Wikipedia

Arbëreshët në Itali

(Përcjellë nga Arbereshet)

Arbëreshët (në italisht: albanesi d'Italia ose italo-albanesi), domëthënë shqiptarët e Italisë, i quajtur edhe italo-shqiptarë, janë pakica etno-gjuhësore shqiptare vendosur historikisht në jug të Italisë.

Arbëreshët e Italisë
At Gjergji Guxeta Papàs Jul Variboba Jeronim De Rada Gavril Dara i Riu Frangjishku Krispi
Zef Serembe Kristina Gentile Mandala Zef Skiroi Papàs Gaetano Petrotta Enzo Domestico Kabregu
Ernesto Sabato Imzot Sotìr Ferrara Stefano Rodotà Joseph J. DioGuardi Imzot Donati Oliverio
Popullsia e përgjithshme
rreth 100.000 (popullsia etnike: 260.000)[1]
Rajone me popullsi të konsiderueshme
Flamuri Italia100.000
Gjuhët
arbërishtja, italishtja
Fetë
Krishterimi katolikë të ritit bizantin
 · Kisha Bizantine Arbëreshe  ·
(pakica: katolikë e ritit latin)
Grupe etnike të lidhura
Shqiptarët
Arvanitët
Çamët
Mërgata shqiptare
Stratiotët
Suliotët

Të ardhur nga Shqipëria, nga rajoni historikisht shqiptar i Epirit dhe nga komunitetet e shumta shqiptare të Atikës dhe Moresë, sot në Greqi, ata u vendosën në Itali midis shekujve XV dhe XVIII, pas vdekjes së heroit kombëtar shqiptar Gjergj Kastrioti (Skënderbeu) dhe pushtimi progresiv i Arbërisë dhe në përgjithësi i të gjitha territoreve të dikurshme të Perandorisë Bizantine në Ballkan nga turqo-osmanët. Kultura e tyre përcaktohet nga elementë karakterizues, të cilët mund të gjenden në gjuhë, në ritin fetar, në zakonet, traditat, zakonat, artin dhe gastronominë, të ruajtura me xhelozi edhe sot, me vetëdijen e përkatësisë në një specifike grup etnik. Arbëreshët nuk e kanë harruar vendin e të parëve dhe ruajnë të gjalla zakonat e tyre të pasura, si gjuhën, veshjet dhe ritet e doket që kishin në Mëmëdhen. Ata jetojnë në rajonet e Abrucos, Kampaniës, Apulias, veçanërisht në Bazilikat, Molizë, Kalabri dhe Siçili. Janë emërtuar si arbëreshë, pasi në kohën kur u larguan nga Shqipëria, ajo quhej Arbëria.

Një nga veçoritë që karakterizon shumë këtë popull është, përveç gjuhën dhe veshjet popullore, që ruajtën me heroizëm deri sot, është edhe ritin fetarë krishterë greko-katolik apo bizantin. Për më shumë se pesë shekuj nga diaspora, pjesa më e madhe e komunitetit arbëresh ruan ende ritin fetar e origjinës. Arbëreshët në fakt përbëjnë Kishën Katolike Italo-Shqiptare (në italisht Chiesa Cattolica Italo-Albanese), një kishë sui iuris e traditës bizantine, e përbërë nga tre rrethe kishtare: ajo drejtohet nga dy eparki (dioqesa), ajo e Ungrës (CS) në Kalabri për arbëreshët të Italisë kontinentale dhe atë të Horës së Arbëreshëvet (PA) në Siçili për arbëreshët e Italisë ishullore, dhe një abaci territorial, manastiri ekzarkik I Grotaferratës (RM) në Lacio, ku murgjit bazilianë vijnë kryesisht nga vendbanimet arbëreshe. Grupi etno-gjuhësor arbëresh të Italisë ka arritur të ruajë identitetin e tij duke pasur në klerin dhe institucionet e tij mësuesin dhe pikën më të fortë të identifikimit etnik.

Gjuha e arbëreshëve është gjuha homonime arbërishte, e cila është pjesë e makrogjuhës shqipe dhe rrjedh nga varianti toskë që flitet në Shqipërinë e Jugut. Duke ndjekur ligjin n. 482/1999 shqipja e pakicës arbëreshe është ndër gjuhët e njohura dhe të mbrojtura në Itali.

Vlerësohet se arbëreshët e Italisë janë rreth 100.000 që me siguri flasin gjuhën "mëmë" (nënë) arbërore, dhe numërohen mbi 260.000 njerëz të etnisë arbëreshe. Ata përbëjnë një nga më të mëdhenjtë ndër pakicat historike etno-gjuhësore të Italisë; qytezët dhe katundet ku banojnë arbëreshët mbajnë dy emra, një në shqip dhe tjetrin italisht, ky i fundit përdorur sidomos nga të huajt. Për të përcaktuar "kombin" e tyre të shpërndarë, ata përdorin fjalën "Arbëri -a". Nga viti 2020, kultura dhe ritualet e popullsisë arbëreshe të Italisë janë zyrtarisht kandidatë, me titullin "Moti i Madh" ("Koha e Madhe"), për listën e trashëgimisë gojore dhe jomateriale të njerëzimit të UNESCO-s, e zyrtarizuar në bashkëpunimin dhe ndarjen e Qeverisë së Republikës së Shqipërisë nëpërmjet Ministrisë së Kulturës shqiptare.

Shpërndarja gjeografike

Redakto
 
Rajonet e Italisë ku ka pakica shqiptare

Katundet arbëreshe në Itali

Redakto
Artikulli kryesor: Lista e vendeve shqiptar të Italisë
 
Badhesa (Villa Badessa), Abruco
 
Ruri (Ururi), Molize
 
Katundi (Greci), Kampanja
 
Barilli (Barile), Bazilikata
 
Kazallveqi (Casalvecchio di Puglia), Pulia
 
Çifti (Civita), Kalabri
 
Hora e Arbëreshëvet (Piana degli Albanesi), Siçili

Ishuj të rëndësishme kulturore arbëreshe mbijetojnë në vendet të mëdha metropolitane të Torinot, Milanot, Napolit, Krotonet, Barit, dhe sidomos në Romë, Kozencë dhe Palermë. Në pjesën tjetër të botës, pas migrimeve të shekullit të njëzetë, në vende të tilla si Kanadaja, Shtetet e Bashkuara, Argjentina, Brazili dhe Gjermania, ka komunitete të forta që mbajnë gjallë gjuhën dhe traditat arbëreshë. Që nga viti 1990, me rënien e regjimit komunist në Shqipëri, komunitete të konsiderueshme të shqiptarëve u inkorporuar në katundet arbëreshë (si për shembull në Ruri, në Shën Kostandini Arbëresh, në Shën Mitri, në Ungër, veçanërisht në Horën e Arbëreshëvet).

Zonat e këtyre komuniteteve tradicionalisht quhen Arbërì ose shqiptare (p.sh. Albania Tanantina apo Taranto albanese) , prandaj edhe sot përdoren shprehjet "kolonitë shqiptare të ...", "Komunat shqiptare të ...", "Vendet shqiptare e...".

Në përgjithësi ata rithemeluan tërësisht fshatrat e tyre pranë familjeve të braktisura dhe të shpopulluara prej kohësh (p.sh. Munxifsi), në raste të tjera ata ndërtuan krejtësisht të reja (p.sh. Hora e Arbëreshëvet). Arbëreshët ruajtën sistemin e tyre politik, fetar, por edhe gjuhësor e kulturor, duke ruajtur një farë autonomie nga territori përreth. Arbëreshët, pavarësisht se janë gjeografikisht në vende të ndryshme, pranojnë se ata janë me origjinë të një prejardhjeje dhe e përdorin për të përcaktuar veten si "gjaku i shprishur" (gjaku i derdhur apo i shpëndar), një emër që përdoret për të përcaktuar vëllazërinë e tyre dhe që i përkasin një populli të vetëm, atij shqiptar, të shpërndarë si në Itali ashtu edhe në botë.

Historia

Redakto
Artikuj kryesore: Mërgata shqiptare

Të nxitur nga dashuria për atdheun e të parëve dhe nën ndikimin e interesit që shfaqte në gjysmën e parë të shek. XIX shkenca gjuhësore evropiane për gjuhën shqipe, intelektualët arbëreshë filluan të merreshin me studimin e historisë, të folklorit dhe të gjuhës së këtyre kolonive, si dhe në përgjithësi me historinë e mëmëdheut të tyre të dikurshëm. Në kohën kur filluan të bëheshin hapat e parë të gjuhësisë krahasuese dhe u zbuluan lidhjet gjenealogjike të një vargu gjuhësh, studiuesi arbëresh.

Ngulimet e fundit të arbëreshëve janë në Italinë qendrore-veriore, si në Provincën e Pavias dhe të Piaçencës, po ashtu një grup i madh i'u drejtua rajonit qendror të Abrucos.

Në kolonitë arbëreshe, sidomos të Kalabrisë dhe të Sicilisë në Itali, filluan të dukeshin shenjat e para të një lëvizjeje në përkrahje të çështjes kombëtare shqiptare. Ngjarjet që po zhvilloheshin në këtë kohë në Shqipëri, kryengritjet e njëpasnjëshme, përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për arsimin dhe kulturën kombëtare tërhoqën vëmendjen e një vargu intelektualësh të dalë nga gjiri i kolonive arbëreshe. Intelektualët arbëreshë ndiqnin me vëmendje ngjarjet që po zhvilloheshin në vitet 30-40 të shek. XIX në Shqipëri. Veprat e tyre jo vetëm u bënin jehonë këtyre ngjarjeve, por edhe, duke evokuar të kaluarën, ngrinin probleme të rëndësishme, si ato të luftës së armatosur për liri, të bashkimit të popullit shqiptar etj.

Arbëreshët kanë qënë aktivë te "Lidhja e Italisë", te "Pavarësia e Shqipërisë", në lëvizjen politiko-sindikale e "Dhomatet e gjindevet çë shërbejën" për pushtimin e tokave të papunuara (italisht: Fasci Siciliani dei Lavoratori), dhe luftën kundër fashizmit dhe mafias (shih Gryka e Spartavet).

Ekziston një vitalitet i fortë kulturor tek arbëreshët dhe një vendosmëri e fortë për të mbrojtur trashëgiminë që atravë e tyre, që kanë mundur të mbrojnë dhe përcjellin gjatë këtyre pesë shekujve të qëndrimit në Itali.

Gjuha

Redakto
Artikulli kryesor: Arbërisht (Itali)
 
Vendet etnike të shqiptarëve
 
Klasifikimi i gjuhës shqipe
 
Tabelë dygjuhësh në Mashqit, Bazilikata
 
Tabela rrugore në Çiftë, Kalabria
 
Tabelat dygjuhëshe në italisht dhe në shqip në Horën e Arbëreshëvet, Sicili

Gjuha e folur nga arbëreshët është shqipja e vjetër pre-osmane, arbërishtja, në variantin tosk që flitet në Shqipërinë e jugut.

Nuk ka struktura zyrtare e politike, kulturore dhe administrative që përfaqësojnë komunitetet arbëreshë. Një roli i rëndësishëm institucional ka luajtur në vitet e fundit nga universitetet (Romë, Napoli, dhe sidomos Kosenca dhe Palermo) dhe krahinat e Kozencës dhe Palermos, të cilat kanë krijuar departamente të veçanta të pakicave gjuhësore.

Arbërishtja, nga viti 1999 njihet plotësisht nga qeveria italiane si "gjuhë e pakicës etnike dhe gjuhësore", sidomos brenda administratat lokale dhe në shkollat. Në kohët e fundit, gjuha është i ndikuar nga mediat dhe nga leksikun italian, dhe është ndër gjuhët në rrezik të zhduken. Shoqatat private dhe publike mbrojnë dhe vlerësojnë gjuhën arbëreshe me radio, revista, ngjarjet kulturore, muzikore, teatrale. Një rol kryesor për të mbajtur gjuhën është e kishës arbëreshe, që gjithmonë, me priftërinjtë e saj arbëreshë i ritit ortodoks, mësoi dhe ruajti gjuhën.

Letërsi

Redakto
Artikuj kryesore: Letërsia arbëreshe

Historia e gjuhës së pakicës shqiptare të Italisë ka karakteristikat të veçanta dhe, në shumë mënyra unike, në krahasim me traditat gjuhësore dhe letrare të minoritetit tjetër ekzistues në Itali. Raporti i traditave shqiptare të Italisë me gjuhën shqipe të Shqipërisë, dhe të zonave të tjera ku flitet gjuha shqipe, është pjesëmarrja e drejtpërdrejtë dhe e konsiderueshme në lindjen e gjuhës së shkruar shqipe dhe letrare, siç e njohim ne sot. Në çdo rast, komunitetet shqiptare në Itali kanë mbajtur një marrëdhënie të ngushtë me gjuhën dhe zakonet shqiptare. Ndjenja e përkatësisë ndaj shqiptarëve etnikë, ashtu si dhe feja e zakonet, ka qenë e çimentuar në radhë të parë me gjuhën e përbashkët. Gjuha shqipe dhe tradita letrare e arbëreshëvet të Italisë është e thurur me histori dhe karakteristika të tjera të gjuhës shqipe. Më shumë se një marrëdhënie e prejardhje direkte dhe / apo të varësisë, ju duhet të duhet të flasim për traditë të barabarta dhe paralele, e cila ndan një periudhë të gjatë me traditat e tjera kulturore albanofone shumë aspekte të zhvillimit të letërsisë, të gjuhës dhe, nga ana tjetër (natyrisht), ajo ndryshon nga aspektet ligjore me veçantitë e vendit, organizimit shoqëror, specifikimet ekonomik dhe ligjor të çdo ndarje.

Letërsia arbëreshe-shqiptare, në dialektin toskë, ka lindur vetëm me arbëreshët, në tremujorin e fundit të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, me botimin në 1592 të E Mbsuame e Krështerë, nga prifti ortodoks Lekë Matrënga[2] nga Hora e Arbëreshëvet.

Në shekujt e shtatëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë ka pasur një rigjallërim të përgjithshëm të jetës kulturore në komunitetet arbëreshe, sidomos ndër arbëreshët e Sicilisë. Intelektualë, kryesisht kishtarë, u interesuan për të kaluarën historike të atdheut, për të mbledhur dëshmi folklorike, fakte dhe shifra lidhur me traditat dhe zakonet e tyre. Ndryshim tjetër i madh në këtë periudhë historike është lulëzimi i letërsisë, në formën e poezisë popullore që u bë një zhanër shumë i popullarizuar dhe u bë pjesë e folklorit tradicional.

Pas Luftës së Dytë Botërore letërsia shqiptare e arbëreshëve merr përsëri fuqinë dhe vitalitetin. Nga gjysma e parë e shekullit të njëzetë dhe në vazhdim ka një vëmendje në rritje për një ngjallje kulturore që u zgjerua në vitet gjashtëdhjetë.

 
Valle tradicionale nga Çifti, Kalabri

Frazat në gjuhën arbëreshe

Redakto

Gjuha arbëreshë, gluha kështu si thon arbëreshët, nuk është shumë e njohur nga vizitorët, dhe zakonisht çdo përpjekje të fjalës është pritur me entuziazëm dhe mirënjohje. Arbëreshët kanë rujt mikëpritjën ; këto janë frazat më të mira për një dialog thelbësor.

Takimi mes arbëreshë nga vende të ndryshme, ose në mes të arbëresh dhe shqiptar, sigurisht hap një dialog në gjuhën shqipe, emocionalisht dhe humanizëm të angazhohen, dhe kjo ka konkretësi e frymë vëllazërimi te thënia "gjaku ynë i shprishur" (gjaku ynë i shpëndarë), që është thelbi i origjinës së përbashkët.

Gjuha shqipe Gjuha arbërishte
Përshëndetje Falem
Mirëdita Mirëdita
Mirëmëngjes Mirëmenat
Mirëmbrëma Mirëmbrëma
Çfarë po bën? Çë bën?
Si je? Si je? / Si rrì?
Shumë mirë Shumë mirë
Faleminderit Haristis / Faleminderit
Flet shqip? Flet arbërisht? / Gyjëkon arbërisht?
Unë flas pak U flas pak
Nga je? Ka je? / Nga vjen?
Unë jam nga Vlora U jam ka Vlora
Je shqiptar? Je arbëresh?
Si ju quajnë? / Si e ke emrin? Si të thonë? / Si kiuhexy?
Unë quhem Ëngjëlla Më thonë Ëngjëlla
Më falni / Më vjen keq Ka më ndjéni / Ndjésë
Nuk e kuptova Nëng-Ngë e ndëlgova
Është mirë / Në rregull Vete mirë
Ju lutem E parkàles
Gezohem që u njohëm Gezonem të të njoh
Të jesh mirë / Gjithë të mirat Të jesh mirë
Natën e mirë Natën e mirë
Mirupafshim Qavarrisu / Mirupafshim
Po O / Ëj / Ëg
Jo Jo

Feja

Redakto
 
Katedralja e Ungrës (Kalabria) për arbëreshët të Italisë kontinentale
 
Katedralja e Horës së Arbëreshëvet (Sicilia) për arbëreshët të Italisë ishullore
 
Manastiri i Grotaferratës (Roma) të drejtuar nga murgjit arbëreshë

Kisha Italo-Shqiptare

Redakto
Artikulli kryesor: Kisha Bizantine Arbëreshe

Kisha Bizantine Arbëreshe, 'Kisha Arbëreshe apo Kisha Italo-Shqiptare, përfshin tri juridiksioneve kishtare: Eparkia e Ungrës në Kalabri për arbëreshët të Italisë kontinentale, Eparkia e Horës së Arbëreshëvet në Sicili për arbëreshët të Italisë ishullore, Manastiri i Grotaferratës të drejtuar nga murgjit arbëreshë.

Kisha Italo-Shqiptare, që përbën një oazë bizantin në Perëndim Latine, është prirur për ekumenizmit në mes të Kishës Katolike dhe Kishës Ortodokse. Ajo ishte e vetmja realitet, nga fundi i Mesjetës deri në shekullin e njëzetë, e spiritualitetit Lindore në Itali.

Ka institucion dhe kongregacion fetare të ritit bizantin në territorin e Kishës Italo-Shqiptare: "Urdhërit Basilian të Grottaferratës", "Motrat Kolegjine e Familjes së Shenjtë" dhe "Motrat Baziliane Bijat e Shën Makrinës", këto gjithashtu të pranishëm në Shqipëri dhe Kosovë.

Gjatë shekujve arbëreshët kanë arritur të ruajnë dhe zhvillojnë identitetin e tyre, në sajë të këmbënguljes së tyre dhe vlerave kulturore të ushtruara kryesisht nga dy komunitete fetare të Kisha Bizantine Arbëreshe: bazuar në Kalabri "Kolegjin Korsini" (1732) në Shën Benedhit, pastaj "Kolegji Shën Adriani" transferuar në 1794 në Shën Mitri, dhe në Sicili "Seminarin Italo-Shqiptar" të Palermos (1735), që u transferua në Horën e Arbëreshëvet në 1945.

Tradita

Redakto

Kultura popullore

Redakto

Rëndësia themelore e traditës shqiptare popullore e Italisë është e lidhur ekskluzivisht për transmetimin e saj vetëm për gjuhën. Identiteti i fortë i ndërgjegjes etnike dhe gjuhësore është gjithmonë i pranishëm në popullsinë arbëreshe. Në folklor, në të gjitha format e tij, tregohet një kujtesë e vazhdueshme e atdheut. Këngët fetare dhe popullore, legjendat, përrallat, proverbat përshkohen nga një frymë e fortë e solidaritetit etnik të komunitetit. Temat e përsëritura janë dëshira e zjarrtë për atdheun e tyre të humbur, kujtesa e shfrytëzon legjendar të Skanderberg (simbolit hero te njohur nga të gjithë popullsitë shqiptare të botës), pas tragjedise të diasporës pas pushtimit osman. Vetëdija se i përkasin grupit të njëjtë etnik, edhe pse ata janë të shpërndara dhe të shkatërruar, ajo merr në mes njëri-tjetrit në një thënie shumë të njohura, që folësit shqiptarë shpesh kujtojnë, kur takimi: e Gjaku shprishur ynë, i cili do të thotë "për të derdhur gjakun tonë". Arsyet për të traditës popullore është gjetur në literaturën, që nga ajo mori hapat e tij të parë. Elemente të tjera strukturore të kulturës origjinës albanese të kohës sonë kanë ardhur përmes një histori shekullore, dhe për të ruajtur fuqinë e tyre të përfaqësimit të organizimit të komunitetit.

Midis tyre, ata kujtojnë "Vatra", vend gjeometrik i parë kulturor rreth të cilit lëviz e familjes ; "gjitonia", lagje, zyra e parë në fushën jashtë shtëpisë si një vazhdimësi e të familjes së parë dhe qasjen e komunitetit. Edhe "Vallja", do më thën vëllazëria, rit i farefisnore shpirtërore; "Besa", besnikëri të angazhimit, pothuajse një rit i fillimit sociale me detyrat e sakta të besnikërisë ndaj premtimit të dhënë pa asnjë gënjeshtër. Vetëdija për nevojën për rritjen dhe mbrojtjen e kulturës shqiptare i ka nxitur shoqatat lindjes dhe kulturore, dhe i dha të rritet për të iniciativave dhe ngjarje kulturore.

Arbëreshë të njohur

Redakto
 
Jenorim De Rada (1814 – 1903)
 
Zef Skiroi (1865 – 1927)

Galeri

Redakto

Burim i të dhënave

Redakto
  1. ^ Ethnologue: Albanian, Arbëreshë
  2. ^ Fjalor Arbëresh - Italisht, Italisht - Arbëresh

Referimet

Redakto
  • Kellner, Heidrun : Die albanische Minderheit in Sizilien: eine ethnosoziologische Untersuchung der Siculo-Albaner, dargestellt anhand historischer u. volkskundlicher Quellen sowie eigener Beobachtung in Piana degli Albanesi. (=Albanische Forschungen. 10), Wiesbaden 1972.
  • Giovanni Armillotta : The Arbëreshët. The Christian Albanian emigration to Italy. In: L'Osservatore Romano, Jg. 141, Nr. 139 (20. Juni 2001). Der Artikel im Internet
  • Eparkia e Ungrës, Vangjeli i Shën Matesë
  • Bashkia e Horës së Arbëreshëvet, Fjalor arbërisht-italisht i Horës së Arbëreshëvet Arkivuar 30 janar 2013 tek Wayback Machine

Shih edhe këtë

Redakto

Projekte të tjera

Redakto
  Portali: Shqipëria
 
Wikimedia Commons ka materiale multimediale në lidhje me: Kategoria:Arbëreshët.


Lidhje të jashtme

Redakto


Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Arbëreshët_në_Itali&oldid=2651433"