnë më pas në vende të tjera.[45][46] Rekalinjtë të rinj në kohët e fundit kanë emigruar edhe në vendet perëndimore,[10] ndërsa disa banorë të moshuar kthehen në shtëpitë e tyre në Rekën e Epërme gjatë periudhës së verës.[29]

Gjuha

Redakto

Dialekti shqiptar i Rekës e Epërme

Redakto

Nën-dialekti i shqipes së folur në Rekën e Epërme është pjesë e dialektit gegënisht, i folur nga shqiptarët e veriut.[47] Dialekti të Rekës përmban veçoritë gjuhësore që e dallojnë atë nga varietete të tjera të shqipes. Për shembull, tingulli shqiptar q shpeshherë i thënë si zanor i rëndë ç në disa dialekte veriore, është i thënë si një zanor i butë ç në Rekën e Epërme.[48] Ndryshe nga dialektet e veriut të Shqipërisë, të cilat kryesisht shqiptojnë karaktere gj si një zanor të fortë xh, në Rekën e Epërme nganjëherë është thënë si gj e butë, e ngjashme të disa dialekte shqiptare të jugut.[48] Kurse grumbulli zanor dj si në fjala djath janë zëvendësuar edhe për një tingull gj (dmth gjath) në raste të caktuara.[48] Grumbulli zanor i shqipes pl përfshira në fjalë si plak, pleh dhe plis i dialektit të Rekës është zëvendësuar në raste të caktuara me pt duke shkaktuar fjalët të shqiptohen si ptak, pteh dhe ptis.[48] Ndërsa grumbulli zanor ps përbrenda fjalët të tilla si tepsi në dialektin të Rekës është shndërruar në mc qe i bën fjalët të shqiptohet për shembull si temci.[48]

Ndryshe nga disa dialekte shqiptare, ku grumbulli zanor nd ka kontraktuar si në n, në Rekën e Epërme ajo tingull është mbajtur si në fjalët katund, nder dhe vend.[49] Dialekti e Rekës ka ruajtur edhe shqiptim hundës e zanoreve ā (shpesh si ë në shqipen standarde) dhe ō ku fjalët të tilla si dhëmb, dhëndër dhe këmb janë shqiptuar si dhāmb, dhōndr dhe kōmb.[49] Tingulli a (shpesh: ë në shqipen standarde) në fjalë të tilla si baballak zëvendësohet nganjëherë për tingullin o (dmth baballoku), kur është në trajtën e shquar.[47][49] Kurse grumbulli zanor mj në fjalët si mjekër dhe mjaltë është shndërruar në tingullin mn në Rekën së Epërme, që tani fjalët janë shqiptuar si mnjekrr dhe mnjalt.[49] Gjithashtu tingulli h, që në shumicën dialekte shqiptar është theksuar si tingull i dobët që në Rekën e Epërme është thënë si h i fortë.[49]

Terminologjia farefisnor
Anglisht Maqedonisht standarde[50] Shqip standarde[51] Dialekti shqiptar i Rekës së Epërme (Doda, 1900-të)[52] Dialekti shqiptar i Rekës së Epërme (Mirčevska, 2000-të)[50]
Mother Majka Nënë Non (trajta e shquar: Nona), Uc Daad
Father Tatko Babë Baba Baab
Sister Sestra Motër Motr (referuar me emrin e individit)
Brother Brat Vëlla Vlla Vlla (përdorimi: O, Vlla)
Grandmother Baba Gjyshe (edhe: Nënëgjyshe) Nana Ptak None
Grandfather Dedo Gjysh (edhe: Babagjysh) Baba Ptak Ded
Aunty (motër i nënës) Tetka Teze (edhe: Teto, Motërmëmë) Kek Kek (përdorimi: O, Kek)
Aunt’s husband (nga ana e nënës) Tetin Enishte / Tetin (përdorimi: O, Tetin)
Uncle (vëllai i babait) Čičko Xhaxha (edhe: Xha) Mixh (trajta e shquar: Mixha) Miiç (përdorimi: O, mixha Metodi)
Uncle’s wife (nga ana e babait) Strina Xhaxheshë Minxhavic Striin (përdorimi: O, Striin)
Uncle (vëllai i nënës) Vujko Dajë Dajxh (trajta e shquar: Dajxha) Dajxh (përdorimi: O, Dajxh)
Uncle’s wife (nga ana e nënës) Vujna Dajeshë Dajxhevic Dajxhevic (përdorimi: O, Dajxhevic)
Husband's sister (motër i burrit që është njohur si kunatë) Zolva ? / Zolva (përdorimi: Zolva jeme)
Brother-in-law Dever Kunat Kunat Kunati
Sister-in-law Jatrva Kunatë / Kunata
Wife’s sister’s husband Badžanak Baxhanak / Baxhanak
Wife’s brother, (vëllai i gruas që është njohur si kunat) Šura ? / Shuraku
Cousin Bratučedi Kushëri Kusheri (trajta e shquar: Kusherini) Kusheriin
Father in Law Dedo Vjehërri / Ded (përdorimi: O, Ded)
Godparents Kumovi Kumbarë (edhe: Nun dhe Nunëri) / Nun
In law (mashkullor) Svat Krushk Krushk Krushk
In law (femëror) Svaća Krushkë / Kruushk

Arsimi dhe letërsia

Redakto

Shembulli më i hershëm të njohur i dialektit shqiptar të Rekës së Epërme që ishte punësuar me shkrim në varrezë ortodoks me një mbishkrim më gur varri shkruar në alfabetin cirilik në Duf që daton prej 1889.[53] Ndërsa një vepër etnografik prej Bajazid Elmaz Doda nga Shtirovica me titull Albanisches Bauerleben im oberen Rekatal bei Dibra (Makedonien) upërfundua në vitin 1914.[54] Vepra përmban informacion për kulturën, zakonet, gjuhën dhe aspektet e tjera të jetës në Rekën e Epërme gjatë periudhës së vonë osmane.[54] Robert Elsie e gjeti veprën brenda arkivat austriake në vitin 2007, dhe ai thotë se dorëshkrimi origjinal mund të ketë qenë përkthyer në gjermanisht prej shqipes për shkak të sasisë e leksikut shqiptar të përfshira në versionin gjermanisht.[54] Elsie tregon se vepra ishte i pari për të punësuar dialektin e Rekës së Epërme në letërsi dhe e përbërë në një kohë kur pak letërsi shqiptar ishte prodhuar.[54] Vepra është lavdëruar nga Elsie dhe studiues të tjerë si Andrea Pieroni për informacion të detajuar dhe të rëndësishme për Rekën e Epërme.[54][55]

Shembulli i parë vërtetuar të letërsisë shqipe duke qenë i pranishëm në Rekën e Epërme është një ungjill në gjuhën shqip (Dhjata e Re) prej shekullit 19 e shkruar në alfabetin grek dhe mbajtur në një kishë të fshatit Duf.[56] Gjatë kohës monarkist jugosllave, shkollimi është bërë në gjuhën serbisht dhe nuk kishte shkollim në gjuhën shqip.[57] Në kohët bashkëkohor, ka gra të moshuarit në Rekën e Epërme të cilët ende kanë disa njohuri të gjuhes serbisht, por jo të gjuhës maqedonisht.[57] Brenda Jugosllavisë pas luftës, shkollimi në Rekën e Epërme është bërë në gjuhën maqedonisht dhe fëmijët shqipfolës ortodokse kishin vështirësi gjuhësore në vitet 1950-të në mësimin e gjuhës maqedonisht.[58] Si të tilla banorët bashkëkohor të Rekës së Epërme nuk kanë njohurim e plotë të gjuhës shqip.[57] Në vend të kësaj, fjalët prej gjuhës maqedonisht veçanërisht ato që lidhen me sende shtëpiake modern apo përcaktimin e disa koncepte modern të përdorur nga banorët e Rekës së Epërme, sepse ekuivalentet e tyre në gjuhën shqipe janë të panjohura për ta.[57]

Përdorimi i gjuhës

Redakto
 
Burrat e Shtirovicës bisedonin në anë të kodrës, 1907

Në kohët bashkëkohore, shqiptarët myslimanë që jetojnë në Rekën e Epërme janë dygjuhësh në nivele të ndryshme të gjuhës maqedonisht.[33] Në mesin e popullsisë ortodokse, ende qe banojnë në Rekën e Epërme, në kuptimin e të folurit së përditshme kryesisht flasin gjuhën shqip me njëri-tjetrin dhe madje edhe të rinjtë.[59] Leximi dhe shkrimi në gjuhën maqedonisht është i njohur nga popullsia si përdorimi prej të rinjtë, ndërsa aftësitë e shkrim-leximit të gjuhës shqip nga të gjitha grupmoshat janë jo-ekzistente.[59] Shumica e popullsisë ortodokse nga Reka e Epërme që jeton jashtë rajonit është i ditur në gjuhën shqipe, si në zonat e ish-Jugosllavisë.[59] Shumë pak prej tyre zbulojnë këtë informacion sepse, për shkak të perceptimeve negative të gjuhës shqip në mesin e shoqërive të atyre shtete ku ata tani jetojnë dhe integrimin e tyre në ta sepse kanë një prejardhje të përbashkët krishterë.[59] Në mesin e popullatës maqedonas më të gjerë brenda Maqedonisë, pak vetëdija ekziston për një popullsi ortodokse, të cilat përdorin shqip si gjuhë e komunikimit të përditshëm.[59] Për shkak të trashëgimisë së migrimit stinor për punë, tregti dhe emigrimit, Rekalinjtë me kalimin e kohës janë bërë shumëgjuhës në gjuhë të ndryshme si turqisht, greqisht, serbisht, bullgarisht, rumanisht, frëngjisht dhe anglisht.[38][60]

Veshjet

Redakto

Veshje femëror

Redakto
 
Veshje femëror i Rekës së Epërme
 
 
fshtura (majtas) dhe peshtelka (djathtas). Veshje nga Reka e Epërme
 
 
tazlluka/t (majtas) dhe kalçin/t (djathtas). Veshje nga Reka e Epërme

Veshje tradicional e Rekës së Epërme, ndonëse ka ngjashmëri me veshje të zonave përreth, është i njohur për stilin e saj të veçantë rajonale dhe përdorimin e ngjyra të shumta, si dhe lule komplekse dhe modelet e tjera.[61] Disa sende të veshjeve tradicional veshur nga gratë përfshijnë rroba si fustan dhe mbi këto ishte peshtelka ose përparëse shumëngjyrësh.[61] Dollomba (shqipja standarde: dolloma) është mantelin të gjatë me ngjyrë të kuqe me mëngë të qëndisura me shumë motiv dhe rreth gjoksit me fije të verdhë ose argjendi të bardhë ishte konsiderua si një send i madh të veshjeve për gratë.[61] Gratë myslimane kur ishin përjashta mbanin ferexhe që ishte mantil ngjyrë të zi ose blu e thellë me qëndisje shumëngjyrësh rreth gjoksit.[61] Xhybeli, një jelek me shumë qëndisje të verdhë përgjatë gjoksit dhe anës të qafës, dhe një mitan (mintan), një jelek të ngushtë (shpesherë ngjyrë të zezë), me shumë qëndisje përgjatë mëngët.[61] Tazlluka/t janë mbathurat të këmbës me shumë qëndisje mbi pëlhurë me ngjyrë të zezë ose të kuqe, janë të veshur mbi çorapet kalçin/t.[61] Stoli të çmuara veshur prej gratë ishin si fshtura, një kësulë prej argjendi ose ari në formë tasi e gdhendur me motiv dhe florinj të varur ishte lidhur rreth belit.[61] Qysteku është gjerdan prej argjendi me një zbukurim i varur ishte veshur rreth qafës, ndërsa të krishterët ortodoks veshin një gjerdan me krysh (kryq) prej argjendi.[61][62] Stoli të tjerë për raste të veçanta si veshkat që ishin të veshur në ballin e përbërë nga rreshtat e florinjve të varur prej argjendit edhe patkojt veshur në anën e pasme të kokës me stolitë shtesë dhe dekorime. Vajzat e reja ndonjëherë vishnin një kunora (kurorë) bërë nga lule.[61] Ndërsa korpa (shami) shumëngjyrësh është veshur sot prej vetëm disa gra.[61] Femrat kryesisht mbajnë flokët e tyre në kërcajshe ose bisht shumëfishta flokesh shpesh të përbërë nga 5 deri 8 gërsheta të gershetuara në varësi të moshës mbajtur mbrapa kokës.[61]

Veshje mashkullor

Redakto
 
Dhëndëri shqiptar prej Reka e Epërme veshur me xhamadan dhe tirq, 1907

Veshjet mashkullore në Rekën e Epërme përbëhen nga këto rroba: kmisha (këmisha) dhe fanella.[63] Veshur mbi ato rroba është një xhamadan, që është si një xhaketë burrash i shkurtër të ngushtë dhe i bardhë me qëndisje të zezë në anët.[63] Xhybeli është jelek pa mëngë me shumë qëndisje të verdhë rreth gjoksit dhe qafës edhe mitani është jelek të ngushtë shpesh herë në ngjyrë të zezë me shumë qëndisje përgjatë mëngët.[63] Tirgj (tirq) janë pantallona të bardhë prej leshi me vija të qëndisura zezë në anën nga beli deri kyçin e këmbës dhe me vija të zeza në anët të xhepave afër belit ishin të veshur nga të gjithë meshkujt.[63] Këto pantallona janë të lidhur me një brez leshi dhe për të pasurit ishte tradita se ata në vend të kësaj vishnin një brez mdashi (brez mëndafshi) rreth belit.[63] Kalçin/t janë çorape veshur në opinga, këpucë të bëra nga lëkurat e kafshëve.[63] Mbi kokës meshkujt vishnin ptis (plis) që është kapelë të bardhë konik njohur edhe si qeleshe dhe në kohë antik si pileus.[63]

Ritet dhe traditat

Redakto

Festat sekulare dhe ortodokse

Redakto

Në Rekën e Epërme, një numër i pushimeve laike dhe fetare festohen. Dita Shumtanas (Shën Thanas/Tanush) është kremtuar gjatë muajit shkurt dhe shënuar nga një vakt i madh të përbërë prej sarma që është gjethe rrushi të mbushur me oriz dhe kikurama bërë nga drithërat.[64] Në këtë ditë vajzat gjithashtu mblidheshin, argëtonin dhe gatuan një pastë të kripur quajtur fli.[64] Ortodoksët të Niçpurit festojnë ditën Shumtanas më 31 janar (kalendari julian).[65] Drejt fundit të shkurtit, myslimanët dhe krishterët bëjnë një ceremoni në të enjten e quajtur todore (trajta e shquar: todorja) që nënkupton Theodora.[66] Aktivitetet e bëra kanë qenë të rrinjtë i fshatit udhëhequr me këngat për në shtëpinë e një grua të moshuar me lloj pëlhurash të vjetra dhe drugët prej një vegjë.[66] Një zjarr i madh atje ishte ndezur dhe një todore (e njohur nga Rekalinjtë edhe si dozhdole) që është lloj dordolec ndërtuar prej drugët dhe shkopinj edhe veshur me rrobat femëror ishte parakaluar nëpër fshatin me këngat.[66] Me kthimi në vendin prej ku parakalimi kishte nisur, todorja ishte veshur me rrobat të re dhe marrë edhe një herë rreth fshatit shoqëruar me këngët e dashurisë.[66] Pas kësaj, rituali përsëritet për herë të tretë me todoren veshur me rrobat mashkullor.[66] Në përfundim të ceremonisë, fshatarët do të merrnin drugët dhe shkopinjtë prap në shtëpitë të tyre.[66] Ceremonia ishte menduar që të jetë i dobishëm në lidhje me krijimit artificial të shiut.[66] Më 1 mars, Diten e Vers (Dita e Verës) ose dita e parë të pranverës kremtohet.[64] Disa zakone ishin mbajtur që shënon ardhjen e pranverës gjatë shekullit 20.[64] Për shembull, pas një fshehur dhe të kërkojë e vezëve të pazier, vajzat i vendosnin vezët mbi një zjarr për të parë çfarë perspektivat martesore mund të kishin në drejtim të thyerjes i menjëhershëm të vezës.[64] Një vezë shpërthyer i ngadalshëm ishte marrë si një shenjë e keqe dhe martesa nuk kishte gjasa për atë vit të caktuar.[64] Ndërsa zgjimi i shpejtë në mëngjesin e ditës ishte parë i rëndësishëm sepse kuptimi ishte që gjatë verës ato njerëz që zgjoheshin më vonë nuk do të përfitonin ditën me punë.[64] Ndërsa kënduarit i një zog në mëngjes lajmëronte lumturinë, por duke parë një grua e moshuar në mëngjesit të atë kohës ishte parë si fat i keq.[64] Një tjetër ritual ishte hedhja i hirit pa vërejtur nga fqinjët në oborrin e tyre për të shmangur pleshtat gjatë verës.[64]

 
Krua malor, Krakarnicë

Në fund të prillit, shtëpitë tradicionalisht ishin të lyer me gëlqere në përgatitje për ditën Shingjergj (Shën Gjergj), e cila lajmëron ardhjen e verës dhe dita është shikuar si i rëndshëm për të dhënë bekime për gjashtë muajt e ardhshëm.[64] Dy pasta të kripura ndurdhi dhe tengenica do të hahet nga të gjithë, sidomos fëmijët.[64] Rrobat më të mira janë të veshur, qitje të synuar ishte ndërmarrë prej djemtë, ndërsa vajzat u mblodhën në livadhe të këndojnë, vallëzojnë dhe lëkundje më lëkundës të quajtur hujli bërë prej thurimë lidhur mbi një degë të pemës.[64] Lule dhe degët e gjelbër ishin sjellë në shtëpi dhe dy degë ishin të vëna në çdo dritare dhe dyer.[64] Adet i tjetër të mbajtur është vizitë në kroni, një krua malor që vendasit thonë është me fuqitë mbinatyror dhe i quajtur prej Rekalinjtë si biguer (trajta e shquar: bigor) që ka kuptimin si pus i shenjtë.[64] Prej këtyre bigor Bigueri Vaut, Bigueri Niçpurit dhe Bigueri Reçit janë më të vizituar nga vendasit.[64] Në Shingjergj, disa gra me probleme shkonin në një biguer.[64] Atje pinë ujën të biguerit si një shërim për sëmundjet, papjellësi dhe/ose për të shmangur mingji (magji) të keqe dhe lënë një monedhë si një dhuratë për ndihmën e dhënë në krua.[64] Në Kiçinicë, ortodoksët festojnë Shën Gjergj e Dimrit.[67] Më 14 maj Shën Eremia ishte dita për të mbjellë groshë që farat ishin të lagur me ujë të shenjtë, e bekuar nga një prift dhe pas perëndimit të diellit të mbjellur në dheun.[68] Gjatë mbrëmjes, fëmijët vendosnin zilet rreth qafave të tyre dhe vraponin jashtë shtëpisë dhe goditnin enët metalike për të përzënë gjarpërinjtë dhe urithët nga vendi.[68] Zjarret gjatë natës ishin të ndezur për të ruajtur shtëpitë nga gjarpërinjtë.[68]

 
Ikonostasi i kishës Shën Dhimitër, Vallkavi

Festimi tjetër më pas ishte Shnkrysh (njohur në shqip me disa emra si Lartësimi i Kryqit, Ngritja e Kryqit dhe Ngadhënjimi i Kryqit të Shenjtë) që bie gjashtë javë para ditës Shmitr (Shën Dhimitër/Mitër).[64] Kjo është njohur si një ditë të pushimit me adetët të ngjashme që ndodhin si në Shingjergj dhe me të ngrënit të ëmbëlsirës hallva.[64] Shën Dhimitër është shenjtori mbrojtës i fshatrave Vallkavi dhe Nistrovë, ndërsa Shën Mëhill është shenjtori mbrojtës të fshatit Krakarnicë.[69] Festat të tjera që kremtohen janë dita Shnkol (Shën Nikolla/Koll) dhe Blagavesht, (quajtur në shqip si Ungjillëzimi i Hyjlindëses Mari/Mëri) që është i njohur edhe nga myslimanët, për shkak të bashkëjetesës me popullsinë ortodokse.[64] Kremtimi edhe nga myslimanët ndodhet dhe ata vizitojnë fqinjët e tyre ortodokse që i jepen atyre vezët të Pashkës ngjyrosura të kuq[70] që janë të ngrënë edhe nga hoxha (imami) vendase.[64] Për shkak të sinkretizmit të tillë fetar, në Rekën e Epërme traditat gojore mbajnë se se vezët të ngjyrosura simbolizonte gjakun e një shenjtori mysliman.[64] Tjera adetët të ditës përfshinë vizitimi në çezmë të fshatit prej gra shtëpiake që mbushin qypat me ujë dhe shtuar me lule borzilok, një monedhë argjendi dhe sheqer.[71] Qypat janë marrë në kishë dhe më vonë në shtëpi për të pirë familja.[71] Gjatë pasditës dhe aty pranë në një livadh, një mbledhje festive mbaheshe ku femrat e pamartuara të veshur me rrobat e tyre të mira këndojnë dhe vënë unazat mbi barit.[71] Bari ishte shkëputur me dhëmbët e tyre dhe vendosur në qypat me ujë të shenjtë që më vonë ishte dhënë kafshëve të fermës për të pirë dhe për të siguruar riprodhimin.[71] Ndërsa pemët frutore ishin të lidhur me kashtë dhe kërcënuar me një sëpatë për të siguruar një korra të mirë.[71] Më 4 dhjetor, Shën Mëria e Dimrit është kremtuar nga ortodoksët në fshatin Bibaj, ndërsa në Sencë ortodoksët kremtojnë ditën Shën Mëria e Vogël.[72] Ndërsa në të njëjtën datë, ditën e festës Shën Barbara kremtohet në Beliçicë me bukë të bekuar dhe pjesëtuar në mesin e familjes.[73]

Festat myslimane

Redakto
 
Xhamia e fshatit Vërbjan

Sa për festimet fetar islame rreth kohës së Diten e Vers (Ditën e Verës), një festë e ngjashme të pranverës Sultan Nevrus (Sulltan Nevruz), mbahet për të përkujtuar ardhjen e lulëzimit të natyrës dhe fundin e dimërimit të kafshëve, një proces që shihet si një zgjim të jetës prej Perëndisë.[64] Një ëmbëlsirë hallva është ngrënë edhe shpërndarë në të gjithë fshatin dhe dhënë atyre njerëz që janë nevojtarë.[64] Gjithashtu, një unazë argjendi ishte varur mbi një pemë për të fituar adhurimin e Perëndisë nëse ajo por të përkuleshe dhe në agimin të mëngjesit së nesërmes ishte marrë mbrapa.[64] Në natën, të moshuarit mirëmbajnë parësinë e lutjes ndaj Zotit dhe besohet se shpirtrat e të vdekurve kthyen në shtëpi.[64] Myslimanët Rekalinj gjithashtu mbajnë Ramazan, Bajram i Madh dhe Bajram i Vogël.[64] Gjatë Ramazanit ndodhet vizita në xhami dhe hallva shpërndahet nevojtarëve dhe të tjerët për të marrë në shtëpi dhe të ngrënë.[64] Në mbrëmje lutjet islamike bëhen dhe para agimit të mëngjesit dy romë në bredhje me daulle dhe fyell i zgjuanë fshatarët për të ngrënë mëngjesin të Ramazanit i quajtur syfyr, në mënyrë që të jenë të gatshëm për ditën.[64] Agjërimi e përditshme ndodhet për të gjitha me vetëm foshnjat duke u ushqyer.[64] Pas perëndimit të diellit, ata romët me daulle do të paralajmeroje fundin e agjërimit çdo ditë dhe një darkë të Ramazanit quajtur yftar do të hahet, pasuar me lutjet islamike.[64] Në ditën e 15 të Ramazanit, ëmbëlsira hallva është shkëmbyer midis fshatarëve dhe dhënë të varfërit edhe për të ngrënë në shtëpi, që veç prej këto ngjarje dita përgjithësisht nuk festohet.[64] Në pragun të Bajramit, quajtur nga Rekalinjtë si verxhilia Bejrami (vigjilje i Bajramit), njerëzit do të lahet, të jepet rroba të reja, këpucë dhe sende të tjerë personale.[64] Imami tregonte pakënaqësi për fjalën verxhilia (vigjilje), që përshkruante pragun i Bajramit.[64] Në atë ditë, një njëri do shprehë arife për një njëri i tjetër dhe ta urojë me urimet të mira.[64] Fëmijët do luajnë në qendër të fshatit dhe të rriturit të përgatitur bukë, ushqim tjetër dhe një pastë quajtur koleç.[64] Një akt të bamirësisë quajtur fitr gjithashtu bëhet si dhënien e paratë për të varfërit apo imamit dhe festës më e madhe të Ramazanit është konsideruar jo e plotë pa këtë akt.[64]

 
 
Bakllava (majtas) dhe Sheqerpare (djathtas). Ëmbëlsirat prej Reka e Epërme

Fillimi të Bajramit nisën me festës fetare Bajram i Madh, të quajtur nga Rekalinjtë si Sheqer Bejrami që është i njohur globalisht si Eid el-Fitr.[64] Kjo festim fillon me vizitat në agimit të mëngjesit në xhami dhe më pas me kremtimet dhe ushqim.[64] Këto ritet shënojnë fundin e Ramazanit, ku një sheqer petak gjithashtu do të hahet.[64] Burrat do të përshëndeten njëri-tjetrin me puthje në faqe, ndërsa të rinjtë do t'i përshëndetin gratë e moshuara me puthje të dorës së tyre dhe pastaj e përfundon këtë ritual me vendosjen të dorës e saj mbi ballin e tij.[64] Përshëndetjet e shkëmbyera në kontekste të tilla janë: egsofsh Bejramin (gëzuar Bajramin), e cila përgjiget me fjalët: gaz paç, e qofsh shnosh (gaz/gëzuar paç, e qofsh shëndoshjen).[64] Gjatë gjithë pjesën e mbetur të ditës, vizitat e ndërsjella bëhen ku sherbet do të shërbehet[64] edhe me ëmbëlsirën bakllava midis njëri-tjetrin dhe me fqinjët ortodokse.[70] Kjo festim fetare do të pasohet një kohë më vonë me një tjetër festë fetare Bajram i Vogël, të quajtur nga Rekalinjtë si Bejram, që është i njohur globalisht si Eid el-Adha.[64] Gjashtë ditë para ditës, të moshuarit agjërojnë si është bërë edhe në Ramazan.[64] Në këtë ditë megjithatë, një kurban apo sakrifikimi i një dash bëhet, pasuar me vizita në xhami dhe më vonë mishi të dashit shpërndahet midis të varfërit.[64]

Historia

Redakto

Origjina

Redakto

Pozitat të ndryshme ekzistojnë për origjinën e popullsisë të Rekës së Epërmë brenda diturisë akademike lidhur me Ballkanit. Një nga autorët më të hershme për të shkruar për këtë çështje ishte gazetar serb Spiridon Gopčević. Në veprën e tij për Ballkanin që është tani diskredituar,[74] Gopčević pohoi se banorët Rekalinjtë ishin "sllave të shqiptarizuar".[55] Në fund të 1890-të Štilijan Čaparoski dhe folkloristi Panajot Ginoski, të dy nga Galiçnik, Reka e Poshtme pohuan se banorët Rekalinjtë flisnin një formë të korruptuar e gjuhës shqipe që ishte kuptuar vetëm nga vendasit dhe përmbante një përzierje fjalësh sllavisht dhe shqip.[75][76] Gjuhëtari rus Afanisiy Selishchev në 1930 shkroi se banorët e Rekës së Epërme ishin sllave që iu nënshtruan shqiptarizimit, për shkak pjesërisht të disa toponimeve duke qenë variante të përkthyera prej formave sllave.[77] Etnografi serb Toma Smiljanić nga Tresançe, Reka e Poshtme theksoi se në prag të Luftës së Parë Botërore Reka kishte 274 shtëpi vendase, 107 shtëpi me origjinë nga tokat që janë në Shqipëri e sotme arritur pas një periudhë të zgjatur dhe 9 shtëpi nga rajonet të tjera.[78] Smiljanić pohoi se popullsia e Rekës të Epërme kishte prejardhjen kryesisht nga nëngrupi sllav të quajtur Mijak, të cilët ai i konsideroj si serbë që kishin pranuar gjuhën shqipe përzier me fjalë sllavisht.[78] Për shkak të disa emrave atësinë e familjeve, filologu serb Dušan Nedeljković thoshte për disa familje Rekalinj të kishin origjinë vllahe që së bashku me origjinën sllave ishin të shqiptarizuar.[79] Historiani Nick Atanasovski, i cili e bëri një studim të krahinës Rekë e Poshtme thotë se nënkrahinat e Rekës të Vogël, Poshtme dhe Epërme ishin nënshtruar prej islamizimit, edhe jo nga kolonizimit.[80] Ndërsa antropologu Mirjana Mirčevska që e bëri studimin në Rekën e Epërme gjatë viteve 2000-të, thekson se popullsia mysliman dhe ortodoks ishte kryesisht me origjinë sllave maqedonase, me elemente të mundshme shqiptar në etnogjenezën e tyre.[81] Mirčevska regjistroi traditat prej Rekalinjtë në Bogdë, Karkarnicë dhe Niçpur që ia atribuojnë themelimin e këtyre fshatrave të tre vëllezërve: Boge, Krako dhe Niko që kishin origjinën nga rajoni Koloshin që gjendet në Malin e Zi bashkëkohore.[82] Gjatë shekullit të 18-të Mirčevska shkruan se popullsia u islamizua dhe shqiptarizua pas ardhjes së katolikëve dhe myslimanët shqiptar prej tokat në Shqipërinë e sotme.[81] Mirčevska gjithashtu thekson se karakteri jo-sllave dhe origjina e disa individëve të Rekës së Epërme në defterët osman dhe familjet bashkëkohore Rekalinj janë për shkak të një origjinës vllahe.[81] Kjo është e bazuar më emrat e kaluara dhe termat e gjuhës bashkëkohore në lidhje të farefisnisë të jenë me prejardhje nga vllahishtja dhe jo nga shqipja.[81]

Vasil Kanchov, një etnograf bullgar i cili mblodhi statistikat të detajuara etno-gjuhësore i popullsisë bashkëhor të Maqedonisë ka shkruar në 1900 se Reka e Epërme ishte i banuar nga shqiptarët mysliman dhe ortodokse.[83] Kanchov shkruan se prania e tyre ishte e vjetër dhe gjithashtu mund të ketë përmbajtura gjurmët e një popullatë sllave të shqiptarizuar.[83] Galaba Palikruševa në viteve 1970-të, duke hulumtuar regjistrat mesjetare osman tatimor (defterët) e rajonit lidhur me emrat personal, ka theksuar se ka pasur një element të shquar jo-sllave në Rekën e Epërme prej origjinës shqiptar dhe/ose vlleh.[84] Kështu Palikruševa tregon se në disa dituri akademike cilat pohuan se popullsia bashkëkohore të Rekës së Epërme ishin sllavët që pranuan gjuhën shqipe për të ruajtur besimin e tyre krishterë është një pozicion i papërshtatshëm.[84] Historiani Dimitar Bechev i konsideron popullsinë e krishterë të Rekës së Epërme si shqipfolës ortodokse,[1] ndërsa historiani Noel Malcolm i konsideron ata të jenë shqiptarë ortodokse.[85] Ndërsa filologu shqiptare Edible Selimi-Osmani kush bëri hulumtimin në Rekën e Epërme gjatë viteve 1990-të dhe 2000-të konsideron popullsinë vendas të jetë me origjinë shqiptar.[86] Gjuhëtari Qemal Murati, duke iu referuar dy popullsisë myslimane dhe ortodokse si shqiptarë theksoi se dijetarët të cilët sugjeruan që popullsia të Rekës së Epërme janë sllavët të shqiptarizuar e kanë bërë këtë pozicion për shkaqe nacionalist në mënyrë që të mohojnë elementin historik shqiptar në rajon.[87] Murati gjithashtu thekson se në disa leksikut farefisnore të Rekës së Epërme që atribuohet me një origjinë vllahisht nuk është i saktë.[87] Kjo është për shkak të këtyre fjalëve shqiptar të qenë huazimet direkte nga latinishtja që nuk kishte shkuar një fazë të ndërmjetme në vllahisht para hyrjes së tyre në gjuhën shqipe.[87] Në fillim të 2010-të, dijetari Andrea Pieroni dhe një grup i hulumtuesve me prejardhje të ndryshme kombëtare bënë hulumtim dhe një studim krahasues të terminologjisë i kaluar dhe të tashme botanik të Rekës së Epërme. Në gjetjet e tyre ata e arritën përfundimin se popullsia Rekalinjtë ishin një që "kishte qenë i ndikuar shumë nga kultura sllave - dhe jo anasjelltas, siç tha Spiridon Gopčević".[88] Grupi hulumtues i atribuohet këtë proces i akulturimit të imponimit i kufirit në 1912 që kufizoi kontaktin me Shqipërinë dhe bashkëveprimit të gjera me rajonet rrethues multietnike, ku ishte bërë tregtia.[88] Ndërsa gjuhët dhe kulturat sllave që janë dominues dhe kombëtarisht të shtetit që ndikon popullatën vendase të Rekës së Epërme.The team also identified that there was some Aromanian botanical terminology present in the Upper Reka dialect.[88]

Periudha mesjetar osmane

Redakto

Gjatë shekullit të 14, Reka e Epërme ishte pjesë të sundimin e Përlepit, të familjes Mrnjavčević, deri në 1395, kur territori i nënshtrua Bajazitit I të Perandorisë Osmane. Në 1467, defterët osman e listojnë rajonin e Rekës si një vilajet dhe në Rekën e Epërme ka pasur 15 fshatra të banuara dhe 3 të pabanuara.[89] Fshatrat të regjistruara për herë të parë ishin: Shtirovicë, Rimnicë, Vërben, Niçpur, Nistrovë, Vallkavi, Zhuzhnjë, Va, Krakarnicë, Shtrezmir, dhe Rimniçicë (ish-fshat), kurse fshati Vërbjan ishte vendbanimi më i madh.[89] Beliçicë, Kiçinicë dhe Leskovë (ish-fshat) ishin të listuara si vendbanime të pabanuar.[89] Fshatrat Nivisht, Bibaj, Grekaj, Reç dhe Tanushaj nuk ishin të regjistruar si vendbanim ekzistuese në atë kohë.[89] Emrat personale në këto fshatra tregojnë karakterin sllave dhe vlleh edhe/ose shqiptar.[84][90] Në 1519, disa familjet myslimane janë të numëruara në defterët osman në fshatrat si Vërbjan, Sencë, Rimniçicë dhe Rimnicë e Vogël (tr. Kuçuk).[91] Disa emra të regjistruara në këto defterët prej nga një derivim vlleh dhe apo shqiptare ishin: Vlashe Tanush, Gon Vlash, Duka apo Doka Mihail, Lazar bir i Kalina(s), Miho Shalis, Kirk Bard, Gin Sherk apo Shirk, Gego Sherk dhe të tjerët.[84][90] Ndërsa shembuj të emrave që tregojnë një derivim vlleh dhe/apo shqiptar me një simbiozë të mundshëm sllav ishin: Gerg biri i Andreja(s), Dabiç Loz/e, Progon Tome, Xheko biri i Gerg(it), Miho Meksha, Petko biri i Miho(s), Pavle Sherk dhe kështu me radhë.[90] Deri vitin 1583, numri i familjeve myslimane të shënuara në defterët osmanë ishin rritur dhe përbënin një pakicë të konsiderueshme në fshatrat: Vërbjani, Sencë dhe Vërben.[91] Ndërsa disa familjet myslimanë filluan të shfaqen në fshatrat Krakarnicë, Shtrezmir, Shtirovicë dhe Zhuzhnjë.[91]

Periudha e mesme dhe vonë osmane

Redakto
 
Fshati Shtirovicë, 1907
 
Xhandarmëria osmane në Rekën e Epërme, 1907

Pranimi i madh të fesë Islam ka ndodhur në Rekën e Epërme nga fundi i shekullit 18 dhe vazhdoi deri në mesin e shekullit 19.[83] Fshati Shtirovicë ishte vendbanim i fundit, ku 30 familjet krishterë të mbetur pranuan fenë Islam në 1855.[83] Kurse disa banorë mysliman dhe ortodokse Rekalinjtë ende ruajnë kujtimet për lidhjet farefisnor dhe paraardhësit përbashkëta të largët.[92] Një popullsi e vogël katolik ishte gjithashtu i pranishëm në rajonin që buronte prej shqiptarë katolikë që kishin emigruar në Rekën e Epërme nga tokat e afërta të vendosura në Shqipërinë bashkëhor dhe më vonë u asimiluan.[92] Për shkak të izolimit dhe kushteve të vështira së jetesës në Rekën e Epërmë, disa banorë u kthyen në banditizëm gjatë shekullit 18 dhe 19, ndërsa të tjerët migruan në qytetet dhe rajonet për punë.[11][38] Në periudhën e vonë osmane, krahina më gjerë të Rekës u formuar si një nahije me qendër në fshatin Zheranicë që kishte zyrtarë administrativ dhe një garnizon të vogël ushtarak.[93] Në periudhën e vonë osmane, fshatrat krishterë ortodokse të Rekës së Epërme kishin priftërinj bullgar apo serbe.[94] Për shkak të çështjes maqedonas, këta priftërinj u zëvendësuan ndonjëherë me një ose tjetër në varësi të besnikërisë fluide kishtar e banorëve ortodoks të fshatrave.[94] Ndërsa disa individë ortodokse Rekalinj si Josif Bageri kishin dhënë një kontribut të rëndësishëm të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.[3][95]

Periudha jugosllave

Redakto
 
Në një livadh të ish-fshatit Tërnicë, një monument dedikuar për civilët dhe partizanët që vdiqën në Beleçicë, 1944

Sundimi osman vazhdoi deri Luftës së Parë Ballkanike (1912-13) kur me ardhjen e ushtrisë serbe Reka e Epërme u aneksua në shtetin Serb. Në 1913 shqiptarët mysliman të rajonit dhe udhëhequr nga Imam Malik Mema bënë kryengritje kundër forcave serbe dhe arritën të çlirojnë rajonin dhe gjithashtu disa fshatra në krahinën të Gostivarit.[96] Gjatë Luftës së Parë Botërore, rezistenca vendas vazhdoi kur rajoni ra nën sundimin bullgar. Gjatë kësaj kohe të viteve 1912-1916, forcat serbe dhe bullgar i dogjën fshatrat Tërnicë, Reç, Dëbovë, Shtirovicë dhe Shtrezmir.[23] Rajoni më vonë u bë pjesë e Mbretërisë së Jugosllavisë. Në vitin 1941, pas pushtimit të Jugosllavisë nga ana e fuqive të Boshtit, Reka e Epërme ishte bashkangjitur Shqipërisë nga Italia fashiste.[97] Rezistenca komunist partizane doli nga fshatrat si Beliçicë që luftuan kundër forcave fashiste shqiptar Balli Kombëtar të cilat mbështetën të bashkëngjitet Reka e Epërme brenda Shqipërisë.[97] Më 19 shtator 1944, pas 19 partizanët u kapën, ata së bashku me 17 fshatarët të Beliçicës u masakruan nga forcat balliste të kryesuar prej Aqif Reçani pranë tokat të ish fshatit Tërnicë.[97] Pas Luftës së Dytë Botërore, Reka e Epërme u bë pjesë e Jugosllavisë komuniste. Reka e Epërme mbeti izoluar dhe të pazhvilluar që rezultoi me migrimet në qendrat e largëta urbane si në Beograd, Shkup dhe Gostivar edhe në vendet perëndimore.[10][29][33]

Brenda maqedonisë

Redakto

Reka e Epërme u bë pjesë e Republikës së Maqedonisë kur Republika Socialiste e Maqedonisë, një republikë brenda Jugosllavisë fitoi pavarësinë pas një referendum në 1991. Gjatë kryengritjes shqiptare në 2001, disa policia ushtarak maqedonas të vendosur në fshatin Tanushaj dëmtuan xhaminë e fshatit për të parandaluar përdorimin e saj të mundshëm nga luftëtarët e UÇK-së.[45] Në kohët e fundit, ka pasur forma të ndryshme të rilindjes kulturore brenda Rekës së Epërme si festivalin Takimet e Rekës së Epërme, e cila u mbajt për herë të parë gjatë muajit gusht të vitit 2014 në fshatin Rimnicë.[98][99] Ndërsa një shoqatë kulturore me emrin Josif Bageri është themeluar nga disa anëtarë Rekalinj të shquar prej të dy prejardhje mysliman dhe krishterë që synojnë ruajtjen socio-kulturore, historike dhe gjuhësore të trashëgimisë të Rekës së Epërme.[100] Ndërkohë, në mesin të krishterëve Rekalinj ortodoks polemika janë ngritur mbi identitetin e tyre dhe me kishën.[4][5][6][7][101][102][103][104][105] Për shembull, disa individë Rekalinj të shquar si Branko Manojli nga komuniteti krishterë ortodoks kanë deklaruar publikisht identitetin apo origjinën shqiptare, ndërsa të tjerët si Branisllav Sinadinovski kanë bërë thirrje për një kishë ortodokse shqiptar të jetë e pranishme në rajon.[4][5][6][7][102][103][104][105] Kjo thirrje i fundit është takuar me një përgjigje të ftohtë dhe vakët prej më shumë të komunitetit ortodokse Rekalinj.[101]

Galleria

Redakto
  •  
    Dy burra të Rekës së Epërme: Një burrë nga Reç në të majtë dhe një burrë nga Shtrezmir në të djathtë.
  •  
    Ardhja e krushqëve në Shtirovicë.
  •  
    Dy të rinj të Shtirovicës duke treguar opingat e tyre.
  •  
    Një burrë duke pirë duhan në Rekën e Epërme pranë Dibrës.
  •  
    Shqiptar i ri në Rekën e Epërme pranë Dibrës.
  •  
    Shqiptarë në Rekën e Epërme pranë Dibrës.
  •  
    Kullë e re në Va, 1907
  •  
    Fshati Va, 1907
  •  
    Shqiptar nga Reka e Epërme, afër Dibrës, 1907
  •  
    Dasëm në malet e Rekës së Epërme, 1907
  •  
    Kisha Shën Mëhilli Kyeengjëll, Krakarnicë
  •  
    Pamje nga lagja e poshtme e shtëpive malore, Vallkavi
  •  
    Pamje e Kishës Shën Dhimitër, Vallkavi
  •  
    Motel Korab ndodhet në tokat e ish fshatit Tërnicë
  •  
    Fshati Vërben
  •  
    Lagje: Mëhallë e Epërme, Vërben
  •  
    Manastir i Vërbenit
  •  
    Fshati Vërbjan
  •  
    Vjeshtë në Vërbjan
  •  
    Sezoni i vjeshtës pikërisht para ardhjes së Dimrit, Vërbjan
  •  
    Dimër në Vërbjan
  •  
    Kisha Shënkollë, Beliçicë
  •  
    Shtëpi të vjetra, Beliçicë
  •  
    Pamje e fshatit Beliçica prej pranë kishës
  •  
    Kisha Shën Varvarë, Zhuzhnjë
  •  
    Pamje të fshatit Rimnicë
  •  
    Pamje e fshatrave Rimnicë dhe Tanushaj me majat dhe malet në prapavijë

Njerëz të njohur

Redakto

Shih edhe

Redakto

Leximi më tej

Redakto

Lidhje të jashtme

Redakto

Dokumentarët dhe materiale të tjera kulturor

Redakto
  • "Горна Река - прв дел [Reka e Epërme – krahina i parë]". You tube (video). (dokumentar). Google. Dokumentar për rajonin Reka e Epërme, njerëzit e saj, kulturën dhe traditat nga Mavrovo Film. (në maqedonisht). Vizituar në qershor 11, 2016.
  • "Takimet e Rekës së Epërme 2015". You tube (video). (dokumentar). Google. Video e festivalit kulturor të Rekës së Epërme. Përmban recitale poetike, muzikë (i.e këngë vendase polifonik etj) dhe tradita të tjera. (në shqip). Vizituar në qershor 11, 2016.

Lajmesh (raportet e lajmeve, çështjet aktuale dhe intervistat)

Redakto

Referime

Redakto
  1. ^ a b c Dimitar Bechev (13 prill 2009). Historical Dictionary of the Republic of Macedonia. Scarecrow Press. fq. 188–. ISBN 978-0-8108-6295-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) "Several villages in the Upper Reka subregion were, in the past, populated by Orthodox Albanian speakers who have been largely assimilated by the Slavic Macedonians."
  2. ^ a b c Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 132. "Горнореканците со муслиманска религија денес себе си се идентификуваат како Албанци, додека православите христијани како Македонци."
  3. ^ a b Clayer, Nathalie (2007). Aux origines du nationalisme albanais: La naissance d’une nation majoritairement musulmane en Europe. Karthala. ISBN 978-2-84586-816-8. fq. 436. "Le journal comptait un peu plus d’une dizaine de collaborateurs reguliers. Âgés de dix-sept à trente-trois ans en 1902, il s’agissait, pour Ia plupart, de chrétiens orthodoxes originaires de la region de Korçë et vivant dans la diaspora. Un musulman du Sud, en l’occurrence Midhat Frashëri, qui collaborait déjà au Kalendari Kombiar, envoyait aussi des articles à la Drita. Il incarnait en fait les liens anciens noués entre les Albanais d’Istanbul et les diasporas de Roumanie et de Bulgarie. Un chrétien de la région de Debar, Josif Bageri, avait été intégré à ce réseau parce qu'il avait émigré à Sofia.".
  4. ^ a b c Giorgievski, Branko. "Branslav Sinadinovski specijalen sovetik na liderot Ali Ahmeti: Liturgiite ne se dovolni, sakame posebna Albanska Pravoslavna Crkva". Dnevnik. Arkivuar nga origjinali më 8 dhjetor 2015. Marrë më 4 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ a b c "Škretite imaat makedonski koreni i ne možat da se poistovetuvaat so Albancite". Makedoncka Nacija. Marrë më 4 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ a b c "Kujt i pengon përkatësia etnike shqiptare e z. Sinadinovski?!". Klan Macedonia. Arkivuar nga origjinali më 22 dhjetor 2015. Marrë më 13 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ a b c "Më thonë Branko Manojlovski, por unë jam shqiptar". Zeri. Marrë më 13 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ a b c Book 5 - Total population according to the Ethnic Affiliation, Mother Tongue and Religion, The State Statistical Office, Skopje, 2002, fq. 167, 272.
  9. ^ a b c d e f Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 24.
  10. ^ a b c d Osmani. Veshja autoktone. 2012. fq. 9. "Historikisht Reka njihet kyresisht si vend blegtoral."; p. 10. "Banorët që kanë jetuar dhe jetojnë në fshatrat e lartpërmenduara janë marrë dhe merren me veprimtari agrare-blegtori, kurse industria nuk është fare e zhvilluar. Shumë të rinj të kësaj ane herët kanë marrë rrugën e mërgimit."
  11. ^ a b c d e f g Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 53, 280-287.
  12. ^ a b Dimitrije Bužarovski; Rumena Bužarovska (2004). Contemporary Trends in Musicology and Ethnomusicology: Third Struga Conference. University "Sts.Kiril i Metodij", School of music, Institute for research and archiving of music (IRAM). fq. 46. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ Osmani. Veshja autoktone. 2012. fq. 7. "Ndonëse Reka si toponim krahinë është unikal në tërë Shqiperinë dhe s’ishte e nevojshme që në emërtim të shtohej edhe një përcaktor vendor që bënte të ditur fqinjësinë me Rekën se psh. fjala e Dibrës, apo si gjejmë në kohët e ndryshme të jetë bërë zakon të thuhet: Reka e Dibrës, Reka e Tetovës apo Reka e Gostivarit, qytete këto fqinje me Rekën, ashtu sikurse është edhe Dibra."; fq.8. "M. Tirta, shënon se Reka e Epërme, si veçori traditash shkon me krahinën e Dibrës, me qendër qytetin e Dibrës; shtrihet në viset malore në rrjedhën e sipërm të lumit Radika qe derdhet në Drinin e Zi. Si krahinë kemi Rekën, e ndarë në: Reka e Epërme, në rrjedhën e sipërme të Radikës, Reka e Poshtme në rrjedhën e poshtme të të njëtit lumë dhe Reka e Vogël."
  14. ^ a b c d e f g h i j k l m n Mirjana Mirčevska (2007). Verbalni i neverbalni etnički simboli vo Gorna Reka. Institut za Etnologija i Antropologija. Skopje. fq. 15, 22–26.
  15. ^ a b Doda, Bajazid Elmaz (2007). Albanisches Bauerleben im oberen Rekatal bei Dibra (Makedonien). Lit-Verlag. Vienna. fq. 15–21.
  16. ^ Osmani, Edibe Selimi (2012). Veshja autoktone e femrave të Rekës së Epërme. Arbëria design. Skopje. fq. 8-9.
  17. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 16–22.
  18. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 22. "Село кое по сите етнички карактеристики е во групата на овие села (јазик, носија, брачни врски) е селото Дуф, кое во постојната етнографска поделба спаѓа во Горни Полог."; fq. 283. "Сите жителина Горно Јеловце денес се билингвисти, освен македонскиот го зборуваат и албанскиот јазик."
  19. ^ Islami, Abaz (2011), "Aspekte Demografike të Rekës nga shekulli XV - 2002". Studime Albanonlogjike. 3: 137-138.
  20. ^ Osmani. Veshja autoktone. 2012. fq. 9. "Gjithashtu ka fshatra që nuk shtrihen buzë lumit Radika, si: Dufi me 5 lagjet e shpërndara: Çejani, Ballaboni, Arqevishi, Brezoveci, Tojlani. Ky fshat me lagjet e shpërndara traditën, veshjen, folklorin dhe të folmen e kanë të përbashkët me atë të Rekës së Epërme. Fshati Jellovcë e Epërme, ka tradita, veshje dhe gjuhë e dialekt të përbashkët, edhe pse janë në distancë të largët me Rekën e Epërme."
  21. ^ Sherafedin Kaso (2005). The settlements with muslim population in Macedonia. Logos-A. fq. 134. "Gorno Jellovce/Jellovcë e Epërme: Dikur ishte fshati i madh. Banorët, pa dallim të konfesionit fetar, kanë qenë shqipfolës."
  22. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 22.
  23. ^ a b Osmani. Veshja autoktone. 2012. fq. 9. "Tërnica, Reçi, Boletini, Dëbova, Strezimiri, Zavojska dhe Shtirovica deri në vitin 1916 u dogjën nga serbët dhe bullgarët."
  24. ^ a b c Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 21.
  25. ^ "Tourist map of the National Park "Mavrovo"". National Park Mavrovo. Retrieved 11 December 2015.
  26. ^ a b c Knapp, Hans D., Christel Schroeder, & Gabriel Schwaderer (2013). Report of the Excursion to Ancient Beech Forests in Albania and Macedonia July 14-19, 2013 Arkivuar 22 dhjetor 2015 tek Wayback Machine (Report). Euronatur. fq. 11-12.
  27. ^ Melovski, Ljupčo, et al (2013). "Regional division of the Republic of Macedonia for the needs of biological databases. Arkivuar 4 mars 2016 tek Wayback Machine" Macedonian Journal of Ecology and Environment. 15. (2): 88.
  28. ^ Osmani. Veshja autoktone. 2012. fq. 8. "Studiuesi M. Mitroviq thotë se në rrethin e Dibrës, me të fuqishmit janë shqiptarët. Në Dibrën e Epërme, që quhen Rekali, ka shqiptarë të krishterë dhe myslimanë."
  29. ^ a b c d Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 138. "Некои од нив имаат куќи во кои престојуваат во текот на летните месеци, додека другиот дел од годината живеат во Гостивар и Скопје, заедно со семејствата на синовите."; fq. 162. "На пример, во Белград, каде и денес живее релативно голем број на горнореканцко македонско население, познати се како Рекалии."
  30. ^ Thammy Evans (2012). Macedonia, 4th. Bradt Travel Guides. fq. 48. ISBN 978-1-84162-395-5. The Gorna (Upper) Reka region, from the village Brodec to the village Volkovija is mostly abandoned today, but, in the past, was inhabited by Albanian-speaking Macedonians, called Shkreti {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  31. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 162-163. "Сето горнореканско население, повторно без оглед на етничката и верска припадност, во соседните предели е познато под егзонимот "Шкрети". И не случајно е задржан овој егзоним до ден денес. "Шкрето" во албанскиот говор значи "пусто". Според описите на етнолошките и етнопсихичките карактеристики кои ги даваат некои од авторите (Цвијиќ, Недељковиќ, во одредена мера и Смиљаниќ) генерално за горнореканското население, може да се согледа дека било навистина тешко и мачно да се живее во постојан страв од напади, пљачкосувања и убиства, да се живее во "оваа пустелија" како што изјавуваат и денес Горнореканците. Дека пределот бил "пуст", во смисла тежок за живеење најмногу во однос на грабежите, знаело и населението од соседните предели особено од Мавровско Поле, но и од Горни Полог и Долна Река. Така користејќи ја албанската форма "шкрето" за "пусто", токму населението од мавровско Поле го употребувало овој егзоним најмногу. Етнонимот/егзонимот се користи и денеска во пределот, но само од страна на Мавровци и Долнареканци, додека еден Горнореканец за себе никогаш нема да рече дека е "Шкрет". Додека разговарав со Горнореканките кои живеат во пределот, многу често го употребуваа зборот "шкрето", кога сакаа да објаснат колку тешко живеат во минатото во Горна Река. Дури кога зборуваат и за други работи кои немаат врска со тешкиот живот во минатото, сепак го употребуваат. За нив зборот "шкрето" нема статус на етноним, но за сите други во соседните предели тоа е етоним/егзоним со кој ги идентификуваат Горнореканците."
  32. ^ a b Murati, Qemal (2011), "Gjuha e humbur: Vëzhgime historike, linguistike, onomastike dhe folklorike rreth shqiptarëve ortodoksë në etnoregjionin e Rekës së Epërme të Mavrovës". Studime Albanonlogjike. 3: 123. "Namik Durmishi, mësimdhënës në Universitetin e Tetovës, edhe vetë nga Zhuzhnja e Rekës së Epërme, në një lagje të quajtur Durtllok të Gostivarit, të populluar kryesisht me rekas ortodoksë nga të kësaj krahine, maqedonasit atyre u thonë si me përbuzje Shkreta/Shkreti: Kaj si bre škreta, me cilësimin pezhorativ "shqiptarë të shkretë, që kanë ardhur nga një krahinë e shkretë, njerëz viranë"."
  33. ^ a b c d Pieroni, Andrea, et al (2013). "One century later: the folk botanical knowledge of the last remaining Albanians of the upper Reka Valley, Mount Korab, Western Macedonia." Journal of ethnobiology and ethnomedicine, 9. (1): 2-3. "Locals are now exclusively Muslims, but Albanians of Christian Orthodox faith also lived in the villages until a few decades ago. For example, in Nistrovë, one side of the village (with a mosque) is inhabited by Muslims, while the other side was inhabited by Orthodox believers. The entire population of Orthodox Christians migrated to towns a few decades ago, but they return to their village homes sometimes during the summer. Most of the houses in this part of the village are however abandoned even though the Church has been recently restored. According to our (Albanian Muslim) informants, these migrated Orthodox Christian Albanians assimilated within the Macedonian culture and now prefer to be labelled as "Macedonians", even if they are still able to fluently speak Albanian. Contact between these two subsets of the village communities, which were very intense and continuous in the past, no longer exists today. All Albanian inhabitants of the upper Reka are – to different degrees depending on the age – bilingual in Macedonian."
  34. ^ Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 64.
  35. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 154.
  36. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 196-207.
  37. ^ Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 88-94.
  38. ^ a b c Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 88-92.
  39. ^ Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 92.
  40. ^ Murati. Gjuha e humbur. 2011. fq. 89. "Vlen të shënojmë këtu që nga fshatrat ortodokse shqiptare të Rekës e ka prejardhjen dhe gjyshi i poetit tonë kombëtar Migjeni, Nikolla Dibrani (po nga ajo krahinë ku ka lindur edhe poeti e patrioti shqiptar Josif Jovan Bageri), i cili qe shpërngulur nga mesi i shek. 19-të, si murator nga mjeshtëria, dhe thonë se mori pjesë në ndërtimin e kishës ortodokse në Shkodër. Kemi plot këso familje të shpërngulura në këtë qytet të Veriut: Gjergaj, Trimçev, Siliqi, Banushi, Kadiqi, Dibra e të tjera (Migjeni 2002)."
  41. ^ a b Murati. Gjuha e humbur. 2011. fq. 89. "Por edhe sipas të dhënave të P. Skokut, nga viti 1941, gratë shqiptare nga vendet e banimit të luginës së Shkupit (me origjinë nga Reka e Epërme – Q.M.) flisnin vetëm shqip, me gjithë simbiozën me popullsinë sllave dhe fenë e përbashkët ortodokse...Në Patishkë nuk flasin serbo-maqedonisht as ato gra shqiptare që janë të fesë ortodokse (Skok 1978)."
  42. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 284-285.
  43. ^ Idrizi, Xhemaludin (2003).Mikrotoponimia e Karshikës së Shkupit. Interdiskont. Skopje. ISBN 9989-815-37-2. fq. 55. "Patishka - Reka (Патишка Река). Fshati ka qenë i banuar me shqiptarë të krishterë dhe shqiptarë myslimanë. Tani aty jetojnë vetëm shqiptarë të konfesionit mysliman, ndërsa shqiptarët e krishterë janë shpërngulur pas vitit 1945... Dihet se fshati ka qenë i banuar edhe me shqiptarë të krishterë (ortodoksë) edhe me shqiptarë myslimanë. Një informator me emrin Bajram thoshte: "Ne zhakun (gjakun) t'përziet e kena. Shqiptarët e krishterë janë shpërngulur në Shkup pas vitit 1945 e mëtej dhe të gjithë e kanë humbur identitetin kombëtar shqiptar, janë maqedonizuar. Shqiptarë të krishterë në këtë fshat ka pasur deri në vitet 60-ta."
  44. ^ Kaso. Muslim population in Macedonia. 2005. fq. 375. "Gjendet në një lartësi mbidetareprej afro 900 metrash, në shpatijet e malit Deshat. Kohëve rë fundit është shtuar migrimi i banorëve Vërbjanit. Këtu ka shkollë tetëvjeçare në gjuhën maqedonase. Fshat ka ambulance, postë, disa objekte ekonomike dhe tri xhami. Këtu të gjithe banorët janë të konfesionit Islam."
  45. ^ a b Kaso. Muslim population in Macedonia. 2005. fq. 328. "Xhamia e fshatit ekzision si një monument i së kaluarës. Gjatë vitit 2001 forcat ushtarako-policore të Maqedonisë e përdhosën pjesën e brendshrne të xharnisë me qëllini që të mos u shërbejë njësive të UÇK-së."
  46. ^ Pieroni. Folk botanical knowledge. 2013. fq. 2. "The same villages were inhabited a few decades ago by hundreds of locals, who mostly migrated to the nearby towns of Gostivar and Skopje, as well as abroad for work or (as in Tanushaj) as a consequence of a (minor) Macedonian portion of the last Yugoslavian Wars."
  47. ^ a b Friedman, Victor A (2005). "Albanian in the Balkan linguistic league: a reconsideration of theoretical implications". Acta Studia Albanica. 1: 35.
  48. ^ a b c d e Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 191.
  49. ^ a b c d e Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 192.
  50. ^ a b Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 155.
  51. ^ Newmark, Leonard (1998) Albanian-English Dictionary. Oxford University Press. Oxford. ISBN 978-0-19-860322-1
  52. ^ Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 65, 169-190.
  53. ^ Murati. Gjuha e humbur. 2011. fq. 113-114. "Shqiptarët ortodoksë të Rekës së Epërme e praktikonin gjuhën e tyre amtare shqipe jo vetëm në të folurën e tyre të përditshme, në shërbesat kishtare, por dhe në mbishkrimet mbivarrore. Një mbishkrim varri, i shkruar në gjuhën shqipe me alfabet cirilik nga viti 1889, ka zbuluar historiani M. S. Filipović (1969), për një tregtar kafshësh Andçe, të birin e Dukos nga Dufi, që rroi 75 vjet e vdiq natyrshëm më 1889 në Tetovë dhe u varros aty në varrezat ortodokse. Në mbishkrimin mbivarror janë gdhendur këto fjalë shqipe të shkruara me alfabet cirilik: Kьтy ньн kьт рacь tьфтoфyн, aрmooть eнe kaлбeть tрõпи e /!/; Aндчeecc бири дõkocь џeлeп прeд Дõфить; a и ђõть пoи kьидoнь лeть θoть нилжe /?/ Зoть; poити Џaль: 75: вьь вдич 1889: moi aпpиьл: нь шe`ep Tetoв (Stanišić 1991; Hysa 2009, 122). Këtu është skalitur gjuha vernakulare e Rekës së Epërme: Këtu nënë kët rrasë të ftofun armootë (= është armuar, varrosur) ene kalbetë; Troupe e Andçes biri dokos xhelep prej Dufit; aj çysh po i kidon le të thotë nilzhe /?/ Zot; rojti xhallë: 75 vet, vdiç 1889: moji aprill: në she`er Tetov."
  54. ^ a b c d e Elsie, Robert. "Vorwort". RobertElsie. Arkivuar nga origjinali më 4 mars 2016. Marrë më 5 nëntor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) "Das in der Österreichischen Nationalbibliothek aufbewahrte Typoskript, Albanisches Bauernleben im Oberen Rekatal, wurde von seinem damals sechsundzwanzigjährigen Verfasser in Wien im April 1914 fertiggestellt aber nie veröffentlicht. Aus dem Vorwort des Verfassers geht hervor, dass der Text von Nopcsa ins Deutsche übersetzt wurde. Da die deutsche Fassung starke Ähnlichkeiten mit anderen ethnographischen Werken Nopcsas aufweist, kann man davon ausgehen, dass dieser bei der Gestaltung des Manuskriptes seinen Einfluss zur Geltung brachte. Dies wird insbesondere in den vielen in Nopcsas Schrift verfassten Ergänzungen und Korrekturen ersichtlich. Wenn es eine albanischsprachige Urfassung des Werkes gab, so muss sie nun als verschollen gelten. Albanisches Bauernleben im Oberen Rekatal wurde zu einer Zeit geschrieben, als es für die albanische Sprache, und um so mehr für die nun ausgestorbene albanische Mundart von Reka, keine allgemein anerkannte Schreibweise gab. Die in dem Text zahlreich vorkommenden albanischen Worte und Ortsbezeichnungen wurden von Doda und Nopcsa daher in deutscher Umschrift angegeben - und zwar nicht immer auf sehr konsequenter Weise -, und werden hier in gedruckter Form nach einigen Anpassungen wie im Original gelassen. Der des Albanischen mächtigen Leser dürfte mit der Umschrift keine allzu große Schwierigkeiten haben. Die vorliegende Studie enthält eine Fülle von Angaben und Informationen aus den verschiedensten Bereichen und wird daher in vielen Fachgebieten Interesse wecken und Verwendung finden. Darüber hinaus dürfte sie die frühste in deutscher Sprache von einem Albaner verfasste Studie zur Ethnographie sein. Allein aus diesem Grund ist es uns eine besondere Freude, das Werk Albanisches Bauernleben im oberen Rekatal nach so vielen Jahren dem Publikum vorstellen zu dürfen."
  55. ^ a b Pieroni. Folk botanical knowledge. 2013. fq. 2. "The upper Reka Valley in Western Macedonia represents one of the very few Albanian-speaking areas in South Eastern Europe where a very detailed ethnographic account - including important notes concerning local food and medicinal plant uses - was written in the first decade of the 20th Century. Bajazid Elmaz Doda (approx. 1888 – 1933) was the personal assistant and long-term partner of one of the most famous scholars in the field of Albanian studies: the Hungarian aristocrat and palaeontologist Baron Franz Nopcsa von Felsö-Szilvás (1877 – 1933). Doda finalised a manuscript in 1914, probably written in collaboration with his mentor/partner, which was focused on the daily mountain life of his village, Shtirovica, located in the upper Reka Valley (approx. 1400 m.a.s.l.). This manuscript remained unpublished until the Albanologist Robert Elsie found it in the Austrian National Library and edited it in 2007. Doda apparently wrote this account to challenge the argument of the Serbian-Austrian historian and astronomer Spiridon Gopčević (1855 - 1928), who described the Albanians of the upper Reka Valley as “albanicised Slavs”. Doda’s village of Shtirovica was completely destroyed in 1916 by the Bulgarian army. However, a few surrounding tiny Albanian villages still survive to this day, despite the fact that the local population has been dramatically eroded by recent migration waves, both to the main centres in Macedonia and also abroad. The aim of this study was to record the traditional plant knowledge of the last remaining Albanians living in these villages of the upper Reka Valley and to compare this with the ethnobotanical notes found in Doda’s work in order to better understand trajectories of change in plant uses."
  56. ^ Murati. Gjuha e humbur. 2011. fq. 113. Shqiptarët ortodoksë të Rekës së Epërme edhe në jetën e tyre kishtare kanë përdorur tekste ungjillore (Dhjatën e Re) në gjuhën shqipe. Në Kishën e lagjes Brezovec të Dufit edhe sot ruhet Dhjata e Re në gjuhën shqipe me alfabet grek (mbase e Vangjel Meksit, e vitit 1827), siç ma ka komunikuar këtë historiani i Shkupit Mihailo Georgievski."
  57. ^ a b c d Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 136. "Но, во суштина, Горнореканците никогаш не го научиле албанскиот јазик целосно. Имено, Горнореканскиот албански говор содржи многу словенско македонски зборови особено оние кои се однесуваат на секојдневните предмети во домаќинството, или се користат во означување на поими кои почесто се во употреба, но и оние кои имаат македонска синтакса и наставки, непознати во албанскиот литературен јазик... Едните се пеат на недоволно јасен албански јазик, а другите на јасен Македонски. Во целиот етнички предел до пред Втората светска војна работеле училишта само на српски јазик, немало ниту едно на албански. Затоа денеска, помеѓу горнореканските Албанци има стари жени кои се обидуваат да го говорат српскиот јазик што го учеле во училиштето, додека локалниот македонски во текот на годините го заборавиле."
  58. ^ Murati. Gjuha e humbur. 2011. fq. 98-99. Nga vitet 50 të shek. 20 e këndej nxënësit shqiptarë të Rekës së Epërme detyroheshin me masa administrative shtetërore të ndiqnin shkollën në gjuhën maqedonase, që ta asimilonin njëherë e mirë këtë popullsi. “Shpeshherë takonim në autobus burra dhe gra nga të krahinës së Rekës, të cilët na tregonin se fëmijët e tyre refuzonin të shkonin në shkollë në gjuhën maqedonase dhe qanin kur ktheheshin nga shkolla, sepse thoshin që nuk kuptonin asnjë fjalë nga kjo gjuhë” – më rrëfente Prof. Mahmut Hysa nga Dibra, njohës i mirë i rrethanave të tilla të asaj kohe."
  59. ^ a b c d e Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 137. "Денешната состојба со Македонското Горнореканско население во однос на употребата на албанскиот говор во секојдневната меѓусебна вербална комуникација е непроменета. Сите кои живеат во пределот, дури и малите деца, го користат албанскиот говор, иако го знаат и македонскиот. Кога јас работев во овој предел, со мене се разбира комуницираа на македонски, но во меѓусебниот разговор повторно се служеа со албанскиот. Ваквата состојба недвојбено ни укажува на тоа дека и во минатото Македонскиот јазик се користел во меѓусебната комуникација на Горнореканците, бидејќи само со континуирано користење на еден јазик тој може да се зачува, во спротивно би се изгубил, што во Горна Река не се случај. Во горнореканските села, македонско население го знае само говорниот албански, но не знае да чита и пишува на албански. Спротивно пак, чита и пишува на македонски иако ретко го користи во секојдневието и тоа само помладата популација. Горнореканците кои живеат во Скопје, или во други градови во Македонија или надвор од неа, во поранешните југословенски простори, иако најголемиот дел од нив го знаат албанскиот горнорекански говор, сепак многу ретко го откриваат тоа. Бидејќи имаат македонско христијански имиња и презимиња тоа не им претставува тешкотија, но од друга страна зборува за личниот, помалку или повеќе, негативен став кон албанскиот јазик, кој особено е присутен последниве години. Дури останатото македонско население од државава воопшто не знае за постоењето на дел од македонската нација која го користи албанскиот говор секојдневно, и сознанието за постоењето на оваа појава им изгледа неверојатно. Оваа појава не е карактеристична само за Горна Река, туку и за Скопски Дервен, Дебарско, Голо Брдо ити."
  60. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 136. "Како последица од печалбарскиот тип на стопанисување, речиси сите воѕрасни Горнореканци знаеле најмалку три јазици. Некои знаеле од пет до седум јазика, покрај македонски и албански, уште говореле и грчки, романски, француски и англиски (со американски изговор)."
  61. ^ a b c d e f g h i j k Osmani. Veshja autoktone. 2012. fq. 27-81.
  62. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 219. "Сребрен крст - или “крјуж”, како особен христијански белег."
  63. ^ a b c d e f g Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 169-190.
  64. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 65-68.
  65. ^ Elsie, Robert (2000). "The Christian Saints of Albania". Balkanistica. 13. (36): 46
  66. ^ a b c d e f g Elsie, Robert (2001). A dictionary of Albanian religion, mythology, and folk culture. Hurst and Company. London. fq. 252.
  67. ^ Elsie. Christian Saints. 2000. fq. 45.
  68. ^ a b c Elsie. A dictionary. 2001. fq. 131.
  69. ^ Elsie. Christian Saints. 2000. fq. 49, 52.
  70. ^ a b Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 241-242. "Кога станува збор за обредната храна, постојат сегменти од народната религија кога таа исто така се појавува во функција на единствен невербален етнички симбол (варењето на пченица кога излегува провото запче, јадењето на кромид за леунката да има млеко, јадењето на одредени растенија за здравје на Ѓурѓовден, правењето на алва вечерта спроти Василица, месење на блага погача за Летник и сл). Се разбира има и специфична обредна храна за Горнореканците христијани (на пр. црвените велигденски јајца како и за Горнореканците муслимани баклава, татлија, парени колачиња, за Бајрам). Оваа обредна храна се разменува меѓу горнореканците од двете конфеси. Голема радост претставувало кога за Велигден муслиманско горнореканско семејство ќе добиело црвени јајца, како и обратно, кога христијаните Горнореканци за Бајрам ќе биле послужени со баклава, што без исклучок, била редовна практика."
  71. ^ a b c d e Elsie. A dictionary. 2001. fq. 10.
  72. ^ Elsie. Christian Saints. 2000. fq. 40.
  73. ^ Elsie. Christian Saints. 2000.fq. 22.
  74. ^ Promitzer, Christian (2015). "Austria and the Balkans: Exploring the role of travelogues in the construction of an area." In Kaser, Karl (ed). Southeast European Studies in a Globalizing World. Lit Verlag. fq. 204-205. "In 1889 the journalist Spiridon Gopčević (1855-1936) published an allegedly scientific, but for all intents and purposes Serbian nationalist monograph on Macedonia and “Old Serbia” (i.e. Kosovo). Gopčević’s biographer nevertheless argues that the monograph is not the result of authentic experiences and that he was never in Kosovo. While his manipulations with respect the allegedly Serbian character of Macedonia have already been the topic of exhaustive research, his views on the mutual relations between the Serbian and Albanian populations of Kosovo, in particular with respect to the contested notion of so- called Arnautaš” (Albanians of alleged Serbian (descent), have been only addressed superficially by various authors. Whatever the final judgment might be, Gopčević’s monograph represents a singular attempt to combine sympathies for the cultural development of the Serbian nation with the aspirations of Austria-Hungary as a Great Power in the Balkans."
  75. ^ Anastasovski, Nick (2008). The Contest for Macedonian Identity 1870-1912 Arkivuar 22 dhjetor 2015 tek Wayback Machine. Pollitecon Publications. fq. 86. "At the end of the nineteenth century in the Upper Reka district villages, a corrupted form of Albanian was spoken by both Muslims and Christians alike. It was neither the language of their forefathers, nor their mother tongue, but a mixture of Albanian and Macedonian words, making the language unique and comprehensible only among themselves."
  76. ^ Murati. Gjuha e humbur. 2011. fq. 91. "Vo Mala Reka se zborvit mijački jozik, nego go zborvet i Turci i risjani; a vo Golema Reka se zborvet arnautski jozik, ama sporti drugiot jozik arnautski (škipetarski), rekanskiot jazik arnautski je podebel i mešan so mijački. A vo selata ščo se na jugoistočna strana vo Gorna Reka poveќe zborvet mijački, otkoli arnautski. Vo Beličica i Kičenica se izgovarajet obata jozika: mijački i arnautski."
  77. ^ Selishchev, Afanasij Matveevich (1931). Slavjanskoe naselenie v Albanii. Sofija. fq. 15. "Топографические названия главных пунктов остались прежние. Славянские названия употребляются и для многих других пунктов. Но для урочищ, источников, лугов, лесов, полей и других сельских пунктов больше албанских названий. Вот, напр. несколько названий из района села Ничпур: Шуло, Гури Горит, Мула Амбл, Крой Фтоет, Фушийа, Гури Стомит, Гури Шушес(-es), Кумла е Редити, Гури Куш (< Куч < Кућ), Ворете Мла, Крой Дулес(-es), Крой Смилит и др. Славянских названий немного: Топлец, Градец. Многие из албанских названий появились как переводы славянских названий. Напр.: Шуло вм. Присой, Гури Куш (Кућ) вм. Червен камен, Крой Смилит вм. Смилев Извор, Дарда Маде (darda made) вм. Голема Круша (— так, „Г. Круша", называется один из пунктов, напр., в районе дебрского села Долно Мелничани) и др. Мы указали на судьбу болгарского населения Горной Реки для того, чтобы отметить главные стороны и явления процесса албанизации славян :кого населения, — процесса, происходившего в этом крае в недавнее время."
  78. ^ a b Smiljanić, Toma (1937). Debarski Poljani I Rekanci. Narodna Starina. fq. 72-73. "Jedna takova mešovita etnička grupe jesu i Rekanci, formirana među Mijacima, a koja takođe ima tragove negdašnje svoje plemenske organizacije. Rekanci su već u mnagome proučeni. Ostaje još otvoreno pitanje, kako su se oni formirali i zašto govore jednu mešavinu arbanaškog i srpskohrvatskog jezika."; fq. 74. "Poreklo stanovništva. Prema izvršenim ispitivanjima u pomenutam mom radu 1914-1920 godine, ovako stoji sa poreklom stanovništva u Gornjoj Reci: Starinaca je bilo 274 domova, pridošlih iz Arbanije 107, domova, pridošlih iz drugih predela 9 domova."; fq. 76. "Zaključak. Rekanci su mešovita etnička grupa, postala od doseljenih Srba iz okoline Peći u kraj, koji je bio naseljen od Mijaka, pa napušten. U osnovi srpska, ova je etnička grupa dobila obeležje arbanaško po jeziku, a zatim i primesu turskog jezika. Srbi su se izmešali sa Arbanasima, možda i Turcima i Vlasima."
  79. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 152. "Постоеле и неколку семејства чии презимиња завршувале на “мон” односно “мун” (печамон-ци и чикрамон-ци во Бродец, Димоном-ци во Реч) појава која Душан Недељковиќ ја врзува за подалечно аромунско влашко потекло."
  80. ^ Anastasovski. Macedonian Identity. 2008. fq. 86. "The Reka districts of Dolna, Mala and Golema were affected by Islamicisationbut not colonisation."
  81. ^ a b c d Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 48-53; fq. 156. "Но некои од овие термини имаат словенски завршетоци, како што е модифицираниот турскиот термин “дајџевиц” (е) - вујна. Како реликти од влашката терминологија на сродство се називите “крушк” – “круушк”, со значење “сват-сваќа”."; fq. 232. "Во почетокот на XIX век, поради големата самостојност на албанските феудалци во Дебарската област, која ги зафаќала териториите до Мавровско Поле, колонизацијата на албанско муслиманско население од средна и северна Албанија, имала големи размери. Истовремено, при населувањето Албанците ги запоседнале сите комуникациски влезно излезни точки во котлините и планинските превои. Ваквото распоредување на Албанците турската државна власт го толерирала се до крајот на своет владеење во Македонија, до 1912 година."; fq. 233. "Обратно пак, кај родовите, семејставата со христијанска православна вера, денес преовладува појавата тие да се декларираат како етнички Македонци, иако присутниот билингвизам навестува можно присуство на албански елементи во етногенезата, со оглед на фактот што припадниците на двете конфесии во Горна Река функционираат како единствена етничка група."
  82. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 139. "Богдевци, Кракорчани и Ничпурци имаат зачувано предание дека селата ги основале тројца браќа, Боге, Крако и Нико, кои се од татко со потекло “некаде од Црна Гора, од Колашин”.[380]... [380] Во делото Мијаци, Горна Река и Мавровско Поље, авторот Тома Смиљановиќ не дава никакви информации за црногорското потекло на населението од овие три села. Несватливо е, како е можно оваа информација авторот да не ја регистирал во ниту едно од трите села, бидејќи (денес) сите ја знаат. Кога информаторот Методија Јосифовски од с. Кракорница, бил на отслужување на воениот рок во Црна Гора, при една посета на некоја кафеана во градот имал прилика да присуствува на разговор кој се водел помеѓу неколкумина Црногорци кои според него, зборувале на албански јазик ист како и албанскиот говор на Горнораканците. Нашиот информатор дознал дека луѓето се православни Црногорци од два села во Црна Горна, Дајбабе и Пармири (Лични теренски истражувања). Но, во разговор со професорскиот факултет во Белград, дознав дека населението од овие села зборува само на српски јазик. Очигледно, ова прашање бара детални и комплексни истражувања како би се добиле попрецизни податоци за потеклото на ова население."
  83. ^ a b c d Kanchov, Vasil (1900). Macedonia: Ethnography and Statistics. Sofia. fq. 91. "Повече къмъ сѣверо-изтокъ, въ горния край на мѣстностьта Рѣка, извѣстенъ подъ името Голѣма Рѣка, населението е само арнаутско. Тукъ има 23 арнаутски села, отъ които само едно, Духъ, пада административно къмъ Тетовската Каза. Повече отъ половина населението тукъ е православно християнско. Арнаутитѣ въ Голѣма Рѣка сѫ стари жители на мѣстото. Между тѣхъ е имало българи, които сѫ поарнаутенн. Рѣканитѣ запазили по-дълго врѣме вѣрата си, като били много скрити въ тоя край. Потурчаньето имъ е усилено прѣзъ края на XVIII. в. и се е продължавало по-късно отъ половината на XIX. в. Послѣдно потурчанье на повече вѫщи е имало около 1855 год. въ с. Штировица, когато послѣднитѣ 30 хр. кѫщи сѫ приели мухамеданството. Както отъ сѣверъ така и отъ югъ групата на рѣканитѣ се допира до български села и населението е двоезично. Жителитѣ отъ Бѣличица и Киченица говорятъ добрѣ български, но домашниятъ имъ езикъ е арнаутски. Cѫщо двоезично е населението на с. Духъ."
  84. ^ a b c d Murati. Gjuha e humbur. 2011. fq. 104-105. "Këtë e pohon dhe studiuesja e njohur Galaba Palikruševa, këtu e 40 vjet më parë në një punim të saj të përmendur këtu sipër (Nekoi elementi na etničkata istorija na Gorni Polog, Mavrovsko i Gorna Reka). Duke hulumtuar rreth kësaj problematike në Rajonin e Rekës së Epërme qysh nga gjysma e shekullit 15, në defterët turq të regjistrimeve të popullsisë, kjo dijetare vëren praninë e konsiderueshme të elementit josllav në këtë rajon: Krejt e kundërta është situata në Rekën e Epërme, - nënvijëzon ajo -, ku mbisundon elementi etnik josllav, për të cilin nuk mund të pohojmë me vërtetësi absolute në çfarë përmasash është elementi i grupit etnik shqiptar kundruall atij vlleh. Në fshatin Ribnicë e Vërben janë më të shumtë personat me patronimika më –iq, por në mesin e tyre tek emrat sllavë dalin dhe emra personalë që dëshmojnë për prejardhje tjetër si Gin Cicoviq, Ninçe Lazaroviq, ose Miho Tanusheviq (nga Tanush). Në fshatrat e tjera dalin raste të ngjashme si Gin Mihaiq, Gjon Qirkoviq, Doka Mihaiq etj. Ndikimi nga jashtë për ndryshimin e patronimikave këtu gjithsesi është i qartë. Por në thelb emrat dhe mbiemrat në këtë zonë flasin për përkatësinë josllave të bartësve të tyre. Për ilustrim do të përmendim dy-tri fshatra nga kjo krahinë: Niçpur: Gjon Dum, Pop Nikolla, Mesio Sholed, Gjon Shirqe, Gjoro Qirqe, Kole Dum, Çiko i biri i Qirkos, Petko i biri i Miko-s; Brodec: Like Mihail, Plise Nikosllav, Stanishe Xaxi, Llazar Mihail; Strazimir: Kole Shirki, Kole Riç, Gjon Shirki, Kole Mihail, Pal Mihail; Vërben: Girgj Lluç, Markin Popoviq, Vasill..., Menko...Vasko Lluç, Llazar Kolje, Petar Skore, Shuk Rusi, Kole Dornaj, Petar Riç, etj. Si rezultat i kësaj, pra i pranisë së ndjeshme të elementit shqiptar në Rekën e Epërme qysh në gjysmën e shek. 15, kjo studiuese arrin në konstatim e drejtë kur thotë: "Elementi dominant etnik josllav në Rekën e Epërme në këtë periodë (në gjysmën e shek. 15) na jep një pasqyrë krejt tjetër rreth çështjes së gjuhës amtare shqipe te popullsia e krishterë e kësaj zone, e cila sot ndjehet dhe si maqedonase. Shpjegimi i shfaqjes së këtij fenomeni nga disa punonjës shkencorë si rezultat i pranimit të gjuhës shqipe nga ana e sllavëve maqedonas me qëllim që ta ruajnë besimin e krishterë, vështirë se mund të pranohet”. Po t`u referohemi regjistrave turq të sheh. 15-të, në Vilajetin e Rekës (Vilayet-i Reka, Defteri Nr. 508, 1467), shohim se edhe në vendbanime të tjera të Rekës së Epërme dhe asaj të Poshtme hasim me shumicë persona që mbajnë emra shqiptarë, si: në Vollkovi: Progon Tome; Tërnicë (regjistruar Tirniça): Gerg, i biri i Andreas; Vërben (Virbin): Petar Tanusheviq, Gin Shimjat, Gin Gegoviq; Krakornicë: Gon Duçe, Gon Kirkit, Miho Meksha; Nistrovë: Kole Bard, Gon Pashajet; Ribnicë: Miho Tanusheviq, Bojko Tanusheviq, etj. (TD 1976)."
  85. ^ Malcolm, Noel (1998). Kosovo: A short history. New York University Press. fq. 9. ISBN=9780810874831. "The people of Debar and its surrounding villages (which include, almost uniquely among the northern Albanian population, a cluster of adherents to the Orthodox Church) were famously independent-minded, and this was often the last area to be subdued when Albanian rebellions were crushed by Ottoman armies."; fq.198. "Of course it must be must be true that the ancestors of the Muslims were originally Christians, whether Orthodox or Catholic. Some may have been Albanian-speaking members of the Orthodox Church: a group of villages in the Reka district north of Debar consists of Orthodox Albanians to this day."
  86. ^ Osmani. Veshja autoktone. 2012. fq. 8. "Upper Reka is composed mainly of the Orthodox population, though there not a small Muslim population. But we should know that according to some sources the past, the population of Upper Reka up in 60's of the XIX century, all spoke Albanian, and was Albanian."
  87. ^ a b c Murati. Gjuha e humbur. 2011. fq. 94. "Të shumtë janë autorët sllavë që janë marrë me problematikën e Rekës së Epërme nga këndvështrime të ndryshme: antropogjeografike, gjuhësore, dialektologjike, etnografike, historike, folklorike, etj., e ku që të gjitha hulumtimet e tyre i përshkon si një pe i kuq pansllavizmi, pra mohimi i autoktonisë së shqiptarëve në trojet e tyre etnike, të tashme dhe historike, dhe mbiçmimi i elementit sllav."; fq. 102. "Emërtesa e termave të farefisnisë, me burim të pastër e të vjetër shqiptar e latin si: motër, vlla, kunat, kunaat, kusherin, krushk, krushk (kjo leksema e fundit sipas Mirçevskës me prejardhje vllahe, - e që nuk është aspak e vërtetë, - sepse arumunët për krushk e krushkë përdorin cuscru, cuscră e nuntaš), dhe me ndonjë term mbishtresor të proveniencës turke e sllave, e mbështet për muri “tezën” e kësaj studiueseje për prejardhjen sllave të kësaj popullsie a për “sllavë të albanizuar” (nëse do të flitej për “sllavë të albanizuar”, ata nuk do ta ndërronin deri në këtë shkallë terminologjinë familjare të gjuhës së tyre të parë)."
  88. ^ a b c Pieroni. Folk botanical knowledge. 2013. fq. 16. "This is especially true in those areas where the Albanian population was historically in extensive contact with the South-Slavic cultures, such as the Gollak area in eastern Kosovo, the Pešter plateau in south-western Serbia and the Sharr Mountain (Šar Planina in Macedonian) in western Macedonia (Figure 3). This may confirm the findings of both our linguistic analysis on the folk plant names carried out in Table 1 and also Franz Nopcsa’s ethnolinguistic analysis of the terms referring to the material culture in upper Reka, which showed very important loans from the Romanian and especially Slavic languages. It can thus be postulated that the upper Reka Albanians had been heavily influenced by the Slavic culture - and not vice versa, as Spiridon Gopčević stated. Study participants confirmed that over recent decades their most important markets and “exchange” centres have been the multi-ethnic (Macedonian, Albanian, and Turk) towns of Gostivar in Western Macedonia and Prizren, in Southern Kosovo. Moreover, it must also be noted that over the span of the last century, the Albanians of the upper Reka lived outside of the borders of the Albanian state (founded in 1912), and for the major part of this period within the former Socialist Republic of Macedonia within Yugoslavia, where the dominant culture and languages have been Macedonian and Serbo-Croatian. In other words, the remarkable “interference” of the Slavic cultures found within the domain of Albanian traditional plant knowledge of the upper Reka represents a unique phenomenon, which nowadays is not easy to trace back in detail. This could be due to the difficulty faced in establishing to which degree the Slavic culture influenced the traditional knowledge among Albanians in the upper Reka, considering the role that ancient “hybridisations” may have played, as both Gopčević and Nopcsa, although in a different way, have underlined in their respective works."
  89. ^ a b c d Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 118.
  90. ^ a b c Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 148-149. "Во Пописниот дефтер од XV век во тогашните населени места во горнореканскиот простор се среќаваат лични имиња од словенски и од несловенски карактер. Релатвно е тешко да се утврди потеклото на овие имиња, дали станува збор за влашки или албански имиња. Но, бидеќи во денешните албански имиња не постои ниту едно од тогашните, се чини дека влашките лични имиња во тој период преовладувале во пределот. На тоа ни асоцираат имињата Блаше Тануш, Гон Влаш, Дука (Дока) Михаил, Лазар (син на) Калина, Михо Шалис. Неспорно е дека дел од овие горнорекански семејства имаат подалечно влашко потекло кое во периодот пред XV век почнало интензивно да се словенизира. Но, претрпува и ароманско (влашко) влијание врз имињата претрпува и албанската популација во овој предел, како и во некои од соседните. Токму затоа, речиси е невозможно со сигурност да се каже дали во некои случаи станува збор за албанско, влашко или меѓусебно етничко проникнување сведочат и имињата: Герг син на Андреја, Дабич Лоз(е), Прогон Томе, Цеко син на Герг, Михо Мекша, Петко син на Михо."; fq. 150. "во Жужње е регистриран Кирк Бард... И од селото Нистрово војнук Гин Шерк (или Ширк) и јамаците Павле Шерк од спомнатото село и Гего Шерк, од спомнатото село."
  91. ^ a b c Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 119.
  92. ^ a b Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. fq. 91. "Според кажувањата, “латински” гробишта во с. Богдево, до 1945 г. биле оградени, но по војната оградата “го расипаа” и не ја поправиле. Во истото село, на местото на денешната црква Цв. Димитрија, изградена во. 1910 г., имало “римска црква”. Информатор Софрониевски Јордан, ц. Бродец. Остатоци од “латински гробишта” има и кај селото Нистрово. Информатор Јовановски Јован (Лични теренски информации)."; fq. 154. "Еден од информаторите се сеќаваше дека некои од неговите роднини од ц. Жужње (мајка му била по потекло од ова село) многу добро живееле со една од тогашните муслимански албански фамили, велејќи му дека тие имаат заедничко подалечно крвно потекло, дека некогаш биле една фамилија."
  93. ^ Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 18.
  94. ^ a b Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. fq. 16. "Seiner Größe nach steht Nitschpur etwa zwischen Wau und Schtirowitza und ist wie Schtrezmir zu Halfte von Orthdoxen, zur Hälfte von Mohammedanern bewohnt. Zu einer scharfen Trennung in zwei ist es zwar hier nicht gekommen, doch wird die eine westliche Dorfecke von Mohammedanern, die östliche von den Orthodoxen bevorzugt. In Nitschpur treffen wir nebst einer Moschee einen Pfarrer als Seelsorger, der früher dem Exarchate angehörte, sich aber seit 1903, wo die Bulgaren in der Türkei sich verhasst gemacht hatten, samt seinen Glaubensgenossen zum Patriarchate zugewendet hatte. Diese Glaubensänderung ließ sich damals wie an allen anderen Orthodoxen des Rekatales, so auch an den bisher erwähnten, konstatieren, und seither nennen sich diese Leute, die zuvor ,,Bulgaren” gewesen waren, immer ,,Serben”. Dem Popen von Nitschpur obliegt außer der Seelsorge in Nitschpur selbst auch die der Dörfer Retsch und Schtrezmir, die, wie erwähnt, Kirchen, aber keine Seelsorger hatten."
  95. ^ Zekolli, Shefqet (2014). "Josif Bageri – Krijues i parë i letersisë shqipe për fëmijë në Maqedoni". Studime Albanonlogjike. 10: 199-207.
  96. ^ Sherafedin Kaso (2005). The settlements with Muslim population in Macedonia. Logos-A. fq. 328–. ISBN 978-9989-58-155-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  97. ^ a b c Markovski, Nešo (1975). Belčicia na plamen. Tetovo. fq. 8, 27, 21-23, 27, 33, 37, 41-42, 80-86.
  98. ^ "Takimet e Rekës së Epërme – Manifestimi qendrorë 10 gusht 2014 – Rimnic". Reka e Epërme. Arkivuar nga origjinali më 4 mars 2016. Marrë më 4 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  99. ^ "Takimet e Rekës së Epërme – Manifestimi qendrorë 08 gusht 2015 – Rimnic". Reka e Epërme. Arkivuar nga origjinali më 4 mars 2016. Marrë më 4 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  100. ^ "Në 100 vjetorin e Josif Bagerit, shqiptarët ortodoksë në Maqedoni kërkojnë kujdes". Koha net. Arkivuar nga origjinali më 22 dhjetor 2015. Marrë më 19 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  101. ^ a b Arsovska, Elizabeta. "Eksluzivno: Večer vo poseta na Mavrovsko-gornorekanskiot kraj. Zboruvame albanski, no nie sme makedonci i majčin jazik ni e makedonskiot!". Večer. Arkivuar nga origjinali më 8 dhjetor 2015. Marrë më 4 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  102. ^ a b "Branislav Sinadinovski- Pravoslaven Albanec ili običen Izmamnik?". Fokus. Marrë më 13 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  103. ^ a b "Manojlovski thotë se Sinadinovski është kushëriri im, edhe ai shqiptar". Koha. Arkivuar nga origjinali më 22 dhjetor 2015. Marrë më 13 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  104. ^ a b "Shqiptarët ortodoks të Maqedonisë kërkojnë liturgji në gjuhën shqipe". The Albanian. Arkivuar nga origjinali më 22 dhjetor 2015. Marrë më 19 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  105. ^ a b "Shqiptarët që po trondisin Maqedoninë". Koha Jona. Arkivuar nga origjinali më 29 korrik 2017. Marrë më 19 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Reka_e_Epërme&oldid=2705240"