Historia e arteve përfshin çdo aktivitet ose produkt të krijuar nga njeriu për qëllime komunikuese që shprehin ide, emocione ose një vizion të botës. Arti përdor metoda të ndryshme, të tilla si plastike, gjuhësore, sonore apo të përziera. Historia e arteve si një disiplinë akademike si dhe mjedisi e kanë zakon ta kufizojnë atë në të ashtuquajturat arte pamore ose plastike ndërsa që artet e tjera studiohen në mënyrë më specifike nga disiplina të tjera, të përcaktuara qartë, si historia e letërsisë apo historia e muzikës, duke qenë të gjitha objekt vëmendjeje nga e ashtuquajtura histori e kulturës apo historia kulturore, së bashku me historitë sektoriale të fokusuara në manifestime të tjera të mendimit, si historia e shkencës, historia e filozofisë apo historia e religjioneve. Disa fusha të dijes të lidhura ngushtësisht me historinë e artit, janë estetika dhe teoria e artit. Përgjatë kohës arti ka qenë klasifikuar në mënyra të ndryshme, që nga ai mesjetar në arte liberale dhe arte mekanike, në klasifikimin në arte të bukura dhe arte të aplikuara dhe deri te përcaktimet bashkëkohore, ku arti shihet si një shfaqje e kreativitetit njerëzor. Një ndarje e shekullit të XX e arteve, megjithëse nuk i përfshin të gjitha, është ajo e “nëntë arteve”. Ajo u hartua fillimisht në vitin 1923 nga poeti Italian Ricciotto Canudo dhe u zgjerua me dy zërat e fundit nga kritiku francez Claude Beylie në 1964Kështu, lista e arteve kryesore në shekullin e XX përfshinte: arkitekturën, kërcimin, skulpturën, muzikën, pikturën, poezinëkinemaja, radio-televizioni dhe tregimet figurative Tanimë, përveç formave të vjetra të shprehjes artistike po konsiderohen edhe mënyra të reja shprehjeje artistike si moda, gastronomia, computer art-i, artet grafike, performaca, reklama, animimi dhe videolojërat. Historia e artit është një degë shumëfushëse e arteve dhe shkencave, që kërkon një ekzaminim objektiv të artit përmes kohës, duke klasifikuar kulturat, vendosur periodizimet dhe duke vëzhguar karakteristikat dalluese dhe ndikuese të artit. Studimi i historisë së artit u zhvillua fillimisht gjatë Rilindjes, me qëllimin e saj të kufizuar në prodhimin artistik të qytetërimit perëndimor. Gjithësesi, me kalimin e kohës, vendosi një shikim më të gjerë të historisë së artit që ka një përmbledhje të përgjithshme të gjithë qytetërimeve dhe analiza të prodhimit të tyre artistik sipas vetë vlerave të tyre dhe jo vetëm sipas historisë së artit perëndimor.
Sarkofag me muzat, rreth vitit 250, në Vatikan
Sot, arti gëzon një rrjet të gjerë studimi, përhapja dhe konservimi i gjithë trashëgimisë artistike të njeriut përgjatë historisë. Ngritja e mediave ka qenë themelore në përmirësimin e studimit dhe përhapjes së artit. Çmime si ai Turner i Tate Gallery-së, Wolf Prize in Arts, Pritzker Prize i arkitekturës, Pulitzer i fotografisë dhe ai Oscar në kinematografi promovojnë gjithashtu punët më të mira krijuese në një nivel ndërkombëtar.
Studimi i historisë së artit është relativisht një fenomen i afërt; para Rilindjes, koncepti modern i artit nuk ekzistonte. Përgjatë kohës, historianët e artit i kanë ndryshuar këndvështrimet e tyre rreth asaj që vlen të studiohet. Për shembull, gjatë epokës së hershme viktoriane, artistët italianë të shekullit të XV konsideroheshin më të ulët ndaj atyre të Rilindjes së Lartë të shekullit të XVI. Kjo bindje u sfidua nga lëvizja Pre-Raphaelite. Që atëherë, ka qenë një prirje mbizotëruese në kritikën e artit të shekullit të XXI, që t'i trajtojë të gjitha kulturat dhe periudhat në mënyrë neutrale. Kështu, arti aborigjen i Australisë nuk do të shihej as më mirë as më keq sesa arti i Rilindjes: do shihej thjesht si i ndryshëm. Analizat historike të artit kanë evoluar gjithashtu më shumë në studimin e përdorimit shoqëror dhe politik të artit, sesa të fokusoheshin vetëm mbi vlerësimin estetik të mjeshtërisë së tij (bukurisë). Çfarë mund të ketë qenë parë dikur thjesht si një kryevepër, tashmë vlerësohet si një manifestim ekonomik, shoqëror, filozofik dhe kulturor i këndvështrimit, filozofisë, synimeve dhe prejardhjes të artistit.
Libri i Vasarit për biografitë e artistëve në 1568
Fusha e studimit të historisë së artit u zhvillua fillimisht në Perëndim dhe u mor vetëm me studimin e historisë së artit evropian, duke vendosur Rilindjen e Lartë (dhe paraardhësen e saj të Lashtësisë Klasike) si standardet përcaktuese të fushës. Megjithatë, gradualisht, gjatë shekullit të XX, u zhvillua një vizion më i gjerë i historisë së artit. Ky version i zgjeruar përfshin artin e shoqërisë nga e gjithë bota dhe zakonisht përpiqet t'i analizojë artifaktet sipas vlerave kulturore ku u krijuan. Kështu, studimi i historisë së artit tashmë përmbledh gjithë artet, që nga megalitet e Europës Perëndimore te pikturat e Dinastisë Tang në Kinë.
Krijimi i artit, historia akademike e artit dhe historia e museumeve të artit së bashku janë ngushtësisht të ndërlidhur me lindjen e nacionalizmit. Arti i krijuar në epokën moderne, në fakt, shpesh ka qenë një përpjekje për të gjeneruar ndjenjat e superioritetit kombëtar ose dashurisë për vendin. Arti rus veçanërisht, është një shembull i mirë i kësaj, pasi avangarda ruse dhe më vonë Arti Sovjetik ishin përpjekje për të përcaktuar identitetin e atij vendi.
Shumica e historianëve të artit të sotëm e identifikojnë specialitetin e tyre si arti i një kulture dhe periudhe të caktuar dhe shpesh këto kultura janë gjithashtu dhe kombe. Për shembull, dikush mund specializohet në historinë e artit gjerman të shekullit të XIX ose atij bashkëkohor kinez. Fokusi mbi kombësinë ka rrënjë të thella në këtë disiplinë. Në fakt, jetët e artistëve të Vasarit janë një përpjekje për të treguar superioritetin e kulturës artistike të Firences dhe shkrimet e Heinrich Wölfflin-it (veçanërisht monografia e tij mbi Albrecht Dürer-in) përpiqet të dallojnë stilet italiane të artit nga ato gjermane.
Shumë nga muzeumet më të mëdha dhe mirëfinancuara të botës: Luvri, Victoria and Albert Museum, si dhe National Gallery of Art në Washington janë prona shtetërore. Shumica e vendeve, në fakt, kanë një galeri kombëtare me qëllimin e qartë të ruajtjes së trashëgimisë kulturore, të zotëruara nga qeveria, pavarësisht se cila kulturë e ka krijuar artin dhe një mision implicit për të mbështetur trashëgiminë kulturore të vetë vendit. The National Gallery of Art, për shembull, shfaq artin e bërë në Shtetet e Bashkuara, por zotëron edhe objekte nga e gjithë bota.
Kapaku The Story of Art të Ernst Gombrich-ut
Megjithëse disa libra përpiqen për një afrim të përbotshëm, ata janë universalisht të fortë kryesisht në historinë e artit perëndimor. Librat përdorin shembuj përfaqësues nga çdo epokë për të krijuar një histori që përzien stilet në ndryshim me historinë shoqërore. Kjo pamje enciklopedike e historisë së artit fillon me një seksion mbi kontekstin evropian në rend kronologjik. Ajo e fillon narrativën e saj me artin parahistorik si psh. Stonehenge, duke vazhduar pastaj të diskutojë mbi botën antike. Kjo e fundit fillon me Mesopotaminë, pastaj përparon te arti i Egjiptit të Lashtë, i cili pastaj ndiqet nga Lashtësia Klasike. Arti klasik përfshin artin grek si dhe atë romak.
Historia e artit shpesh tregohet si kronologjia e kryeveprave të krijuara nga secili qytetërim. Ajo mund të përkufizohet kështu, si një histori e kulturës së lartë, e mishëruar nga Mrekullitë e Botës. Nga ana tjetër, shprehjet e artit të zakonshëm mund të përfshihen edhe në narrativat historike të artit, ku ato zakonisht përmenden si arte popullore ose si artizanat. Më ngushtësisht se sa merret një historian arti, me këto forma të ulëta kulture, merret ajo që i identifikon këto punime si ekzaminim i kulturës materiale ose si kontribuim në fushat e lidhura me studimin e historisë së artit, si antropologjia ose arkeologjia. Në këto raste objektet e artit mund të quhen edhe artefakte arkeologjike.
Në 1842 Franz Theodor Kugler shkroi librin e parë mbi historinë e artit, i cili shpreh ndarjen e historisë së artit në 4 periudha (arti prehellenik ose i popujve primitivë, klasik ose i lashtësisë greke e romake, “romantik” ose e artit mesjetar dhe islam, modern që nga rilindja deri në shekullin e XIX), i ndjekur në 1855-ën nga manuali mjaft i përhapur i Anton Heinrich Springer-it[1].
Një mënyrë e dobishme për të studiuar historinë e artit organizohet nëpërmjet vëzhgimit të punimeve kryesore që pasqyrojnë një pamje enciklopedike të artit të madh. Shpesh, punimet e konsultuara në anglisht janë Story of Art i Ernst Gombrich-it, Art History i Marilyn Stokstad-it, History of Art i Anthony Janson-it, Art Past, Art Present i David Wilkins, Bernard Schultz dhe Katheryn M. Linduff-it, Art Through the Ages i Helen Gardner-it, A World History of Art i Hugh Honour dhe John Flemming-ut si dhe Art Across Time i Laurie Schneider Adams-it. Një nga vendet më të mira për të gjetur informacion të mirëpranuar për studimin e historisë së artit është Heilbrunn Timeline of Art History, i sponsorizuar nga Metropolitan Museum of Art në New York.
Artikulli kryesor:Arti Parahistorik
Artefaktet e para të njohura të artit njerëzor gjenden në periudhat e Epokës së Gurit (Paleoliti i Lartë, Mezoliti dhe Neoliti), kur shfaqen objeket e para që mund të konsiderohen art njerëzor. Gjatë Paleolitit (250 000 – 8000 vjet para K.), njeriu praktikoi gjuetinë dhe jetoi në shpella, ku u zhviluan pikturat e shpellave[2]. Pas një periudhe kalimtare (Mezoliti, 8000 – 6000 vjet para K.), gjatë periudhës së neolitit (6000–3000 para K.), kur njeriu u bë sedentar (i ngulitur) dhe u mor me bujqësi, me shoqëritë që bëheshin gjithmonë e më komplekse dhe besimin fetar që po fitonte rëndësi, filloi prodhimi i zejtarisë. Më në fund, në epokën e bronxit (3000 – 1000 vjet para K.), u ngritën qytetërimet e para protohistorike.
Paleoliti shfaqjen e parë artistike e pati rreth 25 000 vjet para K., duke arritur kulmin gjatë periudhës Magdaleniane (± 15 000 – 8000 vjet para K.. Gjurmët e para të objekteve të bëra nga njeriu shfaqen në Afrikën jugore, Mesdheun perëndimor, Europën Qëndrore dhe Lindore (deti Adriatik), Siberi (liqeni Bajkal), Indi dhe Australi. Këto gjurmë të para përgjithësisht ishin gurë të punuar (strall dhe qelq vullkanik), vegla druri ose kocke. Për të pikturuar me të kuqe përdoreshin oksidi i hekurit, me të zezë, oksidi i magnezit, dhe me okër, argjila.[3] Gjurmët e artit të mbijetuar nga kjo periudhë janë skalitje të vogla në gurë ose kockë dhe piktura shpelle, këto të fundit nga rajoni Franko-Kantabrian; ka piktura me karakter magjiko-fetar dhe piktura me skena jonatyralistike, të cilat tregojnë kafshë, veçanërisht shpellat e Altamirës, Trois Freres-it, Chauvet-it dhe Lascaux-it. Skulptura përfaqësohet nga të ashtuquajturat figurinat e Venusit, figura femërore që përdoreshin me gjasa në kultin e pjellorisë, siç është Venusi i Willendorf-it[4]. Punime të tjera përfaqësuese të të kësaj periudhe janë Burri nga Brno-ja[5] dhe Venusi i Brassempouy-it[6].
Kjo periudhë — që nga 8000 vjet para K. në Lindjen e Afërme — ishte një ndryshim i thellë për njeriun, i cili u bë sedentar dhe ushtroi bujqësinë dhe blegtorinë, ashtu si dhe zhvillimi i formave të reja të bashkekzistencës shoqërore dhe besimit fetar[7]. Arti shkëmbor i basenit Iberik të Mesdheut — i datuar midis Mezolitit dhe Neolitit — përmban figura të vogla dhe skematike njerëzore, me shembuj të shquar në El Cogul, Valltorta, Alpera dhe Minateda. Kështu lloj pikture kishte gjithashtu të ngjashme në Afrikën veriore (në malet Atlas dhe Sahara) dhe në zona Zimbabves moderne. Piktura Neolitike ishte skematike, e reduktuar në vijëzimet bazë (burra në formë kryqi dhe gra në formë trekëndëshi). Ka piktura shpelle që vlejnë njëlloj që të vihen në dukje si Pikturat lumore në Argjentinë, veçanërisht Cueva de las Manos. Në artin e bartshëm, Qeramika Cardium u prodhua dhe u dekorua me guacka deti të stampuara. U prodhuan materiale të reja si ambra, kristali i shkëmbit, kuarci, diaspri, etj. Në këtë periudhë shfaqen gjurmët e para të planimetrisë urbane, veçanërisht mbetjet në Tell as-Sultan (Xheriko), në Jarmo (Irak) dhe në Çatalhöyük (Anadoll)[8].
Faza e fundit parahistorike është koha e metaleve, pasi përdorimi i elementeve të tillë si bakri, bronxi dhe hekuri provuan se ishin materiale të mahnitshme përndryshuese për këto shoqëri antike. Në epokën e bakrit (e quajtur edhe epoka e kalkolitit) u shfaqën Megalitet, monumentet prej guri si dolmenët dhe menhirët apo kromlekët anglez, ashtu si në komplekset e Newgrange-it dhe Stonehenge-it[7]. Në Spanjë u formua kultura e Los Millares-it, e karakterizuar nga kultura Beaker dhe figura e piktura njerëzore me sy të mëdhenj. Në Maltë, kulturat që vlejnë të vihen në dukje janë komplekset e tempujve të Ħaġar Qim-it, Mnajdra-s, Tarxien-it dhe Ġgantija-s. Në Ishujt Balear u zhvilluan kultura të shquara megalitike, me lloje të ndryshme monumentesh: naveta, një varr në formën e një piramide të prerë, me një dhomë të zgjatur varrimi; taula, dy gurë të mëdhenj, njëri i vendosur verikalisht dhe tjetri horizontalish mbi njëri – tjetrin; dhe talaiot, një kullë me një dhomë të mbuluar dhe një kupolë fallse[9].
Në epokën e hekurit kulturat e Hallstatt-it (Austri) dhe La Tene-it (Zvicër) shënuan një fazë të rëndësishme në Evropë. E para u zhvillua mes shekullit të VII dhe të V para K. nga nekropolet me kodërvarre (ose tumat) dhe dhoma varri prej druri në formën e një shtëpie, shpesh të shoqëruar nga një qerre katërrrotëshe. Qeramika ishte polikromatike, me dekorime gjeometrike dhe përdorimin e zbukurimeve metalike. Kultura La Tene u zhvillua midis shekullit të V dhe të IV para K. dhe që njihet gjerësisht si arti i hershëm kelt. Ai prodhoi shumë objekte hekuri si shpatat dhe heshtat, që nuk kanë mbijetuar mjaftueshëm, por që bronxi vazhdoi të përdorej për mburoja, fibula dhe objekte të tjera mjeshtërisht të dekoruara, me faza të ndryshme evoluimi të stilit (La Tene I, II dhe III). Dekorimi u ndikua nga arti grek, etrusk dhe ai skith[10]. Në pjesën më të madhe të pushtimit kontinentital nga Perandoria Romake solli fundin e stilit.
Arti, në periudhën e parë të historisë, filloi me shpikjen e shkrimit, i krijuar nga qytetërimet e mëdha të Lindjes së Afërme: Egjipti dhe Mesopotamia. Kjo periudhë ndryshon prej të tjerave edhe sepse shfaqjet artistike ndodhën në çdo kulturë të kontinenteve. Në këtë periudhë shfaqen qytetet e para të mëdha në lumenjtë e mëdhej kryesor.: Nili, Tigris-i me Eufratin, Indusi, si dhe Lumi i Verdhë.
Një nga përparimet e mëdha të kësaj periudhe ishte shkrimi, i krijuar fillimisht nga nevoja për të mbajtur shënime të natyrës ekonomike dhe tregtare. Sistemi i parë i shkrimit ishte ai kuneiform, i cili u shfaq në Mesopotami 3500 vjet para K., i shkruar në tabela balte. Ai bazohej në elemente piktografike dhe ideografike, ndërsa më vonë Sumerët zhvilluan rrokjet për shkrimin, duke reflektuar fonologjinë dhe gramatikën e gjuhës sumere. Në Egjipt u zhvillua shkrimi hieroglifik, me Paletën e Narmer-it (3100 vjet para K.) si dëshminë e parë.
Shkrimi i parë alfabetik e ka prejardhjen nga shkrimi Proto-Sinaitik, shekulli i XIX para K., të zhvilluar nga punëtorët semit në minierat e Sinait në Egjipt[11]. Ky shkrim ishte pjesërisht i ndikuar nga shkrimi më i vjetër hieratik egjiptian, një shkrim korsiv i lidhur me shkrimin hieroglifik[12][13].
Kryesisht nëpërmjet gjuhës fenikase dhe aramaike, dy anëtarë ngushtësisht të lidhur të familjes semite të shkrimeve që ishin në përdorim gjatë periudhës së hershme të mijëvjeçarit të parë para K., ky alfabet u bë paraardhësi i sistemeve të shumëfishta të shkrimit përgjatë Lindjes së Mesme, Europës, Afrikës veriore dhe Azisë së Jugut. Në këtë mënyrë shumica e gjithë shkrimeve alfabetike të përdorura sot e kanë origjinën prej këtij protoalfabeti semit. Disa autorë modern bëjnë dallimin midis shkrimeve bashkëtingëllor të tipit semit, të quajtur “abjads” dhe “alfabetëve të vërtetë” në kuptimin e ngushtë[14][15], me kriter dallues faktin se alfabetët e vërtetë gërmëzojnë si bashkëtingëllore ashtu dhe zanoreve në bazë të barabartë, ndërkohë që në abjad-e çdo simbol përfaqëson një bashkëtingëllore. Në këtë kuptim, alfabeti i parë i vërtetë ishte ai grek, i cili u përshtat nga ai fenikas. Alfabeti latin, më gjerësisht i përdoruri sot[16], rrjedh prej atij grek (nëpërmjet grekëve të Cumae-s në Magna Grecia dhe Etruskëve).
Arti mesopotamik u zhvillua në zonën midis lumit Tigris dhe atij Eufrat (në Sirinë dhe Irakun e sotëm), kur në mijëvjeçarin e 4-t para K. ekzistonin shumë kultura, siç ishin ato sumere, akade, amorite, kaldease etj. Arkitektura Mesopotamike u karakterizua nga përdorimi i tullës, qemerit dhe futja e elementeve ndërtues, si harku dhe kupola. Ziguratet e famshëm ishin tempuj të mëdhenj në formën e një piramide të shkallëzuar me tarracë, nga të cilët nuk kanë mbijetuar veçse bazat e tyre. Varri ishte zakonisht një korridor me një dhomë të mbuluar dhe një kupolë false, si në disa shembuj të gjetur në Ur. Kishte edhe pallate me mure të taracuar në formën e një zigurati, duke u dhënë një rëndësi të madhe kopshteve (Kopshtet e Varura të Babilonisë janë një nga Shtatë Mrekullitë e Botës Antike).
Rrënojat e qytetit të Ur-it, Iraku i jugut
Skulptura u zhvillua nëpërmjet gdhendjes së drurit dhe relieveve që u përdoren në skena fetare, ushtarake dhe gjuetie, duke shfaqur figura njerëzore dhe kafshësh reale si dhe mitologjike. Në periudhën sumere kishte shtatore të vogla në formë këndore me gurë të ngjyrosur, kokë tullace dhe duar në kraharor. Në periudhën akade kishte figura me flokë dhe mjekër të gjatë, si psh. stela e Naram-Sin-it. Në periudhën amorite (ose neosumere) e shquar është shfaqja e mbretit Gudea të Lagashit, me mantelin dhe turbanin në kokën e tij dhe duart në kraharor. Përgjatë sundimit Babilonas është e famshme stela e Hamurabit. Skulptura asire është e njohur për antropomorfizmin e saj të kafshëve dhe gjenive me flatra, të cilët shikohen në shumë relieve që pasqyrojnë skena lufte dhe gjuetie, si Obelisku i Zi i Shalmaneser-it të III[17].
Me fillimin e shkrimit u zhvillua letërsia, si një mjet i shprehjes së krijimtarisë njerëzore. Tekstet absolutisht më të shumtë në gjuhën sumere që janë gjetur janë ata ekonomiko-administrative[18]. Një kategori e dytë tekstesh, e pranishme që nga periudha Uruk IV, do të thotë pak pas hyrjes së shkrimit, është e përbërë nga listat leksikore. Bëhet fjalë për lista fjalësh të grupuara sipas argumentit. Në këtë kategori janë gjetur, mes të tjerave, lista zogjsh, peshqish, kafshësh toke, toponime, profesione, gurë dhe njësi matëse.
Në gjuhën sumere shfaqen gjithashtu edhe përmbledhjet më të vjetra ligjore të shkruara, për të cilat kemi dijeni: Kodi i Ur-Namu-së (që edhe pse quhet kështu shumica e studiuesve ia atribuon tashmë të birit të tij, Shulgi) dhe Kodi i Lipit-Ishtar-it[19].
Kanë mbijetuar himne të shumta për perënditë dhe tempujt[20]. Këtij zhanri i përkasin veprat më të vjetra letrare të atribuara një autori të caktuar: dy himne për Inana-n dhe një përmbledhje e tërë himnesh tempullore janë në fakt transmetuar si vepra të Enkheduanna-s, bijës së Sargonit, mbretit të Akadisë, që ishte bërë priftëreshë në Ur. Në fakt bëhet fjalë për një përjashtim, pasi koncepti i autorit mbeti i huaj për kulturën sumere.
Fragment kuneiform me mitin e Atrahasis-it në muzeun britanik, shekulli i XVII para K., Irak
Një rast interesant është himni për perëndeshën e birrës Ninkasi, ku ofrohet spuntua për një përshkrim teknik të detajuar të të gjitha fazave të përpunimit të birrës[21].
Një seri e rëndësishme tekstesh përbëhet nga ata mitologjikë: ku përshkruhen bëmat e zotave kryesorë si An-i, zoti i qiellit, Enlilil-i zoti i tokës dhe Enki, zoti i diturisë dhe zota të tjerë të shumtë[22].
Një pjesë e tregimeve mitologjike kanë të bëjnë me gjendjen e botës para se të ndodhte ndarja midis qiellit dhe tokës[23]. Të tjerë përshkruajnë këtë ndarje dhe çiftëzimin pasues të tokës me qiellin[24].
Motivi për të cilin zotat vendosën të krijonin njerëzit shpjegohet në hyrjen e “Grindja mes Palmës dhe Brukës”, një krijim që i përket zhanrit të "polemikave". Zotat, shpjegohet në këtë hyrje, të lodhur nga puna e rëndë, krijuan njerëzit që të punonin në vend të tyre[25][26].
Në tekstin mitologjik të “Përmbytjes sumere”, përshkruhet mbi të gjitha vendimi i një perëndie për t'u dhuruar njerëzve dy përbërësit thelbësorë të atij që ne quajmë qytetërim: mbretërinë dhe bujqësinë. Pastaj vjen vendimi hyjnor për shkatërrimin e njerëzimit me Përmbytjen. Vetëm Ziusudra lajmërohet dhe shpëton[27].
Disa nga krijimet më interesante dhe sugjestive përshkruajnë përleshje të ashpra mes zotave. Në mitin "Lugal-e", që me 727 vargjet e tij është një nga tekstet më të gjata të ardhura në ditët tona, rrëfehet përleshja mes zotit Ninurta, që duke ndërtuar diga dhe kanale për vaditjen krijoi bujqësinë, dhe përbindëshit Asag. Asag-u, në luftën e tij kundër Ninurta-s ndihmohet nga shumë gurë. Pas mundjes së tij Ninurta i drejtohet çdo guri, duke e mallkuar ose bekuar sipas qëndrimit të mbajtur gjatë ndërluftimit. Teksti ofron rastin për të paraqitur dijet mineralogjike të sumerëve.
Në dy tekste shfaqet si protagoniste perëndesha Inana. Te “Inana zapton qiellin”, që na ka mbërritur në një formë shumë të mangët, hyjnesha i vjedh zotit An në shtëpinë e tij, Eana-n, duke e sjellë në tokë, ku do të ndërtonte tempullin kryesor të Uruk-ut dhe të gjithë Sumerisë. Krijimi tjetër, “Zbritja e Inana-s në botën e përtejme”, përshkruan tentativën e saj të dështuar për të zaptuar Kur-in, që do të thotë Përtejvarri dhe është një nga tekstet sumere më të njohura dhe magjepsëse.
Statujë sumere, burri në adhurim, 2750-2600 para K.
Një grup tjetër i dedikohet përshkrimit të çiftëzimit të perëndive dhe gjeneratës së tyre pasuese ashtu si dhe udhëtimeve të tyre. Në këtë zhanër mund të përfshihet pjesërisht edhe dokumenti i rëndësishëm “Enki dhe rendi i ri i botës” (ky titull i është vendosur nga Pettinato[22]), që përshkruan rolin e zotit të diturisë, Enki, në udhëzimin e qytetërimit dhe udhëtimet e tij në vende të ndryshme (duke përfshirë edhe vendin e nomadëve Martu). Në pjesën fundore të tekstit Enki paracakton një perëndi të veçantë për çdo veprimtari njerëzore të mësuar nga ai.
Fragment nga eposi i Gilgameshit, nga Babilonia, 2003-1595 para K.
Por përveç teksteve mitologjike mbi perënditë ekziston edhe një kategori tjetër e rëndësishme, ajo e poemave epike njerëzore (me protagonistë kryesor njerëzit) që përfaqësohet mbi të gjitha nga cikli epik i Uruk-ut. Bëhet fjalë për njëmbëdhjetë poema, shtrirja e të cilave shkon nga periudha e Dinastisë së III-të të Ur-it, deri në fund të mijëvjeçarit të III-të, që kanë si argument Dinastinë e I mitike të Uruk-ut. Ato grupohen në pesë cikle, të karakterizuar nga protagonisti:
Cikli i Enmerkar-it, që përmban dy poema: Enmerkar-i dhe sunduesi i Aratta-s; Enmerkar-i dhe Ensukhkeshdanna.
Cikli i Lugalbanda-s, gjatë fushatës së Enmerkar-it kundër Aratta-s, përmban dy poema: Lugalbanda në shpellën e malit, i quajtur edhe Lugalbanda i I-rë. Dhe e dyta Lugalbanda dhe zogu Anzud, i quajtur dhe Lugalbanda i II-të.
Cikli i Dumuzi-t ka vetëm një poemë.
Cikli i Gilgameshit ka 5 poema: Gilgameshi dhe Agga; Gilgameshi dhe Khubaba; Gilgameshi, Enkidu-ja dhe Bota e Përtejme; Gilgameshi dhe demi qiellor dhe Vdekja e Gilgameshit. Përmbajtja që trajton cikli i Gilgameshit do të rimerret më pastaj në më të vonën Epopeja e Gilgameshit të epokës babilonase, që ka mbijetuar në gjendje më të mirë[28].
Cikli Vajtim për Ur-in.
Midis zhanreve letrare të pranishme në letërsinë sumere është dhe ai i polemikave, i përbërë nga tekste në të cilët përballen dy entitete duke shfaqur arësyet për parapëlqimin e njërës apo tjetrës. Këtu hyjnë krijime si p.sh.: vera dhe dimri, bariu dhe bujku, argjendi dhe bakri e kështu me radhë. Bëhet fjalë për një zhanër shumë të dobishëm për të përmirësuar aftësitë gjuhësore dhe argumentuese të skribëve që i futeshin fushës dhe për transmetimin e përmbajtjeve didaktike. Ajo do të vazhdohej në shumë prej letërsive pasuese.
Letërsia Akade është letërsia antike e shkruar përkatësisht në dialektet asire dhe babilonase të gjuhës akade gjatë periudhës që zgjat nga Epoka e Mesme e Bronxit deri në Epokën e Hekurit (afërsisht nga shekulli i XXIII deri në shekullin e VI para K.)[29][30].
Gjatë periudhës akade është i shquar miti i Atrahasis-it, i cili përmban mitin e përmbytjes. Në letërsinë babilonase shquhet poema Enûma Eliš, që përshkruan krijimin e botës[31].
Një sasi e konsiderueshme e letërsisë babilonase u përkthye nga origjinalet sumere ashtu si dhe vazhdoi të jetë gjuha religjoze dhe ligjore. Fjalorë, gramatika dhe përkthime interlineare u hartuan për tu përdorur nga studentët, ashtu si dhe komentarë mbi tekstet e vjetra si dhe shpjegime të fjalëve dhe frazave të errëta.
Kultura dhe letërsia asire erdhi nga Babilonia, por edhe këtu kishte diferenca midis dy vendeve. Pak nga letërsia asire ishte origjinale dhe edukimi, i përgjithshëm në Babiloni, ishte më së shumti i kufizuar në një klas në mbretërinë veriore.
Dialekti asir i akadishtes ishte veçanërisht i pasur në mbishkrimet mbretërore nga fundi i shekullit të XIV para K. e në vazhdim, për shembull epikat e Adad-nārārī-t, Tukulti-Ninurta-s dhe Šulmānu-ašarēdu III si dhe anale që kataloguan fushatat e monarkëve neo-asir. Epika historike mbretërore më e hershme është ajo e Zimri-Lim-it (1710–1698 para K.) të Mari-së. Letërsia e ngjashme nga periudha e mesme babilonase është ruajtur shumë pak me një epik fragmentare nga periudha Kasite, si ajo e Adad-šuma-uṣur-it dhe Nabû-kudurrī-uṣur-it të I dhe Marduk-ut[32].
Kronika tradicionale dëshmohet për herë të parë në krijimet e hershme të Epokës së Hekurit që u referohen kohëve më të hershme, siç është Kronika e Mbretërve të Hershëm, Kronika Dinastike, Kronika P. dhe Historia Sinkronistike Asire. Një seri e 15-të kronikave Neo-Babilonase dhe Babilonase të Vona tregojnë periudhën që shkon nga Nabû-nasir-i (747–734 para K.) te Seleukus-i III Keraunus (243–223 para K.) dhe janë derivuar nga ngjarjet politike të përshkruar në ditarët astronomikë të Babilonisë.
Hymn për Iddin-Dagan, një mbret sumer. Shkrim kuneiform sumer rreth 1950 para K.
Ekzemplarë të teksteve komike i zgjerojnë zhanret nga ai burlesque deri te satira dhe përfshijnë poema dashurie komike si dhe gjëagjëza. “Te pastruesit” është një rrëfenjë e mosmarrëveshjes mes një fshesaxhiu të pacipë dhe klientit të tij, një student kokëbosh që i jep leksione pastruesit në detaje qesharake mbi larjen e rrobave të tij, duke e detyruar pastruesin e irrituar që të mos humbas kohë duke e marr atë te lumi[33]. Dialogu i Pesimismit qe parë si një saturnalie nga Bëhl-i, ku padroni dhe shërbyesi ndërrojnë rolet dhe si një burlesque nga Speiser-i, ku një padron idiot llomotit klishe dhe shërbëtori e përsërit. Lambert-i e konsideroi atë një adoleshent zbavitës i paqëndrueshëm me tendenca vetëvrasëse[34].
Teksti Aluzinnu-ja (“mashtruesi”, një lloj arlekini, kllouni ose palaçoje), i shtrirë në pesë fragmente nga periudha Neo-Asire shqetëson një individ me “karakter vrasësi” dhe që jeton duke zbavitur të tjerët me parodi, mimikëri dhe këngë skatologjike. Njeriu i Varfër i Nipur-it sjell një narrativë subversive të triumfit të të dobëtit mbi të fuqishmin[35] ndërkohë që qeni i Ninurta-Pāqidāt-it kafshon një tekst shkolle të një natyre trashanike[36].
Udhëzimet e Shurrupak-ut, koleksion proverbash sumere, 2400 para K.
Një nga mitet më të famshëm ishte Epi i Gilgameshit, i cili fillimisht shfaqet në akadisht gjatë periudhës së Vjetër Babilonase si një epikë 1000 linjëshe e njohur nga fillimi i tij si šūtur eli šarrī, ‘‘Duke parakaluar gjithë mbretërit’’, i cili përmbledh disa nga tregimet e 5 rrëfenjave më të hershme të Versionit sumer. Një shumësi versionesh nga mesi deri nga fundi i mijëvjeçarit të II dëshmojnë për popullaritetin e tij. Versioni standard babilonas, ša naqba īmeru, ‘‘Ai që pa thellësinë’’, përmban mbi 3000 linja mbi njëmbëdhjetë tabela dhe një prozë meditimi mbi fatin e njeriut në të dymbëdhjetën, që ishte një përkthim fjalë për fjalë e tekstit sumer “Bilgames-i dhe Bota e përtejme”. Ai shtrihet në 73 kopje dhe i atribuohej njëfarë Sîn-lēqi-unninni[37] dhe i arranxhuar mbi një parim astronomik. Çdo ndarje përmban tregimin e një aventure të veçantë në karrierën e Gilgameshit, mbretit të Urukut. E gjithë historia është një produkt i përbërë dhe është e mundur që disa nga tregimet i janë shtuar artificialisht figurës qendrore.
Një tjetër epik ishte ajo e “krijimit”, Enûma Eliš, objekti i së cilës ishte glorifikonte Bel-Marduk-un duke përshkruar mosmarrëveshjen e tij me Tiamat-ën, dragoi i kaosit. Në librin e parë, jepet një përmbledhje e krijimit të botës nga thellësia primordiale dhe lindjen e perëndive të dritës. Pastaj vjen tregimi i përballjes mes zotave të dritës dhe fuqive të errësirës dhe fitoren përfundimtare të Mardukut, i cili mbledh copat e Tiamat-ës për të formuar qiellin nga gjysma e trupit të saj dhe tokën nga tjetra. Marduku më tej renditi yjet së bashku me diellin dhe hënën dhe u caktoi atyre ligjet që nuk duhej ti shkelnin kurr. Pas kësaj u krijuan bimët dhe kafshët dhe në fund njeriu. Marduku këtu zë vendin e Ea-s, që shfaqet si krijuesi në legjendat më të hershme dhe që thuhej se kishte krijuar njeriun nga balta.
Legjenda e Adapa-s, njeriu i parë — një porcion i të cilit është gjetur zyrën regjistruese të mbretit egjiptian Akhenaton në Tell-el-Amarna — shpjegon origjinën e vdekjes. Adapa, ndësa po peshkonte, theu krahët e e erës së jugut dhe ndaj u çua para gjykatës së Anu-it në qiell. Ea i këshilloi atij që mos të hante apo të pinte gjë aty. Ai ndoqi këshillën e tij dhe kështu refuzoi ushqimin që do të kishte bërë atë dhe pasardhësit e tij të pavdekshëm.
Ndër legjendat e tjera të Babilonisë mund të përmënden ato të Namtar-it, demoni i murtajës; të Erra-s, epidemisë; të Etana-s dhe Anzu-së. Hadi, selia e Ereshkigal-it ose Allatu-së, ku kishte hyrë Nergal-i, e cila e inatosur nga një mesazh që i ishte dërguar asaj nga zotat e botës së sipërme, urdhëroi Namtar-in ti çante kokën. Ajo, gjithësesi, deklaroi se do ti bindej çdo kushti që do ti vendosej asaj dhe do ti jepte Nergal-it sundimin e tokës. Nergali kështu hoqi dorë dhe Allatu-ja u bë mbretëresha e botës së përtejme. Etana komplotoi me shqiponjën për të fluturuar te qielli më i lartë. Porta e parë, ajo e Anu-së, u arrit suksesshëm, por në ngjitjen më tej te porta e Ishtarit, fuqia e shqiponjës mbaroi dhe Etana u rrëzua në tokë. Ashtu si për zotin e stuhisë Anzu, na thuhet se ai vodhi tabelat e fatit dhe kështu prerogativat e Enlilit. Zot pas zoti u urdhërua të gjurmohej dhe të rikuperoheshin ato, por duket se ato u rekuperuan më në fund vetëm nëpërmjet një strategjie.
Perëndi sumere, në formën e një demi me kokë njerëzore
Magnituda e letërsisë së ogureve brenda korpusit akadian është e një veçantie dalluese e trashëgimisë së kësaj gjuhe. Sipas Oppenheim-it, 30% e gjithë dokumenteve nga kjo traditë janë të këtij zhanri[38]. Ekzemplarë tekstesh oguri shfaqen gjatë periudhës së hershme të letërsisë akade, por e arrijnë maturinë e tyre herët në mijëvjeçarin e parë me formimin e versioneve kanonike. Të shquar ndërmjet tyre është Enuma Anu Enlil (ogure astrologjike), Šumma ālu (ogure tokësore),Šumma izbu (lindjet anomale), Alamdimmû (oguret fizionjomike) dhe Iškar Zaqīqu (oguret e ëndrrave). Është pikërisht mes këtij zhanri që edhe Sakikkū (SA.GIG) “Udhëzuesi Diagnostik” bën pjesë.
Praktika e ekstispicisë, parashikimi nëpërmjet të brendshmeve të kafshëve, u përkrye si një shkencë gjatë mijëvjeçarëve nga babilonasit dhe tekstet mbështetëse në fund u përmblodhën në një udhëzues monumental, Bārûtu, duke u shtrirë në 100 tabela dhe i ndarë në dhjetë kapituj[39]. Parashikimi, gjithësesi, i shtrirë në fusha të tjera me, psh. tekstet e vjetra babilonase të libanomacisë, që kanë të bëjnë me interpretimin e paralajmërimeve nga tymi i temjanit[40], duke qenë i tillë edhe teksti i ogurit të Bēl-nadin-šumi-t mbi shtigjet e fluturimit të zogjve, i hartuar gjatë periudhës së mbretit Kasit, Meli-Šipak, është një tjetër ekzemplar[41].
Magjepsjet (ose yshtjet) formojnë një pjesë të rëndësishme të kësaj trashëgimie, duke mbuluar një gamë të gjerë ritualesh nga të shenjtit, Maqlû, "djegjen" për të kundërshtuar shtriganërinë, Šurpu, “shkrumbimin” për të kundërshtuar mallkimet, Namburbi, për të parandaluar oguret jo të mbarë, Utukkū Lemnūtu (në fakt bilingual), për të çliruar nga “Demonët e këqij” dhe Bīt rimki, ose “banjë shtëpie” purifikimi dhe ceremonia e zëvendësimit, te të rëndomtat, Šà.zi.ga, “zgjimi i zemrës”, fuqia e formulave magjike si dhe Zu-buru-dabbeda, “të kapësh ‘dhëmbin e karkalecit’”, një përmbledhje magjepsjesh kundër parazitëve të fushës[42].
Një zhanër veçanërisht i pasur i teksteve akade është ai i përfaqësuar nga emri “letërsi diturake”, megjithëse ka diferenca në mendimin që ka të bëjë se cilat punime përfshihen në të[43]. Një nga ekzemplarët më të hershëm është Dialogu mes një njeriu dhe zotit të tij vonë në periudhën e Vjetër babilonase. Ndoshta më e shquara është Poema e të drejtit që vuan (Ludlul bēl nēmeqi) dhe Teodicia babilonase. Të përfshirë në këtë grup janë një numër fabulash ose letërsia polemiste, në gjendje të ndryshme preservimi, si Bruka dhe Palma, Fabula e Shelgut, Nisaba dhe Gruri (kibtu), Kau dhe Kali (Inum Ištar šurbutum, “Kur ekzlatohet Ishtari”), Fabula e dhelprës dhe Fabula e majmunit kalërues[44].
W. G. Lambert dhe të tjerë përfshijnë mjaft thënie dhe proverba (të dyja dygjuhëshe nga Babilonia) së bashku me Vajtimi i vuajtësit me një lutës të Mardukut, Këshilltarët e Diturisë, Këshilltarët e një Pesimisti dhe Këshilla një princi në këtë zhanër. “Një dialog mes Šūpê-amēli dhe babait të tij” (Šimâ milka) është një pjesë letërsie diturake në formën e një debati në shtratin e vdekjes nga hinterlandi akad[43]. Ka gjithashtu, edhe përkthime akade të teksteve më të hershme sumere si Udhëzimet e Shuruppak-ut të cilat shpesh konsiderohet se i përkasin kësaj tradite.
Muzika u zhvillua në këtë rajon midis mijëvjeçarit të 4-t dhe të 3-të para K., e përdorur në tempujt sumerë, ku priftërinjtë këndonin hymne dhe psalme për perënditë. Këndimi liturgjik përbëhej nga responsorium-e —këngë që alternohej mes priftit dhe korit— dhe antifone —këngë që alternohej mes dy koreve. Ata kishin mjaft instrumente si tigi (flaut), balag-u (tambure), lilis-e (paraardhës i timpanit) algar-ë (lira), zagsal-ë (harpa) dhe adapa (defi)[45].
Në Egjipt u zhvillua një nga qytetërimet e para të mëdha me punime artistike të përpunuara dhe komplekse, të cilat supozojnë specializimin profesional të artistëve/artizanëve. Arti i tij intesivisht religjoz dhe simbolik, me një strukturë dhe hierarki pushteti shumë të centralizuar, duke i dhënë një rëndësi të madhe konceptit religjoz të pavdekshmërisë, veçanërisht të faraonit, për të cilin u ndërtuan monumente të mëdhenj. Arti egjiptian zgjat që nga 3000 vjet para K. deri në pushtimin e Egjiptit nga Aleksandri i Madh. Gjithësesi influenca e tij vazhdoi në artin Koptik dhe atë Bizantin.
Arkitektura karakterizohej nga monumentaliteti i tij, që krijohej nga përdorimi i blloqeve të mëdhenj prej guri, qemerit dhe kolonave solide. Të shquar janë monumentet funerale, me tre tipe kryesore: mastaba, varr me formë drejtkëndore; piramida, e cila mund të ishte e shkallëzuar (Saqqarah) ose faqe lëmuar (Giza); dhe hipogjeu, varr nëntokësor (Lugina e mbretërve). Tjetër ndërtesë e madhe është tempulli, një kompleks monumental i paraprirë nga një shëtitore me sfinksa dhe obelisqe, të cilët ja lënë vendin dy kullave drejtuese dhe mureve trapezoidale, një hypaetros, një holl hipostil dhe një faltore. Në këtë lloj ndërtesash të njohur janë tempujt e Karnak-ut, Luxor-it, Philae-s dhe Edfu-së. Një tjetër tip tempulli është tempulli shkëmbor, i cili ka formën e një hypogeum-i, si në Abu Simbel dhe Deir el-Bahari.
Piramidat e nekropolit të Gizas
Piktura karakterizohej nga mbivendosja e planeve. Imazhet shpërfaqeshin në mënyrë hierarkike, do të thotë. faraoni tregohet më i madh se subjektet ose armiqtë e pranishëm në skenë. Egjiptianët i pikturonin kokën dhe gjymtyrët në profil, ndërsa shpatullat dhe sytë përballë. Artet e aplikuara u zhvilluan në mënyrë domethënëse në Egjipt, në veçanti punimi i drurit dhe metalit, më shembuj mjeshtëror si orenditë prej cedri të zbukuruara me abanoz dhe fildish të varreve në Egyptian Museum, ose pjesët e gjetura varrin e Tutankamunit, që janë të një cilësie të lartë artistike[46].
Deir el Bahari, tempulli i Hatshepsut-it, mbretëria e re
Muzika egjiptiane ishte kryesisht me karakter fetar, me një protagonizëm të madh të këndimit vokal, ku u zhvillua një cikël vjetor festash çdo njëra prej të cilave kishte muzikën përkatëse –ashtu siç qenë më vonë liturgjia hebreje dhe e krishterë–. Mes instrumenteve të saj figuronin sistri, ser-i (dajria), ben-i (harpa), seba (flauti), sneb-i (trombeta) dhe met-i (klarineta). Me sa duket, kishin edhe një lloj organoje hidraulike si në varrin e Tutankhamun-it u gjetën trombeta argjendi[47].
Letërsia egjiptiane ishte e para që zhvilloi një format letrar siç e njohim edhe sot: librin[48]. Një nga shfaqjet e saj më të rëndësishme është Historia e Sinuhe-s, një shërbëtor i Sesostris-it I, e cila daton në mesin e shekullit të XX para K. Më vonë shquhet Libri i të vdekurit, i shkruar në Papirusin e Anit, i datuar rreth shekullit të XIII para K.
Ka shumë shembuj të letërsisë me “mësime” që përfshijnë Maksimat e Ptahotepit, Udhëzimet e Kagemni-t, Mësimet e mbretit Merikare, Udhëzimet e Amenemhat-it, Udhëzimet e Hardjedef-it, Mësimi Mbretëror dhe Udhëzimet e Amenemope-it[49][50]. Tekstet me mësime që kanë mbijetuar nga Mbretëria e Mesme janë dorëshkrime papirusi. Nga Mbretëria e Mesme nuk ka mbijetuar asnjë Ostraka. Dërrasa e drurit për të shkruar më e hershme, me një kopje të një teksti me mësime (konkretisht Ptahhotepit), daton nga Dinastia e XVIII[51]. Ptahhotepi dhe Kagemni gjenden të dy në Papirusin Prisse, i cili u shkrua gjatë Dinastisë së XII të Mbretërisë së Mesme[52][53]. I gjithë teksti Mësimet Mbretërore mbijeton vetëm në dorëshkrime nga Mbretëria e Re, megjithëse e gjithë pjesa e parë është ruajtur në një stele guri biografike nga Mbretëria e Mesme që përkujton zyrtarin e Dinastisë së XII, Sehetepibre[54]. Punime e Merikare-së, Amenemhat-it dhe Hardjedef-it janë punime xhenuine të Mbretërisë së Mesme, por mbijetojnë në kopje më të vona të Mbretërisë së Re[55][56].
Pektoral i Tutankhamunit, Dinastia XVIII
Udhëzimet e Amenemope-it janë një përpilim i Mbretërisë së Re.[57]
Pjesë nga Libri i të Vdekurit Ani, 1275 para K.
Punime madhore narrative nga Mbretëria e Mesme përfshijnë Rrëfenjën e oborrit të mbretit Keops, Mbreti Neferkare dhe Gjenerali Sasenet, Fshatari elokuent, Historia e Sinuhe-së dhe Rrëfenjën e lundërtarit anijembytur[58][59][60]. Korpusi i rrëfenjave të Mbretërisë së Re përfshin Përballjen e Apepi-t dhe Seqenenre-së, Marrjen e Joppa-s, Rrëfenjën e princit fatkeq, Rrëfenjën e dy vëllezërve dhe Raportin e Wenamun-it[61][62]. Histori nga mijëvjeçari i I para K. të shkruara në gjuhën Demotike përfshijnë historinë e Stelas së Urisë (e vendosur në Mbretërinë e Vjetër edhe pse e shkruar gjatë Dinastisë Ptolemejane) dhe ciklet e tregimeve të shkurta nga periudha Ptolemejane dhe Romake që transformon figura të mirënjohura historike si Khaemweset (Dinastia e XIX) dhe Inaros-in (Periudha e Parë Persiane) në heronj legjendar fikshëni[63]. Kjo kontraston me shumë tregime të shkruara në gjuhën e vonë egjiptiane, autorët e së cilës shpesh zgjodhën perënditë si protagoniste dhe vendet mitologjike për ambjentim[64].
Muzikante dhe kercimtare nga varri i Nebamunit. Dinastia XVIII.
Zhanri i “teksteve profetike” të Mbretërisë së Mesme, të njohur gjithashtu si “vajtime”, “diskutime” dhe “letërsi apoliptike”[65][66][67], përfshin punime të tilla si Paralajmërimi i Ipuwer-it, Profecia e Neferti-t dhe Mosmarrëveshja midis një njeriu dhe Ba-së (një lloj shpirti apo gjeniu vetiak) së tij. Ky zhanër nuk ka pararendës të njohur nga Mbretëria e Vjetër dhe nuk u krijuan përpilime origjinale në Mbretërinë e Re[68]. Gjithësesi, punime si Profecia e Neferti-t kopjoheshin shpesh gjatë Periudhës Ramseside të Mbretërisë së Re[69], kur ky zhanër në Mbretërinë e Re u kanonizua por nuk u vazhdua[70]. Letërsia egjiptiane profetike pësoi një rilindje gjatë Dinastisë Ptolemejane greke dhe periudhës romake të Egjiptit me punime si Kronikat Demotike, Orakulli i Qengjit, Orakulli i Qeramikës dhe tekste profetike që fokusohen te Nektaneb-i II (360–343 para K) si protagonist[71][72] i cili aludon se ky zhanër u rilind në periudha pas Mbretërisë së Mesme dhe citon Depauw (1997: 97–9), Frankfurter (1998: 241–8), dhe Bresciani (1999). Me gjithë tekstet e mësimeve, këto diskutime janë grupuar me kategorinë e letërsisë diturake të Lashtësisë së Lindjes së Afërme[73].
Një shumëllojshmëri traditash tekstuale evoluan nga Tekstet origjinale të Piramidave: Tekstet e Qivureve (sarkofagëve) të Mbretërisë së Mesme[74], i ashtuquajturi Libri i të Vdekurit, Litanitë e Ra-ut dhe Amduat-i të shkruara në papiruse nga Mbretëria e Re deri në fund të Qytetërimit të Lashtë Egjiptian[75].
Krahas glorifikimit të mbretërve[76], shkruheshin poema në nder të perëndive të ndryshme si dhe Nilit[77].
Atoni ndriçon karron mbretërore të Akhenatonit, Nekropoli i Amarnasit
Hymne dhe këngë të mbijetuara nga Mbretëria e Vjetër përfshijnë hymne të përshëndetjes së mëngjesit për perënditë në tempujt e tyre[78]. Një cikël këngësh i Mbretërisë së Mesme dedikuar Senusret-it III (1878–1839 para K.) u zbuluan në El-Lahun[79][80].
Kënga e Harpistit, lirika të gjetura në një gur varri të Mbretërisë së Mesme dhe në Papirus-in Harris 500 nga Mbretëria e Re, këndohej për të ftuarit në bankete formale[81][82].
Gjatë mbretërimit të Akhenaton-it (1353–1336 para K.), u shkrua Hymni i Madh i Atonit— i ruajtur në varret e Amarnas, duke përfshirë varrin e Ay-së— i kushtuar Aton-it, perëndisë së diskut diellor të cilit gjatë mbretërimit të tij iu kushtua një patronazh ekskluziv[83][84]. Simpsoni i krahason fjalët dhe sekuencën e ideve të këtij hymni me ato të Psalmit 104 të Biblës[85].
Vetëm një hymn poetik është ruajtur në shkrimin Demotik[86]. Megjithatë, ka shumë shembuj të mbijetuar nga hymnet e Periudhës së Vonë Egjiptiane të shkruar në hieroglife në muret e tempujve[87].
Letrat më të vjetra private të njohura janë gjetur në një tempull mortor mbi papirus që daton në mbretërimin e Djedkare-Izezi-t (2414–2375 para K.) nga Dinastia e V[88]. Letrat më të shumta datojnë nga Dinastia e VI, kur fillon dhe nënzhanri epistolar[89].
Libri edukativ i Kemit, i datuar nga Dinastia e XI, përmban një list letrash me përshëndetje dhe narrativa me një fund në formë letre dhe terminologji të përshtatshme për tu përdorur në biografitë përkujtuese[90]. Janë gjetur edhe letra të tjera nga periudha e hershme e Mbretërisë së Mesme që përdorin formula epistolare të ngjashme me ato të Librit të Kemit[91]. Papirusi Heqanakht, i shkruar nga një fermer fisnik, daton nga Dinastia e XI dhe përfaqëson disa nga letrat e njohura private më të gjata që janë shkruar në Egjiptin e Lashtë[92].
Letërkëmbimi Satirik i Papirusit Anastasi i I, i shkruar gjatë Dinastisë së XIX ishte një tekst pedagogjik dhe didaktik i kopjuar nga nxënësit në ostraka të shumta[93].
Janë hequr paralele midis historisë ku ushtarët egjiptian hyjnë vjedhurazi në Jaffa, të fshehur në kosha, për të pushtuar qytetin në tregimin Marrja e Joppa-s dhe hyrjes vjedhurazi në Trojë të Grekëve Mikenas, fshehur brenda kalit të Trojës[94]. Marrja e Joppa-s është krahasuar edhe me tregimin arab të Ali Baba-s në Njëmijë e Një Netë[95][96]. Është hamendësuar gjithashtu se Sinbad detari mund të ketë qenë frymëzuar nga historia e Rrëfenjës së detarit anijembytur[97].
Në një evolucion paralel me atë të popujve neolitikë evropianë, gjahtarë-mbledhësit e lashtë filluan të ushtronin bujqësinë rreth mijëvjeçarit të VII para K. –veçanërisht misrin– duke ngritur shoqëritë e para në rrafshnaltat e Meksikës, ku vërehet mbizotërimi i një klase priftërore , me njohuri të mëdha në matematikë dhe astronomi. Gjetjet e para artistike janë të rreth 1300 vjetëve para K. në Xochipala (shteti Guerrero), ku u gjetën disa statuja argjile me gjallëri të madhe. Qytetërimi i parë mesoamerikan ishte ai olmek, i vendosur në provincat e Veracruz dhe Tabasco, ku veçohen skulpturat e gurit të një natyralizmi të lartë (Luftëtar, i gjetur në Santa Maria Uxpanapan), ose kokat monolitike vigane deri në 3,5 metra të larta. Zapotekët, të vendosur në Oaxaca, ndërtuan një kompleks të mrekullueshëm të Qytetit të Tempujve, në Monte Alban. Në Amerikën e Veriut u dalluan kulturat Hohokam, Mogollon dhe Anasazi.
Në Peru është dokumentuar ndërtimi i tempujve të mëdhenj përfshirë edhe para zbulimit të qeramikës, në mijëvjeçarin e III para K. (Sechin Alto, Kuntur Wasi). Dallohet Chavín de Huántar (900 para K.), kompleks religjoz i ndërtuar në faza të ndryshme me një strukturë U-je, me një shesh të shtruar me pllaka në reliev me figura xhaguarësh dhe kafshësh mitologjike, tempull i ndërtuar mbi tre kate galerishë, dhe një monolit qendror prej graniti të bardhë 4,5 metra i lartë. Në këtë rajon lindi industria tekstile, e cila është e para në botë, me fije të thurura në rreshta pothuaj prej 200 ngjyrash të ndryshme, ku veçohen mantelët prej leshi Paracas-i. Kultura të tjera të rëndësishme të rajonit ishin ajo moche dhe nazca – me gjeoglifet e saj enigmatike në Nazca–. Në zonën e Amazonave u veçua kultura barrankoide, me një qeramikë me vizatime të gdhendura, ashtu si kultura San Agustin në Kolumbi[98].
Skulpturë e kulturës Nok, shek. VI para K. - shek. V pas K., Nigeri
Arti afrikan ka mbajtur gjithëmonë një karakter të theksuar magjiko-religjiz, i destinuar më shumë për rite dhe ceremoni të besimeve të ndryshme animiste dhe politeiste afrikane, sesa për qëllime estetike, megjithëse ka edhe prodhime me shenja të qarta zbukuruese. Pjesa më e madhe e veprave të tyre janë prej druri, guri ose fildishi në maska dhe figura pak a shumë antropomorfike, me një stil tipik me kokë të madhe, trup të drejtë dhe gjymtyrë të shkurtra. U prodhua edhe qeramika, argjendaria dhe tekstili, ashtu si dhe objekte metalurgjike: hekuri njihej që nga shekulli i VI para K.. Prodhimi i parë i njëfarë rëndësie ishte kultura Nok, në mijëvjeçarin e I para K., e vendosur në veri të Nigerisë së sotme. Dallohen skupturat e terrakotës me figura njerëzore – në vend të vetëm kokës– ose kafshësh (elefantë, majmunë, gjarprinjë), me një ndjenjë të lartë natyraliste, duke treguar shprehjet e fytyrave të veçanta, me modele të ndryshme flokësh, në vend të gjerdanëve dhe byzylykëve. Në Sudan u zhvilluan kulturat kerma dhe meroe, të karakterizuara nga ndërtimet e tyre monumentale prej balte, armët dhe qeramikën e saj. Në Etiopi u dalluan qyteti i Aksum-it, qendra e një mbretërie që e arriti apogjeun e saj në shekullin IV. Me një kulturë të shquar (u zhvillua një shkrim në gjuhën ge'ez si dhe një sistem monetar) janë për tu veçuar stelat e tij në formë shtyllash monolitike, me karakter funerar, deri në 20 metra të larta.[99]
Arti Indian ka një karakter kryesisht fetar, duke shërbyer si mjet përçimi për besimet e veçanta që kanë përbërë Indinë: hinduizmi, budizmi, islamizmi, krishtërimi, etj. Duhet të veçohet si karakter dallues i artit indian edhe përpjekja e tij për t'u integruar me natyrën, si përshtatje ndaj rendit universal, duke marrë parasysh që pjesa më e madhe e elementeve natyrorë (male, lumenj, pemë) kanë për indianët karakter të shenjtë.
Kultura e Indusit: qytetërimi i parë i madh indian u zhvillua midis 2500 deri në 1200 vjet para K., e njohur sot nga gërmimet e kryera në 1920 nga sir John Marshall në Mohenjo-Daro, qyteti antik që sheshet e njëpasnjëshme tregon një urbanizim të planifikuar, me ndërtesa publike të ndërtuara me tulla balte të pjekur. Me rëndësi të njëjtë janë gërmimet e kryera në Harappa, me mbetje qeramike, skulptura dhe mjete metalike (ari, argjend, bakër dhe tunxh)[100].
Arti Mauryan (shekujt e III-II para K.): dinastia Maurya, e besimit budist, zotëroi gjithë rrjedhën e mesme të Indusit dhe pjesën qendrore të gadishullit të Deccan-it. Arkitektura prej guri zëvendëson tullën, si në Pallatin e Aśoka-s në Pataliputra. Monumenti karakteristik i kësaj periudhe është stūpa, tuma funerare me karakter përkujtues, përgjithësisht të mbuluara me relieve me skena nga jeta e Buda-s, si Stūpa e Sānchi-t.
Arti i Gandhāra-s (shekujt e II para K.-I pas K.): arti i Gandhāra-s është i traditës greko-budiste, me ndikime helenike dhe sasanide, duke u dalluar për shpërfaqjen e direkte të imazhit të Buda-s. Evoloi tipologjia e stūpa-s, që është me kupol mbi një tambur cilindrik të vendosur mbi një bazë katrore, si ai i Kanisha-s, në Peshawar.
Arti i Mathurā-s dhe Amarāvatī-t (shekujt e I-IV): në qytetin e Mathurā-s, i vendosur në basenin e sipërm të Gangut, u zhvillua një shkollë artistike që u përhap në pjesën tjetër të Indisë dhe influencues i artit gupta. Stili Mathurā përziente elementet tradicionalë indian me motive greko-romane, pa dyshim na kanë mbijetuar pak përfaqësime të kësaj periudhe nga shkatërrimi i shkaktuar nga pushtimi islam. Arti i Amarāvatī-t gjithashtu ka ndikim greko-romak, siç dëshmojnë mbetjet e gjetura në Virapatnam (Pondicherry). Njëlloj si stilet paraardhëse, veprat e tij kryesore janë manastiret dhe stūpa-t, duke veçuar stūpa-n e madhe të Amarāvatī-t, prej 50 metrash e lartë[101].
Skenë luftimi nga Mahabharata, ilustrim i shekullit XVII
Letërsia Indiane filloi rreth 2500 vjet para K., e shkruar në sanskritisht. Shfaqja e saj e parë ishte letërsia vedike (e veda-ve, ‘të vërteta’), me shkrime të përqëndruar te besimi fetar dhe lufta, me një ton poetik dhe evokues i një bote magjike. Ndahet në tre grupe: Samhita ose ‘koleksionet’, që përfshijnë vetë Rigveda-n (hymne liturgjik me tema mitologjike, me një gjuhë poetike dhe ekzaltim të natyrshëm); Brāhman, gjithashtu me karakter liturgjik, por me shenja më esoterike, duke përfshirë Upaṇiṣad-et, e shkruara mbi doktrinat sekrete dhe që mendohet se është vepra e parë filozofike në Indi; dhe Sutra, një seri aforizmash mbi besimin, gramatikën, filozofinë dhe aspekte të tjera të brahmanizmit. Në periudhën post-vedike (deri në shekullin e III para K.) lindën poemat e mëdha epike indiane: Mahabharata, që është vepra e tretë letrare më e gjatë në botë, me dyqind mijë vargje të përpiluar në 18 libra (ku veçohet Bhagavad-gītā), mbi legjendat dhe epopetë e mitologjisë hindu, por me një sfond të fortë filozofik dhe moral; dhe Ramaiana, vepra e Valmiki-t, sintezë e re e poezisë dhe epopesë me elemente teologjike dhe filozofike[102].
Teatri indian e ka origjinën te Nāṭya-śāstra, libër i shenjtë i Brahma-s që ju komunikua njerëzve nga rishi Bharata Muni dhe ku flitet për këngën, kërcimin dhe mimikën. Përgjithësisht, tematika është e natyrës mitologjike, mbi historitë e perëndive dhe heronjve indian. Shfaqja është thelbësisht aktoriale, pa dekorime, duke dalluar vetëm veshjet dhe makiazhin. Ka modalitete të ndryshme: si Śakuntalā, prej shtatë aktesh dhe Mricchakaṭikā, prej dhjetë aktesh. Si dramaturgë u dalluan Kālidāsa dhe Śūdraka[103].
Muzika Indiane mban një vulë të fortë eklektike për shkak të popujve të ndryshëm që u lidhën me nënkontinentin indian: vedat ruajtën meloditë prej vetëm dy notash; dravidët ruajtën muzikat dhe kërcimet më të përpunuara, të lidhura me kultet e fertilitetit; protomediterranët futën instrumente të reja, si magudhi, flauti i famshëm i magjepsësve të gjarprinjve; arianët futën hymnet religjoze të Veda-ve. Ṛig vedat («hymnet veda») e përbërë prej tre tipe intonacionesh: udatta (akut), anudatta (grave) dhe svarita (i mesëm). Sāma Veda («këngët e veda-ve») kaloi nga pesë në shtatë nota, duke përdorur përgjithësisht një tetrakord në meloditë vokale, që vazhdojnë akoma në zonat e Himalajave[104].
Arti kinez pati një evoluim më uniform se ai perëndimor, me një nuancë kulturore dhe estetike të përbashkët në etapat pasuese artistike, të shenjuara nga dinastitë e tij mbretëruese. Si shumica e artit oriental ka një ngarkesë të rëndësishme religjoze (kryesisht taoizmi, konfucianizmi dhe budizmi) dhe një përbashkim me natyrën. Në të kundërt të atij në Perëndim, kinezët vlerësonin njëlloj si kaligrafinë, qeramikën, mëndafshin ose porcelanin, ashtu dhe arkitekturën, pikturën ose skulpturën, ndërkohë që është plotësisht i integruar në filosofí dhe kulturë.
Dinastia Shang (1600-1046 para K.): vihet në dukje për objektet dhe skulpturat në bronz, veçanërisht vazot e dekoruara me relieve dhe maskat si dhe statujat antropomorfike, si gjetjen e zbuluara në zonën e Chengdu-së, në rrjedhën e sipërme të Jangce-së, rreth 1200 vjet para K. Janë gjetur mbetje arkeologjike të qyteteve të ndryshme në zonën e Henan-it, me mure dhe me një rrjetë drejtkëndore, si në Zhengzhou dhe Anyang. Në këto vendbanime janë gjetur gjithashtu varre me pjesë të pasura armësh, stoli dhe vegla të ndryshme në bronz, nefrite, fildish dhe materiale të tjera.
Dinastia Zhou (1045-256 vjet para K.): duke evoluar deri në artin Shang, Zhou-të krijuan një stil dekorativ dhe ornamental figurash të stilizuara dhe dinamike, duke e vazhduar punën në bakër. Një pushtim nomad në vitin 771 para K. fragmentoi perandorinë në mbretëri të vogla, periudhë në të cilën lulëzoi bujqësia dhe metalurgjia, duke shfaqur stile artistike vendore të ndryshme në të ashtuquajturën Periudha e mbretërive luftuese. U shfaq taoizmi dhe konfucianizmi, që e influencuan së tepërmi artin. Dallohet punimi i nefritit, të dekoruar me relieve si dhe u shfaq llaku.
Dinastia Qin (221-206 vjet para K.): Kina e bashkuar nën mbretërimin e Qin Shi Huang, për të shmangur pushtimet e jashtme ndërtoi Murin e Madh, me 2.400 kilometa gjatësi dhe një mesatare prej 9 metrash lartësi, me kulla roje prej 12 metrash lartësi. Bie në sy gjetja e madhe arkeologjike e Ushtrisë prej terrakote të Xian-it (210 vjet para K.), e vendosur në brendësi të Mauzoleut të Qin Shi Huang-ut. Është e përbërë nga qindra statuja terrakote luftëtarësh në përmasa natyrore, duke përfshirë kuaj dhe qerre të ndryshme, me natyralizëm dhe saktësi të lartë në fizionomi dhe detaje.
Dinastia Han (206 vjet para K.-220 pas K.): epoka e paqes dhe prosperitetit, u fut budizmi që pati një përhapje të ngadaltë por përparuese. U dallua për kapelat funerare, me statuja me flatra dhe luanë, tigra dhe kuaj. Piktura u përqendrua në temat e oborrit perandorak, fisnikëve dhe funksionarëve me një shije konfucianiste të solemnitetit dhe virtytit moral. Janë gjithashtu për tu veçuar relievët në tempujt dhe dhomat e ofertave, përgjithësisht të dedikuara motiveve konfucianiste, në një stil linear me thjeshtësi të madhe.
Pjesë nga një doreshkrim Taoist, shekulli II para K.,Dinastia Han, e zbuluar në varrin e Mawangdui, Provinca Hunan, KinëPeriudha e gjashtë dinastive (220-618): u përhap më gjerësisht budizmi, duke ndërtuar tempuj të mëdhenj me statuja kolosale të Buda-s (Yungang, Longmen). Së bashku me këtë besim të ri si dhe falë rrugës së mëndafshit, u huazuan ndikime të ndryshme nga perëndimi aziatik. Në pikturë u formuluan gjashtë parimet, të shpallura nga Xie He në fillim të shekullit të VI si dhe filloi kaligrafia artistike me figurën legjendare të Wang Xianzhi-së[105].
Letërsia kineze filloi me vepra të natyrës fetare dhe filozofike, duke u shfaqur në shekullin e X dhe të V para K. me të ashtuquajturit Pesë Klasikët: Li-Ki-u, përmbledhje ritualesh dhe zakonesh që u zgjeruan më vonë, duke u lidhur në qind vëllime; King-u i I, manual parashikimi i bazuar në domethënien e tetë trigramave, i atribuar perandorit mitik Fu Xi; Shu-king-u, kronikë e shkruar në një gjuhë formale dhe ceremoniale që do të ishte tipike e prodhimit letrar kinez; Shi King-u (Klasiku i poezisë), përmbledhje poemash; dhe Ch'uen-tsieu, kronika e parë e datuar (722-481 vjet para K.). Rreth shekullit të V para K. u krijuan veprat kryesore të mendimit kinez, përmbledhje të mëdha të filozofisë dhe moralit: Lùn Yǔ-ja (Përmbledhje letrare) të Konfucit dhe Tao te king-ut (Libri i Tao-s) të Lao Tse-së. Pati shumë jehonë edhe Arti i Luftës së Sun Tzu-së. Në epokën Han u shfaq një zhanër i ri, që qe poezia me karakter didaktik të ndërlidhur me një kompozim muzikor, ndërkohë që në prozë u dallua She-ki-u(Kujtimet historike) të Ssê Ma-ts'ien-it[106].
Muzika kineze është pentatonike (me pesë nota), në të kundërt të sistemit heptatonik perëndimor (me shtatë nota). Nga periudha paradinastike ka prezencë të instrumenteve të ndryshme, si ch'ing-u (guri i zëshëm), hsüan-i (flauti), ku-ja (tamburi) dhe chun-i(zilja). Nga epoka Shang është Shih Ching-u (Libri i këngëve), që përmbledh krijime muzikore që nga 1600 deri në 600 para K. Gjatë dinastisë Zhou u vendosën bazat e muzikës tradicionale kineze, të përmbledhura në Lü Shih Ch'un Ch'iu(Analet e Z. Lü) të Lü Buwei-t (239 vjet para K.): mbi një “ton bazë” (huang chung) nga një kallam bambuje, rrodhën tone më akut duke shkurtuar një të tretën e tubit të mëparshëm, duke nxjerr pesë nota: king, shang, chiao, chih, yü. Instrumentet kryesore ishin: pien-ch'ing-u (carillon me gurë nefriti), pien-chung-u (zilkat), sheng-u (organo tub bambuje), p'ai-hsiao (flauti i panit ose siringa) dhe ch'in-i (citara)[107].
Kapitulli Epoka e Zotave nga Kronikat e Japonisë, Nihon Shoki jindai-kan)
Arti japonez ka qenë shenjuar nga ishulloriteti i tij, edhe pse me intervale ka huazuar ndikimin e qytetërimeve kontinentale, mbi të gjitha të Kinës dhe Koresë. Pjesa më e madhe e artit të prodhuar në Japoni ka qenë e tipit religjoz: nga besimi shintoist, tipikisht më japonez, i formuar rreth shekullit të I, iu shtua budizmi rreth shekullit të V, duke farkëtuar një sinkretizëm fetar që do të vazhdonte deri sot.
Periudha Jōmon (5000-200 para K.): gjatë mesolitit dhe neolitit u prodhuan instrumente prej kocke dhe gurësh të lëmuar, qeramika dhe figura antropomorfe. Japonia ndenji e izoluar nga kontinenti, prandaj gjithë prodhimi i saj qe vendor, edhe pse i një rëndësie të vogël. Duhet shenjuar se qeramika Jōmon është më e vjetra që u prodhua nga njeriu, e bërë me dorë dhe dekoruar me skalitje dhe stampuar me litarë[108].
Periudha Yayoi (200 para K.-200 pas K.): që nga shekulli i I filloi të hynte qytetërimi i kontinentit për shkak të lidhjeve me Kinën dhe Korenë. Në këtë epokë u përhap një lloj varrimesh tumore me dhomë duke zbukuruar cilindrat e terrakotës, me figura njerëzore dhe kafshë. Qeramika prodhohej me torno.
Detaj nga Koleksioni i 10000 gjetheve (Man'yōshū), Volumi 9, Aigami edition, më i hershëm se 1185-a, JaponiPeriudha Kofun (200-600): dallohet për varrimet e mëdha të perandorëve Ōjin (200-310) dhe Nintoku (310-399), ku shfaqen stoli, armë, qeramika dhe disa figura terrakote të quajtura haniwa. Në këtë periudhë takojmë mostrat e para të pikturës japoneze (varret e Kyūshū, shekujt e V-VI; varreza mbretërore e Otsuka-s). Për sa i përketë arkitekturës religjoze, duhet dalluar tempulli i Isa-s[109].
Letërsia japoneze ka një ndikim të fortë kinez, mbi të gjitha ngaqë adoptuan shkrimin kinez. Dëshmia më e vjetër e ruajtur është Kojiki (Tregime të gjërave të vjetra), një lloj historie universale e oborrit mitik dhe teogonik. Tjetër dëshmi e rëndësishme është Nihonshoki (Analet e Japonisë). Poezia përfaqësohet nga Manyoshu (Koleksioni i dhjetë mijë gjetheve), antologji poetike e shenjave të ndryshme, me varietet të madh tematik dhe stilistik, duke redaktuar autorë të ndryshëm mes të cilëve dallohen Otomo Yakamochi dhe Yamanoue Okura[110].
Muzika japoneze i pati shfaqjet e saj të para te honkyoku-t («pjesët origjinale»), që shkojnë deri në shekullin e XIX para K., ashtu si dhe min'yō-ja, këngë popullore japoneze. Ritet shintoiste kishin kore që recitonin një dredhje të ngadaltë të shoqëruar nga flauti i bambusë (yamate-bue) dhe kitara me 6 tela (yamato-goto). Modaliteti kryesor muzikor dhe kërcimi shintoist është kagura, mbi mitin e Amaterasu-së, perëndeshës së diellit. Ekzekutohet me instrumentet e përmendura dhe të tjerë si hichiriki (oboe-ja) dhe tamburët si o-kakko-i dhe o-daiko-i[111].
Art shkëmbor aborigjen, Kakadu National Park, Australi
Arti oqeanik dallohet për shumësinë e territoreve ishullore që shenjojnë Oqeanin Paqësor, ku dallohen ishujt e Australisë dhe Zelandës së Re si dhe tre zona kryesore ishujsh dhe arqipelagësh: Polinezia, Melanezia dhe Mikronezia. Kultura e parë e zhvilluar në zonë qe ajo lapita-se (1500-500 para K.), e lindur në Kaledoninë e Re dhe e shtrirë në Guinenë e Re dhe Polinezinë perëndimore (ishujt Salomon, Vanuatu, Fixhi, Tonga dhe Samoa, kryesisht). Karakterizohet nga qeramika e dekoruar me motive të dhëmbëzuara të bëra me krehëra ose dhëmbë, ashtu si objektet prej obsidiane dhe guackash. Midis viteve 500 para K. dhe 500 pas K. vazhdoi kolonizimi drejt Mikronezisë, Melanezisë dhe Polinezisë lindore (ishujt Sociedad, Marquesas, Ishulli i Pashkës, Hawai), megjithëse në këto faza të para nuk janë gjetur gjurmë të shumta, përveç disa veglave dhe rruazave, kryesisht prej guackash. Në Australi dallohen pikturat shkëmbore, që janë mjaft skematike, deri në gjeometrike[112].
Arti hitit: populli hitit banoi në gadishullin e Anatolisë, në Armeni dhe në Siri, midis mijëvjeçarit të III dhe të II para K. Huazoi ndikime mesapotamike dhe, nga vetë ndikoi artin pers, minoik dhe etrusk. Arkitektura e tij ishte monumentale, me pallate të paraprirë nga shëtitore me skulptura sfinksësh, si në Boğazköy, ku shfaqen edhe relieve të ndryshme me skena luftrash dhe gjuetie. Veçohen skulpturat e Karkemish-it dhe Tell-Halaf-it (Siri).
Muzikantë Hitit në muzeun arkeologjik të Stambollit
Arti fenikas: popull me traditë të shquar detare, i kushtuar kryesisht tregëtisë, lundruan gjatë gjithë Mesdheut dhe veriut të Afrikës, duke themeluar qytetin e Kartagjenës në Tunizinë aktuale. Tejçuan ndikimin e artit lindor gjatë gjithë Mesdheut. Veçohen skulpturat e tij me ndikim asir dhe egjiptian, me njëfarë ngurtësimi arkaik dhe mungesë natyraliteti. Arti fenikas u përhap edhe në shumë zona të tjera të Mesdheut, veçanërisht në Qipro, Sardenjë dhe Ibiza.
Arti skith: i quajtur edhe «arti i stepave», është arti që i përket popujve nomadë të stepave euro-aziatike, kryesisht mes mijëvjeçarit të II dhe të I para K. Arti i tij ishte më së shumti i bartshëm, i lehtë për t'u transportuar duke qenë se ishte prodhuar nga një popull nomad. Lidhur me metalurgjinë, u veçuan objekte në bronz, hekur dhe metale të çmuara (armë, mburoja, fibula, rripa, stoli), ashtu si dhe punime në dru, kockë, lëkurë, pëlhura dhe tapete. Në punimet e tij dallohen motivet e kafshëve, me gjasa me origjinë totemike. Arti skith ndikoi te popujt gjermanikë, vikingët dhe paleokristianët.
Dama e Elche-s
Arti i lashtë iberik: u zhvillua në Gadishullin Iberik në të njëjtën kohë me kulturën La Tène, kryesisht në Andaluzi dhe në zonën lindore të gadishullit, dhe, në masë më të vogël, në Pllajën Qendrore si dhe në jug të Francës. Arkitektura bazohet te muret e baltës, me sistem qemeresh, duke krijuar harqe dhe kupola false duke afruar rreshtat. Qytetet zakonisht ndërtoheshin në akropole, si në Azaila, Ullastret dhe Olérdola. U zhvillua dukshëm skulptura, duke theksuar tipologjinë e “damave”, si ato të Elche-s, Baza-s dhe Cerro de los Santos-it. Gjithashtu ishte tipike shfaqja e kafshëve (kuaj, dema, luanë), disa me karakter antropoid, si “Bicha de Balazote”.
Sfinks në basoreliev që dekoron pallatin e madh të Darit në Persepolis
Arti pers: Në Persi u zhvillua një kulturë e rëndësishme nën mbretërimin e dinastive të rëndësishme: akemenide (560-331 vjet para K.) dhe ajo sasanide (226-640 pas K.). Arkitektura perse bashkoi format mesopotamike me ato egjiptiane, duke përdorur për herë të parë gurin në pallatet e mëdha si në Suza, Persepolis dhe Pazargada, ku lindi për herë të parë përdorimi i dritares (në ndryshim nga ndriçimi nga lartë i përdorur deri atëherë), dhe ku dallohen sallat e mëdha ose apadanat, me kolona me lartësi të madhe dhe kapitele zbukuruese. Në epokën sasanide u ngritën pallate (Ktesifoni, Firuzabad-i) me sisteme harqesh me kupola mbi trungje si dhe një portik ose iwan me hark të madh të hapurn në një oborr, që do të ndikonte artin islam. Në skulpturën perse veçohen relievet, në gur ose qeramikë të lëmuar me skena luftëtarësh, luftues me përbindësha ose kafshë si dema dhe luanë[113].
Imazh nga qyteti nabatean i Petra-s në Jordani
Arti nabaten: popull me origjinë semite që banuan në zonën siro-palestineze midis shekujve të VI dhe të II para K., dallohet veçanërisht qyteti i Petrës, i vendosur midis grykave të maleve, ku janë gjetur tempuj të ndryshëm, pallate dhe varre të gërmuara në shkëmb, të stilit helenistik. Midis tyre dallohet “Jazneh Firaun” («thesari i faraonit»), me një fasad monumentale me pronao hekzastil dhe fronton, ashtu si dhe pjesa e sipërme me një tholos të rrumbullakët si dhe dy ndërtime anësore me gjysëm-frontone.
Arti i lashtë hebre: hebrenjtë u vendosën në Palestinë në shekullin e XIII para K. Ata përthithën ndikimin e artit egjiptian, fenikas dhe mesopotamik, ashtu si dhe atij helenistik më vonë. Sipas besimit të tyre ndaloheshin imazhet, për rrjedhojë edhe pjesa më e madhe e artit të tyre zbukurues. Në arkitekturë, ka dëshmi të madhështisë së Tempullit të Jerusalemit, që fatkeqësisht nuk ka mbërritur deri në ditët e sotme. Përveç këtyre u dalluan sinagogat, përgjithësisht me plan bazilikal dhe fasada trepjesësh, si në tempujt sirian. Në letërsinë hebreje veçohet Bibla (Tanakh-u ose Testamenti i Vjetër, i quajtur edhe Tora, ligji), dokument i rëndësishëm jo vetëm fetar, por edhe letrar, i hartuar midis shekujve të X para K. dhe të II pas K. në stile dhe zhanre të ndryshme (historik, legjendar, mitologjik, poetik, profetik, diturak dhe epistolar). Më vonë u hartua Mishna, Talmudi dhe Kabala[114].
Quhet art klasik[Sqarime 1] arti i zhvilluar në Greqinë dhe Romën e Lashtë, përparimet shkencore si dhe teknike dhe të rendit estetik sollën në historinë e artit një stil të bazuar në natyrë dhe te qenia njerëzore, ku mbizotëronte harmonia dhe ekuilibri, racionaliteti i formave dhe volumeve, si dhe një ndjesi imitimi («mimesis») të natyrës që vendosën bazat e artit perëndimor, në një formë të tillë që rikthimi në format klasike ka patur një konstante përgjatë historisë në qytetërimin perëndimor.
Llozha e kariatideve, Erekteu i Akropolit të Athinës
Artikulli kryesor: Arti i Greqisë së Lashtë
Në Greqi u zhvilluan shfaqjet kryesore artistike që kanë shenjuar evolucionin e artit perëndimor. Pas disa fillimeve ku u veçuan kulturat minoike dhe mikenase, arti grek u zhvillua në tre periudha: arkaike, klasike dhe helenistike. I karakterizuar nga natyralizmi dhe përdorimi i arsyes në masa dhe proporcione, si dhe me një ndjenjë estetike të frymëzuar nga natyra, arti grek qe pika e nisjes së artit të zhvilluar në Evropë.
Në arkitekturë u dalluan tempujt, ku u pranëvendosën tre rende ndërtues: dorik, jonik dhe korintik. Ishin ndërtime prej guri mbi një bazament (krepis), me ose pa portik (ose me portik përpara dhe mbrapa, do të thotë amfiprostil), me ose pa kolona (që mund të ishin ballore, anësore, ose mund të rrethonin gjithë ndërtesën, në këtë rast të quajtur peripter), si dhe kurora përgjithësisht në formën e frontoneve, ku bie në sy friza, e dekoruar kryesisht me relieve skulptorike. Bie në sy, veçanërisht kompleksi i Akropolit, me tempullin dorik të Partenonit dhe jonikët Erekte dhe Nike Aptera. Vepra të tjera të rëndësishme ishin Teatri i Epidaurit dhe Fanari i Lisikratit, si dhe u zhvillua urbanistika nëpërmjet Hipodamit të Miletit.
Kouros-i i Kroisos-it, mermer Parian, rreth 530 para K.Amazona e plagosur, kopje romane e origjinalit të Poliklet-it, 430 para K.
Në skulpturë mbizotëroi shfaqja e trupit njerëzor, duke u bazuar në harmoninë e përmasave. Në epokën arkaike u krijuan forma të ngurta dhe skematike, me ekspresivitet të lartë, duke veçuar një buzëqeshje të fytyrës së quajtur “buzëqeshja egjinetike” për të patur shfaqjet në figurat e Tempullit të Afaia-s në Egjina. Janë tipike të kësaj periudhe statujat nudo të atletëve (kouros) dhe vajzave të veshura (kore). Në shekullin e V para K. (i quajturi «shekulli i Perikliut») u formua klasicizmi, që ngriti në përsosmëri kanonin mbi përmasat e trupit njerëzor, me natyralizëm më të madh dhe një studim animik në shprehjen e figurës së përfaqësuar. U dalluan veçanërisht veprat e Mironit, Fidias dhe Polikletit. Në një fazë të dytë klasiciste, u thye qetësia natyrore në mënyrë që të theksonte shprehjen, që çon në një shprehje më tragjike dhe të ankthshme, si e perceptojmë në veprat e Skopas-it, Praksitelit dhe Lisipit. Së fundi, në periudhën helenistike proporcionet dhe harmonia i lënë vendin mbingarkimit dhe sinuozitetit, dinamizmit të dhunshëm të formës dhe shprehja patetike e ndjenjave, si te Laokoonti dhe Demi Farnez, po ashtu vazhduan format klasike në vepra si Venusi i Milos dhe Nike-ja e Samotrakës.
Piktura u zhvillua mbi gjithë qeramikën, në skena të përditshme ose me tematikë historike apo mitologjike. Zakonisht vendosen dy epoka, në funksion të teknikës së përdorur në modelet e qeramikës së pikturuar: «figura të zeza mbi një sfond të kuq» (deri në shekullin e VI para K.) dhe «figura të kuqe mbi një sfond të zi» (që nga shekulli i VI para K.). Megjithëse nuk ka gjetje të shumta të arritura deri më sot, referohen burimet historike mbi emra të ndryshëm piktorësh grekë, si Zeusi, Apelesi, Parrasi, Eufranori, Polignoti etj[115].
Letërsia greke arriti ndër majat më të larta, duke vendosur bazat e letërsisë perëndimore. U konfiguruan zhanret letrarë (epika, lirika dhe dramatika), duke qenë baza argumentuese e veprave të saj besimi dhe mitologjia. Nga fillimet e traditës gojore (epopeja), lindi letërsia e shkruar me zhvillimin e alfabetit grek rreth shekullit të VIII para K.. Mitet greke ishin një shkrirje e elementeve indo-gjermanike dhe mesdhetare, me një shije të veçantë estetike që do t'i sillte poezisë. Në fillim, mitet greke ishin histori të treguara sipas traditës gojore dhe që konsideroheshin të besueshme, ndryshe nga sot, kur “miti” është sinonim i legjendës, fantazimit me epikën dhe poezinë, miti kaloi në letërsi, kryesisht me figurën e Homerit dhe veprave të tij të mëdha: Iliada dhe Odisea. Poezia u dallua nga lirika korale që shprehte ndjenjat kolektive, si perceptoheshin në veprën e Hesiodit, Pindarit, Safos dhe Anakreontit. U zhvillua edhe proza, mbi të gjitha në zhanrin historik, ku u dallua Herodoti, Tuqididi dhe Ksenofonti; oratoria, e përfaqësuar nga Demosteni, Platoni dhe Aristoteli; dhe fabula, e praktikuar nga Ezopi.[116].
Laokonti me fëmijët, kopje romake mermeri sipas një origjinali helenistik rreth. 200 para K., gjetur në banjot e Trajanit
Në Greqi lindi teatri, i perceptuar si «arti dramatik», ku së bashku me një tekst (ku mbizotëron dialogu, baza e përfaqësimit skenik), ndërhyjnë edhe aktorët, skenografia, dritat dhe efektet zanore, veshjet, makiazhi etj., ndërkohë që është thelbësore prania e një publiku që shikon spektaklin. Teatri grek evoloi nga ritualet antike fetare (komos); rituali kaloi në mit dhe, nëpërmjet «mimesis-it», u shtua edhe fjala, duke lindur tragjedinë. Nga ana tjetër, publiku kaloi nga ndjekja e ritit në një vëzhgues të tragjedisë, e cila mbajti përbërësin edukativ, të tejçimit të vlerave, ashtu si dhe pastrimin e ndjenjave («catarsis-i»). Më tej lindi komedia, me përbërësin kryesor satirën dhe kritikën politike e shoqërore, duke kaluar më vonë në temat e zakoneve dhe personazheve arketipe. Duke shfaqur së tejmi mimikën dhe farsën. Dramaturgët kryesor grekë ishin: Eskili, Sofokliu dhe Euripidi në tragjedi, ndërsa në komedi u dallua Aristofani dhe Menandri.[117]
Muzika greke është e panjohur në plan auditiv, kështu që se si mund të ishte e kemi idenë vetëm nga dokumentet e shkruara. Grekët shkruan muzikë me gërmat e alfabetit, por nuk dihet sa zgjaste nota, për të cilën nuk njihet ritmi. Një nga modalitetet e para qe ditirambi, i lidhur me kultin e Dionisit. Teatri dhe rrëfimet epike këndoheshin, megjithëse kanë humbur anotacionet muzikore kanë mbetur si dokumente të shkruara. Në Greqi për herë të parë në botë u studiua muzika në formë shkencore: Pitagora e lidhi me matematikën dhe shkroi traktate teorike mbi të, duke qenë i pari Aristokseni në shekullin e IV para K. Instrumentet kryesore të përdorura në Greqi ishin: lira, citara, aulosi, siringa, tipe të ndryshme tamburesh –si për shembull timpani–, krotali, cimbali, sistri etj.[118] Greqia qe vendi i parë ku kërcimi konsiderohej një art, duke pasur një muzë të dedikuar ndaj saj: Terpsikoren. Gjurmët e para vijnë sërisht nga kulti i Dionisit, ndërkohë që ishte te tragjeditë (kryesisht ato të Eskilit), ku u zhvilluan si teknikë, në lëvizjet ritmike të korit[118].
Me një precedent të qartë etrusk, arti romak përthithi një ndikim të madh nga ai grek. Falë shtrirjes së Perandorisë Romake, arti klasik greko-roman arriti gati në të gjitha cepat e Europës, Afrikës veriore dhe Lindjes së Afërme, duke vendosur bazën evolutive artit të ardhshëm të zhvilluar në këto zona.
Arkitektura u dallua për karakterin e saj praktik dhe utilitar: si inxhinierë dhe ndërtues të mëdhenj romakët u dalluan në arkitekturën civile, me ndërtimin e rrugëve, urave, ujësjellësve dhe veprave urbanistike, ashtu si dhe tempuj, pallate, teatro, amfiteatro, cirqe, terma, harqe triumfi etj. Sistemit arkitekturor grek i shtuan përdorimin e harkut dhe kupolës. Përdorën rendet arkitekturore greke, të cilëve i shtuan rendin toskan, me shtylla të lëmuara dhe kapitele me kollarina dhe ekin me një abak katror. Ndër veprat e saj kryesore mund të kujtohen Koloseu, Panteoni i Agripas, Teatri i Meridas, Maison Carrée i Nimes-it, Termat e Karakallës, Ujësjellësi i Segovias, Harku i Kostandinit, Kulla e Herkulit etj.
Statuje apoteoze e Augustit
Skulptura, e frymëzuar nga ajo greke, u përqëndrua njëlloj te figura njerëzore, por me më shumë realizëm, nuk i shqetësohej se tregonte difektet që injoroheshin nga idealizimi skulpturor grek. Një zhanër shumë i përhapur qe busti, me detajim të madh dhe besnikëri në lineamente, të perceptueshme në përdorimin e trapanit për të prodhuar dritëhije dhe në bërjen e bebes së syrit. Më të idealizuara janë bustet e perandorëve, të realizuar në tre versione: togata, si patric; thorakata, si ushtarak; dhe apoteozik, si zot. U dallua veçanërisht relievi, në tema historike apo fetare, siç shikojmë në Ara Pacis-i i Augustit, te Harku i Titos dhe te Kollona Trajane.
Piktura është e njohur mbi të gjitha nga mbetjet e gjetura në Pompei, ku perceptohen katër stile: zbukuruesi ose inkrustacioni, që imiton veshjet në mermer; arkitektonik, kështu i quajtur për arkitekturat e ngjashme; ornamentali, me arkitektura fantastike, kurora dhe kupidë; dhe fantastiku, përzierje e dy të mëparshmëve me peizazhe imagjinare, forma të ndryshme arkitektonike dhe skena mitologjike. U dallua edhe mozaiku, në opus sectile, në forma gjeometrike, opus tesellatum, me pjesë të vogla që formojnë skena figurative, si Flijimi i Ifigjenisë në Ampurias ose Beteja e Isos në Napoli[119].
Natyrë e qetë në afresk nga Pompei
Letërsia romake përthithi si pjesa tjetër e arteve, ndikimin grek, nga i cili përshtatën teknikën dhe zhanret; risia kryesore latine qe koncepti i “stilit” që romakët aplikuan në veprat e tyre. Edhe pse prodhimi i saj nuk qe i një cilësie të lartë (në aspektin estetiko-letrar), vepra e autorëve latinë ka ushtruar një ndikim të madh në letërsinë perëndimore, nga paraprirja e letërsisë së krishterë dhe mesjetare si dhe për shkak se latinishtja qe pararendësja e gjuhëve popullore të folura më vonë në shumë vende të Europës. Kultivuan po ashtu zhanret e grekëve, duke veçuar në poezi Lukrecin, Virgjilin, Horacin dhe Ovidin; në prozë, Petronin dhe Apuleun; në oratori Ciceronin dhe Senekën; në historiografi, Salustin, Tacitin dhe Tit Livin[120].
Teatri romak përthithi ndikimin grek, megjithëse fillimisht rrodhi nga spektaklet antike etruske, që përzienin artin skenik me muzikën dhe kërcimin: kemi kështu ludiones-it, aktorë që kërcenin nën ritmin e tibiae-ve –një lloj aulos-i–; më vonë, me shtimin e muzikës vokale, lindën histriones-it (që do të thotë “balerinë” në gjuhën etruske), që përzien këngë dhe mima (saturae, origjina e satirës). Me sa duket, qe Liv Androniku (me origjinë greke), i cili në shekullin e III para K. futi në këto spektakle rrëfimin e një historie. Koha e lirë romake ndahej midis ludi circenses (cirku) dhe ludi scaenici (teatri), duke mbizotëruar në këtë të fundit mima, kërcimi dhe këndimi (pantomima). Si autorë u veçuan Plauti dhe Terenci[121].
Muzika romake na është e panjohur, njësoj si ajo greke. Vetëm Ciceroni flet pak për të në shkrimet e tij. Me sa duket, epoka me më shumë shkëlqim qe sundimi i Neronit, që përkrahu muzikën (po ashtu luante lirën). Muzika romake kaloi në kishën e krishterë primitive.
Rënia e Perandorisë Romake të Perëndimit shenjoi fillimin në Evropë të Kohës së Mesme, etapë me njëfarë rënieje politike dhe shoqërore, pas fragmentimit të Perandorisë në shtete të vogla dhe mbizotërimin shoqëror të fisnikërisë së re ushtarake. Koha e Mesme përfshiu feudalizimin e gjithë territoreve që përpara administroheshin nga nga burokracia perandorake. Arti klasik do të interpretohej nga kulturat e reja mbizotëruese, me origjinë gjermanike, ndërkohë që besimi i ri, krishtërimi, do të prekte pjesën më të madhe të prodhimit artistik mesjetar.
Mozaik paleokristian nga shekulli VI në Lin të Pogradecit
Art paleokristian quhet arti i kryer nga ndjekësit e parë të kësaj feje të re, fillimisht në formë të fshehtë, ndërkohë që përndiqeshin nga pushteti perandorak, për të kaluar më vonë, pas konvertimit në krishtërim të perandorit Kostandin, për të qenë stili zyrtar i perandorisë. Format klasike u riinterpretuan për të shërbyer si mjet shprehjeje i besimit të ri zyrtar dhe u prodhua një fragmentim i stileve sipas zonave gjeografike.
Në arkitekturë, shfaqjet e para do të prodhoheshin në mjedisin e varrezave ose “katakombeve”, që shërbyen si vende mbledhjeje për të krishterët e devotshëm të përndjekur. Me ligjërimin e besimit të saj, u dallua si tipologji bazilika, përshtatje e ndërtesës romake me të njëjtin emër që kaloi nga funksioni civil në atë fetar. Përgjithësisht kishte tre pjesë: një atrium hyrës, trupin e bazilikës, të ndarë në tre navata, dhe presbiteri, ku vendosej altari. Dallohen bazilikat e Shën Pjetrit në Vatikan, San Giovanni në Laterano, San Lorenzo dhe San Clemente në Romë si dhe San Apolinari në Ravena.
Sarkofag paleokristian në Palazzo Corsini, Romë
Artet figurative filluan rrugëtimin e artit mesjetar, dukshëm fetar, duke i dhënë rëndësi simbolizmit të skenave të shfaqura mbi realizmin narrativ ose karakterit të tij estetik. Në skulpturë dallohen sarkofagët, që evoluan nga dekorimi i thjeshtë zbukurues me strygiles deri te shfaqja e skenave në friza. Piktura u dha mbi të gjitha në katakombe, me skena fetare dhe alegorike si dhe lindi miniatura, ilustrimi i dorëshkrimeve, me dy shkolla kryesore: helenistiko-aleksandrinia dhe siriania. Pati një rol të rëndësishëm mozaiku, që mori një zhvillim të madh duke arritur të ndikojë artin bizantin; shembujt më të mirë gjenden në Santa Maria Maxhore në Romë si dhe San Apollinare dhe San Vitale i Ravenës.[122]
Letërsia e krishterë u zhvillua në latinisht dhe greqisht, kryesisht me qëllime didaktike dhe propagandistike të besimit të ri. Ishin vepra praktike, pa qëllime estetike, me qëllim moralizues. Në një moment të parë u dallua përpunimi i Testamentit të Ri, i shkruar në greqisht, me tri pjesë kryesore: katër ungjijtë (Mateu, Marku, Luka, Gjoni), korpusi epistolar (letrat e Shën Palit dhe apostujve të tjerë) si dhe Apokalipsi i Shën Gjonit. Në vazhdimsi lindën një seri shkrimesh apologjetë të quajtur Etërit e Kishës: Atenagora, Origjeni, Klementi i Aleksandrisë, Eusebi i Çezaresë etj. Me konvertimin e krishtërimit në fenë zyrtare të Perandorisë lindi një tendencë më letrare, më e përpunuar dhe më retorike, ku u dallua Shën Bazili i Madh, Shën Gjon Krisostomi dhe Shën Gregori i Naxianxës. Midis ekzegjetëve latinë u dalluan Tertuliani, Laktanci, Prudenci, Shën Jeronimi (përkthyes i Biblës në latinisht, që e quajti Vulgata) dhe, veçanërisht, Shën Agustini[123].
Muzika e krishterë e hershme ishte trashëgimtare e romakes, ashtu si dhe liturgjisë hebraike. Mesha këndohej në mënyrën korale. Në shekullin e IVShën Ambrozi futi këndimin ambrozian, ondulacion vokal pa ritëm si dhe kërcime midis notave. Më tutje, papa Gregori i I i Madh krijoi këndimin gregorian (shekulli i VII), me një linjë melodike të vazhduar, në formën e meshore (missalis romanum). Ekzistojnë tre stile këndimi gregorian, që klasifikohen sipas këndimeve me tone të ndryshme që këndohen me rrokje:: kur kishte një ton për rrokje quhej stil “silabik”; nga dy deri në pesë tone për rrokje quhej “neumatik”; dhe nga gjashtë e më shumë tone për rrokje quhej “melismatik”[124].
Pushtimi i Perandorisë Romake nga popujt gjermanikë solli copëzimin e territorit në mbretëri të ndryshme, ku popujt pushtues u kthyen në klasë sunduese, kështu që kultura romake mbeti te klasat e ulëta. Kjo bashkëjetesë kulturore gjeneroi shfaqjen e gjuhëve popullore si dhe krijimin e entiteteve të reja politike dhe kulturore që u fuqizuan përgjatë Mesjetës deri në formimin e kombësive të ndryshme ekzistuese në botën perëndimore.
Shfaqjet e para arkitektonike të këtyre popujve ishin të një rëndësie të ulët, për shkak të varfërisë së materialeve të përdorur si dhe mungesës së një programi konstruktiv për hapjen e krahëve. Zakonisht përfitohej nga strukturat dhe materialet romake, duke përgjithësuar përdorimin e harkut me sest të plotë (gjysëmrrethor) dhe kupola. Dallohen ndërtimet ostrogote në Itali, si Mauzoleu i Teodorikut në Ravenë. Në skulpturë u dallua relievi, si ata në Poitiers në Francë apo Cividale në Itali. Piktura u zhvillua në miniaturë, siç shikojmë në sakramentarët e Luxeuil dhe Gelasiano (Vatikan).
Mes popujve gjermanikë vlen të veçohen visigotët, të vendosur në Gadishullin Iberik, të cilët zhvilluan një stil të tyrin të një rëndësie të madhe. Arkitektura dallohej nga përdorimi i gurëve të gdhendur, harkut patkua kali dhe kupolës, ashtu si dhe kupolat vozë ose kupolat kroçerë. U zhvilluan tre tipe kishash: bazilikale me tre navata (San Juan de Baños, në Palencia), me një navatë me dhoma anësore (San Pedro de la Mata, në Toledo) dhe me kryq grek (Santa Comba de Bande, në Orense). Në skulpturë, duhet veçuar inkorporimi i skulpturave figurative në kisha, mbi të gjitha friza dhe kapitele, si në Quintanilla de las Viñas (Burgos) dhe San Pedro de la Nave (Zamora). U dallua edhe argjendaria, mbi të gjitha kurorat dhe kryqet, si ato që gjenden në thesaret e Guarrazar dhe Torredonjimeno[125].
Miniaturë karolinge nga Atelieja e abatit Saint-Martin de Tours, viti 840
Quhet kështu pasi stile të shumëfishta u zhvilluan në Evropë që nga kurorëzimi i Karlit të Madh (viti 800) deri rreth vitit 1000, ku shfaqja e romanikut do të përhapte një stil të vetin të njëtrajtshëm përgjatë gjithë kontinentit evropian. Kjo ishte thjesht një formë për të përfshirë një seri stilesh të pavarur dhe me pak ose aspak faktor të përbashkët, me lidhjen e vetme të qenit paraardhës të ndërkombtarizimit të romanikut.
Arti karoling: kurorëzimi i Karlit të Madh supozohej në një farë mënyre si restaurim i Perandorisë Romake, që solli një rilindje kulturore dhe një rikthim të parë te kultura klasike si burim frymëzimi, megjithëse me ngjyresa të fesë së krishterë. Arkitektura karolinge u bazua në përdorimin e shtyllës në vend të kollonës, me harqe sest të plotë dhe mbulime në dru ose kupola vozë. Shembuj të tillë janë Capilla Palatina de Aquisgrán dhe manastiret benediktine si Sankt Gallen, Fulda dhe Corvey. Skulptura u prodhua mbi të gjitha në fildish dhe bronz, si Statuja equestre e Karlit të Madh (Louvre). Piktura u kufizua te miniatura, me shkolla të ndryshme si ajo palatine, e Tours-it, e Reims-it dhe e Saint-Denis-it.
Arti otonian: quhet kështu për shkak të koincidecës me mbretëritë e Otonit I, Otonit II dhe Otonit III. Arkitektonikisht është trashëgimtare e artit karoling: modeli i Aquisgran-ës ndihet në korin e abacisë së Essen-it dhe në Ottmarsheim, ndërkohë që modeli bazilikal benediktin është prezent në San Ciriaco de Genrode, Shën Mikelin e Hildesheim-it dhe katedralen e Espira-s. Në artet plastike ndihet ndikimi bizantin, për shkak të martesës së Otonit të II me Teofanën e Kostandinopojës: në skulpturë u dalluan veprat prej bronxi, si portat e Shën Mikelit të Hildesheim-it; në pikturë, vlen të kujtohen afresket e San Jorge e Oberzell-it.
Miniaturë me hyrjen në Jeruzalem nga shkolla e Winchester-it
Arti kelt: në Ishujt Britanikë, të sapoungjillizuara, filloi një epokë lulëzimi e artit kelt. Në arkitekturë u ruajtën pak mbetje, përgjithësisht nga ndërtimi në dru: vlen të veçohen kishat e Deerhurst-it dhe Bradford-on-Avon-it. Në skulpturë u dalluan kryqet e mëdhenj irlandezOttMarsheim, të dekoruar me relieve, si ata të Moone-it, Kells-it dhe Monasterboice-it. Miniatura përthithi ndikimin karoling, duke dalluar shkollën e Winchester-it, të cilës i përket The Benedictional of St. Æthelwold (British Museum).
Arti viking: arkitektura ishte në dru, duke veçuar kishtat në formë piramidale, me çati me majë dhe me vertikalitet të madh ngjitës, sipas stilit të sallave të bashkimit të vikingëve, si kisha novegjeze e Borgund-it. Bien po ashtu në sy punimet e argjendarisë, veçanërisht fibulat me maja të gjata si dhe unazat.
Fletë e ilustruar nga Beati in Apocalipsin. Shkrim Visigot Miniature mozarabe.
Arti asturian: me pushtimin islam të Gadishullit Iberik, të krishterët u shtynë te rajoni i Asturias, ku nisi të lulëzonte mbi të gjitha arti arkitekturor, i ndarë në tri etapa në funksion të mbretërimit të Ramiro-s së I: pre-ramirens, ramirens dhe post-ramirens. Karakterizohej nga përdorimi i mureve të gurit, harqet me sest të plotë, dhe ndonjëherë edhe kupolat vozë me harqe përforcues dhe kontraforte të jashtme. Tipologjia kryesore është bazilika me tre navata, me kroçerë të gjerë dhe tre kapela drejtkëndore në krye. Në periudhën e parë u dallua kisha e San Julián-it të Prados; në atë ramirense, Santa María e Naranco-s, San Miguel i Lillo-s dhe Santa Cristina e Lena-s; dhe në atë post-ramirense, San Salvador-i i Valdediós.
Arti mozarab: mozarabë quhen të krishterët që jetonin nën dominimin islam dhe që me kalimin përsëri në rifituar nga të krishterët, praktikonin një tip arti me ndikim të madh islam. U zhvillua sidomos në shekullin e X, kryesisht në veri të Dueros, në Ebron e sipërm në Galici, Kantabri dhe Pirenej. Arkitektura u dallua për përdorimin e harkut patkua kali, ashtu si dhe kupolat kroçerë të tipit kalifal, e formuar nga harqe që kryqëzohen. Janë kisha kryesisht të madhësisë së vogël, me varietet të madh në tipologjinë e planit, duke u dalluar Santa María de Melque (Toledo), San Cebrián de Mazote (Valladolid), San Baudelio de Berlanga (Soria), San Millán de la Cogolla (La Rioja) dhe San Miguel de Escalada (León). Vlen të veçohet në miniaturë “los beatos”, ilustrime të Comentario al Apocalipsis del Beato de Liébana[126].
Letërsia mesjetare është trashëgimtare e traditës klasike greko-romake, megjithëse me një përbërje të qartë teocentrike si dhe ekzaltimin e besimit të krishterë. E kufizuar në terrenin kishtar, që është i ngarkuar me konservimin e trashëgimisë kulturore antike, prodhimi letrar është tërësisht në latinisht, kryesisht mbi tema morale dhe retorike, si perceptohen në veprën e Sidon Apolinar-it, Boecit, Kasiodorit, San Isidorit, San Gregorit të Madh, Venanci Fortunat-it etj. U dallua edhe shkolla irlandeze (Saint Columban, Saint Bede the Venerable) dhe karolinge (Alcuin of York, Teodulfi i Orleans-it, Rabanus Maurus)[127].
Në këtë epokë, muzika kreu përparime të mëtejshme: muzika karolinge qe e para që inkorporoi instrumentet muzikore, përveç këndimit të tipit gregorian; lindën pjesët e para muzikore pa tekst, në pjesët e këngëve liturgjike (tropuse në mes të tekstit dhe sekuenca në fund); në shekullin e VIII nisi një tip shkrimi muzikor i diferencuar nga alfabeti, me një seri grafizmash (neuma) deri më tani të paidentifikuar[128].
Navata kryesore e bazilikës bizantine të San Apollinare-it Nuovo në Ravena
Në artkitekturë u përdor guri dhe tulla, mbulime të jashtme me pllaka guri me relieve dhe të brendshme me mozaikë. Përdori me shumicë kollonën, me kapitele kubike të dekoruar me relieve në dy plane, ose në formën e folesë së grerëzave. U përdor harku me sestë të plotë dhe kupola mbi pendetivë ose penakë. Tipologjia më e përdorur qe ajo me plan qendror (ndoshta nga rëndësia që i jepej kupolës), me një atrium hyrës, narteks, presbiter dhe kor në fund, me dy dhoma ose sakresti anësore si dhe altari poshtë një baldakini. Shfaqjet e para, të epokës justiniane, janë më monumentalet: kisha e Shën Shirgjit dhe Bakut, e Shën Irenës dhe e Shën Sofisë[Sqarime 3] në Kostandinopojë; në epokën e dytë të artë veçohen Katedralia e Shën Sofisë në Kiev dhe Shën Marku në Venecie; dhe në të tretën duhen veçuar komplekset e Mistras, Selanikut dhe Malit i Shenjtë.
Artet pamore në epokën justiniane përthithën ndikimin paleokristian, dhe në të njëjtën kohë mblodhën tradita të ndryshme pararendëse, veçanërisht atë helenistike dhe Sirinë neoatike, ku dallohen komplekset e mozaikëve të Shën Dhimitrit në Selanik dhe Shën Vitalit në Ravena. Në epokën e dytë të artë u vendosën parimet e estetikës dhe ikonografisë bizantine, mbi të gjitha rreth ikonave, me një ngarkesë të lartë simbolike të imazheve, me figura të stilizuara dhe perspektiva hierarkike (përmasat e figurës varen nga rëndësia e saj fetare). Skulptura zakonisht ishte në reliev, mbi gur ose fildish, ku dallohen imazhet e “shenjtërisë perandorake” (Krishti me duarët mbi kokën e perandorëve). Në epokën e tretë të artë piktura zëvendësoi mozaikun, mbi të gjitha ikonat e pikturuara mbi kuadro, ku dallohen shkollat e Qipros, Selanikut, Kretës, Venedikut dhe Moskës (ku shkëlqeu Andrei Rubliov-i)[129].
Arti romanik përfaqëson stilin e parë me karakter ndërkombëtar të kulturës europiano perëndimore, me një identitet plotësisht të konsoliduar midis kalimit nga latinishtja te gjuhët popullore. Me karakter të spikatur fetar, gati i gjithë arti romanik drejtohej nga ekzaltimi dhe përhapja e krishtërimit. Lindi nga mesi i shekullit të XI, u zhvillua më së shumti gjatë shekullit të XII, në fund të të cilit bashkëjetonte me format fillestare të gotikut. Në artin romanik kulminuan stile të ndryshme të prodhuara nga pre-romaniku, në të njëjtën kohë që vërehet ndikimi lindor i artit bizantin.
Arkitektura u dallua nga përdorimi i mureve të gurit, harqeve me sestë të plotë dhe kupolat vozë, të mbështetura në shtylla nga harqet e dyfishta, korresponduese me kontrafortet e jashtme; janë të shpeshta kupolat, mbi trompa ose 'cuneo'. Kishat janë me një ose tre navata, me kroçerë dhe deambulator. Filloi ndërtimi i katedraleve të mëdha, që do të vazhdonte gjatë gotikut. Shembujt kryesorë janë: Manastiri i Cluny, San Lázaro de Autun, Santa Fe de Conques, San Saturnino de Toulouse, San Front de Périgueux dhe San Esteban de Caen në Francë; katedralet e Durham-it, York-ut dhe Canterbury-it në Angli; San Ambrosio di Milano, San Abbondio di Como, San Zeno di Verona dhe katedralet e Parmës, Modenës, Pizës dhe Luca-s në Itali; katedralet e Speyerer-it, Mainz-it dhe Worms-it në Gjermani; katedralet e Bragës dhe Coimbra-s në Portugali; dhe Sant Pere de Roda, San Isidoro de León, San Martín de Frómista, San Juan de Duero (Soria), Santo Domingo de Silos dhe katedralet e Jaca-s, Solsona-s dhe Santiago de Compostela në Spanjë.
Portali i katedrales së Chartres-it
Skulptura u zhvillua kryesisht në natyrën arkitektonike, me karakter fetar, me figura skematike, pa realizëm, me natyrë simbolike, me një karakter të theksuar didaktik, për shkak të analfabetizmit të kohës. Ciklet kryesore skuptorike u krijuan në timpanët e hyrjeve të kishave dhe katedraleve, si në Santa Magdalena të Vézelay, San Lazaro e Autun-it, Santa Fe de Conques-it dhe Portiku Mbretëror i Chartres-it. Në Itali u dallua figra e Benedetto Antelami-t, që punoi në Katedralen e Parmës, si në Zbritjen e tij të mahnitshme (1178). Në Spanjë u dalluan në radhë të parë punishtet katalane në Ripoll dhe zona pireneike, punishtet e fildishit të León-it (Crucifijo de Fernando I), punishtet e Camino de Santiago-s, Fachada de las Platerías e Katedrales së Santiago-s dhe manastiri i Silos; në shekullin e XII u krijuan shkolla të ndryshme rajonale: katalanja (portali i manastirit të Santa María de Ripoll), aragonesja (monasterio de San Pedro el Viejo de Huesca), la navarra (portada de Sangüesa) dhe kasteljania (manastiri i Santa María la Real de Nájera).
Mural me Krishtin Pantokrator në Kishën e Sant'Angelo in Formis, Itali
Piktura ishte parapëlqyeshmërisht murale, me natyrë fetare dhe figura skematike si dhe skulptura. Pati një ndikim të fortë bizantin, i përhapur mbi të gjitha nga urdhëri benediktin. U zhvillua parapëlqyeshmërisht në absidat e kishave, me një program ikonografik ku dallohej figura e Pantokratorit, rreth të cilit qëndronte Virgjëresha dhe apostujt, duke lënë në fund të këmbëve Gjykimin e Fundit. Këtë paracaktim e shikojmë te Abazia di Sant'Angelo in Formis (Capua), San Clemente de Tahull dhe San Isidoro de León. U prodhuan edhe piktura në kuadre, në tempull, kryesisht “altarpieces” për altarin; dhe miniatura, ku u dalluan shkollat italiane dhe angleze.
Në këtë kohë morën një rëndësi të madhe artet e aplikuara[Sqarime 4], veçanërisht argjendaria prej ari dhe gurë të çmuar (Arka e relikeve të Reyes Magos, Katedralia e Këlnit; Kupa e doña Urraca-s, San Isidori i León-it); zmalti, i zhvilluar dukshëm nga punishtja e Limoges-it; dhe punimi i tekstileve (Tapeti i Bayeux-it, Tapeti i Krijimit të Katedrales së Gerona-s)[130].
Kupa e Doña Urraca-s, mbretëresha e Zamora-s, punim romanik, shekulli XII
Në këtë epokë, letërsia qëndroi para së gjithash në duartë kishtare, duke ruajtur traditën latine, megjithëse pak nga pak filluan të lindin vepra në gjuhën popullore dhe filloi prodhimi letrar me natyrë profane, kryesisht me zhanrin trovatoresk. Inovacionet kryesore u prodhuan në Francë, ku qarqet artistike oborrtare po fitonin peshë dhe zëvendësuan pushtetin kishtar: veçohet epopea e madhe e La Chanson de Roland, e fundit të shekullit të XI. Poezia trovatoreske u zhvillua veçanërisht në gjuhën provencale, duke ekzaltuar dashurinë oborrtare, të përfaqësuar nga Guillermo de Poitiers-i, Jaufré Rudel-i, Bernart de Ventadorn-i, Marcabrú, Arnaut Daniel-i, Bertran de Born-i etj. Zhanër tjetër i rëndësishëm qenë tregimet kalorsiake ose roman courtois-i, në Francë, e përfaqësuar kryesisht nga Chrétien de Troyes-i dhe romanet e tij të ciklit arturian. Në Spanjë, tekstet e para të shkruara në gjuhën romanse qenë glosat e manastirit të San Millán de la Cogolla, pas të cilave vazhduan “jarchas-et” mozarabe; Më vonë lindën «cantares de gesta», si “Cantar de Mío Cid” (1140)[131].
Teatri mesjetar ishte udhëtues, ludik dhe festiv, me tre tipologji kryesore: «liturgjik», tema fetare brenda kishës; «religjoz», në formën e mistereve dhe pasioneve; dhe “profan”, me tema jo fetare. Ishte i subvencionuar nga kisha dhe, më vonë, nga esnafet dhe vëllazëritë. Aktorët në fillim ishin priftërinj, për të kaluar më pas te aktorët profesionist. Veprat fillimisht ishin në latinisht, për të kaluar në vazhdim në gjuhët popullore. Teksti i parë që është ruajtur është “Regularis Concordia”, i St. Æthelwold-it, që shpalos përmbajtjen e veprës “Quem quaeritis?”, dialog i nxjerrë nga ungjilli midis klerikëve të ndryshëm dhe një engjëlli[132].
Gjatë periudhës romanike lindi muzika si proktikohet edhe sot, falë krijimit të pentagramit dhe nomenklaturës së notave muzikore të përpunuara nga Guido de Arezzo. Veprat e para muzikore përfshihen në këndimin gregorian, megjithëse filloi të zhvillohet polifonia dhe muzika profane, rreth trovatorëve dhe menestrelëve. Menestrelët ishin shëtitës, gjysëm poetë dhe gjysëm akrobatë, duke përzier në veprimet e tyre recitimin dhe lojëra shpejtësie, muzikën dhe satirën, lirikën dhe gjestet epike. Trovatorët i përkisnin klasave më të larta (Rikard Zemërluani qe gjithashtu trovator), që hartonin dhe këndonin veprat e tyre. Mes formave trovatoreske dallohen: rondeau-ja (alterinimi i distikëve dhe korit), virelai(në të cilin kori nuk e ndërpret shpalosjen e strofave) si dhe ballada (kor alternues çdo tre strofa). Në Gjermani, trovatorët quheshin minnesänger[133].
Kërcimi mesjetar kishte rëndësi të pakët, për shkak të margjinalizimit në të cilin e kishte vendosur kisha, që e konsideronte një rit pagan. Në nivel kishtar, e vetmja gjurmë ishin «kërcimet e vdekjes», që kishin qëllim moralizues. Në oborret e fisnikërisë jepeshin «kërcimet e ulëta», të quajtura kështu sepse zvarriteshin këmbët, për të cilat ka pak njohuri. Me shumë rëndësi ishin kërcimet popullore, të tipit folklorik, si passacaglia dhe farándula, ku ishin të famshme “kërcimet moreske”, që arritën deri në Angli (Morris dances)[134].
Arti gotik[Sqarime 5] u zhvillua midis shekujve të XII dhe XVI, epokë me zhvillim të madh ekonomik dhe kulturor. Fundi i epokës feudale presupozon konsolidimin e shteteve qendrore, me mbizotërim më të madh të qyteteve ndaj fshatit, në kohën që një sektor gjithnjë e më i madh i shoqërisë kishte akses te kultura, që pushoi së qeni trashëgimi ekskluzive e kishës. Bumi i universiteteve solli një shtim të studimeve shkencore, filozofike dhe letrare, duke vendosur bazat e kulturës moderne.
Arkitektura pësoi një trasformim të thellë, me forma më të lehta dhe më dinamike, me një analizë më të mirë strukturore që lejoi të bëheshin ndërtesa më të stilizuara, me më shumë hapje dhe, ndër të tjera, ndriçim më të mirë. U shfaqën tipologji të reja si harku i majëzuar ose akut dhe kupola kroçerë si dhe përdorimi i kontraforteve dhe harqeve rampantë për të mbështetur strukturën e ndërtesës, duke lejuar interiore më të gjera dhe më të dekoruara me vitrale dhe rozeta. Është epoka e katedraleve të mëdha, mes të cilave vlejnë të veçohen: Laon-i, Chartres-i, Amiens-i, Reims-i, Bourges-i dhe Notre-Dame-i i Parisit, në Francë; Canterbury, Salisbury dhe Gloucester-i, në Angli; Siena, Orvieto-ja, Firencia, Bolonja dhe Milanua, në Itali; Këlni, Strasburgu, Ulm-i dhe Magdeburgu në Gjermani; Shën Stefani i Vienës në Austri; Barcelona, Gerona, Palma de Mallorca, Sevilla, Toledo, Burgos, León, Zamora dhe Sigüenza, në Spanjë; dhe manastiret e Batalha-s dhe Alcobacca-s në Portugali. Në Spanjë duhet veçuar gjithashtu edhe zhvillimi i artit mudéjar (arti i myslimanëve nën sundimin e krishterë në Spanjë), fortësisht i ndikuar nga format islame dhe që karakterizohet nga përdorimi i tullës, i allçisë dhe drurit me gonometër të vogël: Cristo de la Vega (Toledo), San Lorenzo de Sahagún, Las Huelgas (Burgos), Santa Clara de Tordesillas, Convento de Guadalupe (Cáceres), Alcázar de Sevilla etj.
Pulpiti i Katedrales së Pizës, Giovanni Pisano
Skulptura vazhdoi e inkuadruar në veprat arkitektonike, megjithëse nisi të zhvillohej skulptura e çliruar, me forma realiste, të frymëzuara nga natyra. Artistët kërkonin bukurinë ideale, te format e veçanta dhe të thjeshta, me njëfarë ndjesie melankolie dhe fisnikërie si dhe skena me karakter narrativ. Në Francë u dallua Portiku Mbretëror (Pórtique Royal) dhe portikët e kryqit në Katedralen e Chartres-it, ashtu si dhe komplekset e Amiens-it dhe Reims-it. Në Itali dallohet punishtja e Nicola dhe Giovanni Pisano-s në Pisa, ndërkohë që në Gjermani shkëlqente vepra e Veit Stoss dhe Tilman Riemenschneider-it. Në Spanjë dallohet Pórtico de la Gloria e Katedrales së Santiago de Compostela, portikët e Colegiata de Toro-s dhe të Katedrales së Tuy dhe Ciudad Rodrigo-s, komplekset e Burgos-it, León-it dhe Toledo-s, ashtu si dhe vepra e Pere Johan-it dhe Gil de Siloé-s.
Piktura pushoi së qeni murale për të kaluar quadre të vendosur në altarët e kishës (poliptikët apo pala d’altare-t) si dhe filloi të zhvillohej piktura në kanavacë, në tempër ose në vaj. U pasuan katër stile piktorike:
Gotiku linear ose franko-gotiku: u zhvillua që nga shekulli i XIII deri në fillim të të XIV, i karakterizuar nga vizatimi linear, kromatizmi i fortë, natyralizmi i vijave të thjeshta dhe idealizimi i temave të paraqitura. Ky stil u zhvillua mbi të gjitha vitriera dhe miniatura.
Afresk nga Giotto di BondoneGotiku italian ose treccentist: i lindur në shekullin e XIII në Itali, karakterizohet nga afrimi i realizimeve të paraqitura në thellësi –që do të kristalizohej gjatë Rilindjes me perspektivën lineare–, studimi i anatomisë dhe analiza e dritës për të realizuar ngjyrosjen tonale. U dalluan dy shkolla: fiorentinja (Cimabue, Giotto, Andrea Orcagna) dhe ajo sieneze (Ducio di Buoninsegna, Simone Martini, Ambrogio Lorenzetti).
Gotiku ndërkombëtar: i përket fundit të shekullit të XIV dhe gjysmës së parë të atij të XV, duke supozuar një shkrirje të stileve të mëparshëm. U karakterizua nga stilizimi i figurës dhe mbizotërimi linjave të harkuara, detajizimi teknik dhe natyralizmi simbolik i narracionit. U dalluan piktorët Paul de Limbourg, Stefan Lochner, Conrad Soest, Bernat Martorell dhe Lluís Borrassà.
Gotiku flamand: Lindi në Flandër në fillim të shekullit të XV, duke mbizotëruar këtë shekull në pjesën më të madhe të Europës (përveç Italisë, ku po shfaqej Rilindja). Prurja e tij kryesore është teknika e vajit, që jep ngjyra më të ndezura dhe lejon shkallëzime të ndryshme kromatike, nga ana tjetër lejon përpikmëri më të madhe në detaje. Vlejnë të theksohen Jan dhe Hubert van Eyck, Robert Campin, Rogier van der Weyden, Hans Memling, Gerard David, Hugo van der Goes dhe Hieronymus Bosch; në pjesën tjetër të Europës, Jean Fouquet, Conrad Witz, Martin Schongauer, Hans Holbein i Vietri, Nuno Gonccalves, Lluís Dalmau, Jaume Huguet, Bartolomé Bermejo, Fernando Gallego etj.
Çifti Arnolfini nga Jan van Eyck
Artet e aplikuara gjithashtu morën një rëndësi të madhe gjatë gotikut, i favorizuar nga klasat e reja qytetare të tregtarëve dhe artizanëve. U dallua ebanisteria, tapiceria (ku ishin të famshëm tapetet e Arras-it), argjendaria (veçanërisht ostentorët dhe relikariet, ku dallohet emri i Enrique de Arfe-së), veprat në smalt (në veçanti ato të realizuara nga Limoges), qeramika, vitrieria (veçanërisht ajo venedikase dhe katalane), etj.[135]
Letërsia e mesjetës së vonë u zhvilluan mes veprave të shkruara gjithësesi në latinisht (përgjithësisht e natyrës fetare), si dhe shkrimet në gjuhët popullore, që po fitonin protagonizëm dhe popullaritet. Qendra krijuese kaloi nga Franca në Itali, ku oborret e shteteve të vegjël që përbënin territorin e Gadishullit Italik favorizuan artet dhe letërsinë, duke i dhënë jetë asaj që do të ishte Rilindja. U praktikua mbi të gjitha zhanri i këngës, të shkruar në njëmbëdhjetë-rrokësh (endecasilabo) (nga i cili do të lindëte soneti), ndërkohë që në Firence lindi i ashtuquajturi “Dolce Stil Novo”, zhanër poetik me natyrë më subjektive, që lartëson dashurinë, por një dashuri më të pastër, më simbolike se ajo e trovatoreske. U dalluan veçanërisht tre emra: Francesco Petrarca, Giovanni Boccacio dhe Dante Alighieri, autori i Komedisë Hyjnore (1304-1320), një nga veprat e mëdha të letërsisë botërore. Në Angli u dallua Geoffrey Chaucer me Tregimet e Canterbury-t (1386-1400). Në Francë, François Villon qe i pari poet i madh në gjuhën frënge. Në Spanjë, në shekullin e XIII lindi poezia e “mester de clerecía” (Gonzalo de Berceo), ashtu si dhe lirika galiciano-portugeze (Alfonsi i X, i Dituri) dhe ajo katalane (Ramon Llull); Në shekullin e XIV u dalluan prelati i Hita-s, don Juan Manuel dhe Pedro López de Ayala; ndërkohë që në shekullin e XV duhen vënë në pah figurat e Jorge Manrique dhe Marqués de Santillana, ashtu si dhe poeti katalan Ausiàs March[136].
Dantedhe tre botet, afresk i Domenico di Michelino në Santa Maria del Fiore në Firence, 1465
Teatri u zhvillua në tre tipologji kryesore: «misteret» mbi jetën e Jezu Krishtit, tekste me vlera të mëdha letrare dhe elemente xhularesk; «mrekullitë», mbi jetën e shenjtëve, me dialogje dhe pjesë me kërcim; si dhe «moralizimet», mbi personazhet simbolikë dhe alegorik me maska të tipizuara. Në këtë periudhë lindi teatri profan, me tre origjina të mundshme (sipas historianëve): imitimi i teksteve latine të Terencit dhe Plautit; arti polivalent i menestrelëve (xhularëve); apo zbavitjet e vogla të shkruara nga autorë me natyrë fetare për të shmangur pak ngurtësinë kishtare[137].
Në muzikë, gjatë gotikut u zhvillua polifonia, duke lindur për herë të parë një muzikë profane të ndarë nga muzika fetare që realizohej deri atëherë (Le jeu de Robin et Marion, e Adam de la Halle, 1285). Lindi kontrapunti, zërat paralele që shkrihen ose përplasen si dhe u zhvilluan teknikat kompozitive dhe notacioni. Nga formula e parë kompozitive, nga përsëritja u kalua te imitimi në shekullin e XIV si dhe variacioni në shekullin e XVI. Kompozitori i parë i njohur është Leoninus-i, organist i Notre-Dame-it të Parisit të mesit të shekullit të XIII. Në shekullin e XIV lindi Ars Nova, me Guillaume de Machaut dhe Francesco Landino-n, ndërkohë që në të XV-in u dalluan Josquin des Prés, Guillaume Dufay, Gilles Binchois, Johannes Ockeghem, Jacob Obrecht, John Dunstable dhe Bartolomé Ramos de Pareja. Në kërcim, modalitetet e para qenë: carol-i, estampie-a, branle-i, saltarello-ja dhe tarantela[138].
Me hixhretin e Muhamedit në 622 lindi një besim i ri, myslimanllëku, që mori një përhapje të shpejtë nga Lindja e Afërme, në Afrikën veriore, duke arritur në Evropë me pushtimin e Gadishullit Iberik dhe me zonën e Ballkanit pas rënies së Perandorisë Bizantine. Me kalimin e kohës, feja e re përfshiu një shumëllojshmëri popujsh dhe kulturash, ku arti i saj qe pasqyrim i kësaj shumëllojshmërie, duke pasur shfaqje dhe varietete stilistike të shumta sipas rajonit ku u prodhua. Mjeti i tij kryesor i shprehjes qe arkitektura, për shkak të ndalimit fetar të shfaqjes së imazheve figurative duke krijuar një kufizim serioz për pikturën dhe skulpturën, që ishte thjesht e natyrës ornamentale me motive abstrakte dhe gjeometrike.
Arkitektura u dallua për përdorimin e harkut të majëzuar ose me sestë të akut –që në Andaluzi qe patkua kali nga trashëgimia e artit visigot-, duke përdorur në vend të mbivendosjeve dhe kryqëzimeve, duke krijuar më tej harkun lobular, përgjithësisht me tre ose pesë lobule. Përdoreshin tipe të ndryshme kupolash, si bërthama dhe krocerë. Ju dha rëndësi e madhe dekorimit zbukurues, përgjithësisht me suva, alabastër, mermer, mozaik ose pikturë, që kishte karakter abstrakt, me motive epigrafikë, vegjetal ose vijëzuese. Tipologjia kryesore është xhamia, e përbërë nga një oborr i gjerë (sahn), kulla ose minareja, salla e lutjes (harem), në fund të të cilit (kibla) vendoset kapela (mihrap), e paraprirë nga një hapsirë me arkada (maksura). Dallohen xhamitë e Damaskut, ajo e Shkëmbit dhe el-Aksa në Jeruzalem, ajo e Samaras, ajo e Ibn Tulun-it në Egjipt, ajo e Isfahanit, ajo e Tamerlengut në Samarkandë, Xhamia Blu në Stamboll etj.
Porte xhamie me arabeska në Granada
Në Andaluziarti islam arriti momentin e tij të shkëlqimit në emiratin e Kordobës: arkitektura kordobase ishte trashëgimtare e formave hispano-romake dhe visigote, si harku patkua kali, që është i mbyllur në një alfiz, me një alternim karakteristikë të cuneo-ve (gurëve apo tullave që formojnë harkun) të tij në të bardhë dhe të kuqe. Monumenti i tij kryesor është xhamia e Kordobës, e formuar nga njëmbëdhjetë navata pingule me kiblën, me një seri arkadash të mbivendosura, me sestë të plotë në pjesën e sipërme dhe patkua kali në të poshtmen, me alternimin tradicional e bardhë-e kuqe. Vlen të veçohet edhe Xhamia e Bab al-Mardum në Toledo si dhe Pallati i Medina Azahara-s. Manifestime të tjera të rëndësishme të artit islam në gadishull qenë ato të prodhuara në Sevilje gjatë dominimit almohade, duke dalluar Giralda-n dhe Kullën e Artë; si dhe arti nazarí në Granada, që pati shprehjen e tij kryesore në Alhambra[139].
Letërsiaarabe nisi me një vepër me trashendencë të madhe, Kuranin, libri i shenjtë i Islamit, për të cilin përmban fjalën e Zotit të rrëfyer Muhamedit dhe i fiksuar në tekstin e tij përfundimtar nga kalifi Othman ibn Affan në 650. I përbërë nga 114 kapituj (sure), në vargje të rimuar, me dy grupe kryesore pohimesh: të shkruarat nga Muhamedit në Mekë, të shkurtra dhe me ton poetik, të një besimi më të zjarrtë; dhe të shkruara në Medina, më të gjata dhe më diskursive, që shpalos parimet kryesore të fesë së re. Kurani qe baza gramatike dhe stilistike e letërsisë arabe, që u zhvillua mbi të gjitha në poezi (Ebu Nuvasi, el-Mutanabbi, Ibn Quzman); dhe proza, tashmë filozofike (el-Kindi, Aviçena, Avempace, Ibn Tufail, Averroës), historike (Ibn Jaldún), narrative (Ibn el-Mugaffa, el-Xhahiz), ose fantastike (el-Hamadani, el-Hariri). Duhen veçuar tregimet e quajtur “Njëmijë e një netë”, vepër anonime e krijuar midis shekujve të IX dhe të XV në stile të ndryshme, që përfaqësojnë një shpërfaqje e gjenisë dhe fantazisë[140].
Muzika arabe e ka origjinën te këngët antike (huda’) të kënduara nga beduinët në udhëtimet e tyre në karvane, me gjashtë këmbë metrike (rajaz) të rrjedhura –sipas legjendës– nga hapat e gamiljes. Kënga ka një rëndësi të veçantë, me dy pjesë: kori (tarji’) dhe antifona (jawab). Muzika e shenjtë nuk u zhvillua ashtu si e krishtera: në fillim, thirrja e ezanit (adhdan) këndohej; Kurani ka një prozë të rimuar, shoqërimi i së cilës i afrohet modulimit. Muzika profane qe e ndaluar nga kalifët ortodoks, por e fuqizuar më vonë nga Omejadët, ku mbizotëroi këndimi solist me llaut. Ibn Misjaḥ qe i pari teoricien muzikor arab, dhe konsiderohet babai i muzikës klasike arabe. Krijoi një sistem melodik të zbukuruar (zawa'id), ngjashëm me fioriturat perëndimore. Duke filluar nga shekulli i X mori rëndësi muzika instrumentale –me një modalitet kryesor, lanauba, veçanërisht i kompletit vokal–, dhe nisi studimin teorik të muzikës (al-musiqi), duke veçuar eruditë të ndryshëm si Aviçena, el-Kindi dhe el-Farabi. Mes instrumenteve arabe dallohet llauta (‘ud), lira (mi'zaf), harpa (jank), flauti (gussaba), oboe-ja (mizmar), xhuraja (shahin), tamburi (tabl), dajria (duff) dhe shkopinjtë (gadib)[141].
Arti pre-kolombian lulëzoi deri në zbulimin e Amerikës. Pushtuesit shkatërruan vepra të shumta të artit pre-kolombian (maska, kode të ilustruar, pjesë me pendë dhe veçanërisht vepra prej ari dhe argjendi që u shkrinë). Megjithatë, trashëgimia pre-kolombiane rezistoi në prodhime të shumta artistike posteriore.
Në Meksikë u zhvilluan kultura të ndryshme: e para qe Teotihuacan, qytet i ndërtuar midis shekujve të I dhe të VII, me sistem të rrjetëzuar –me një skicim me bazë astrologjike–, ku dallohej një shëtitore e shoqëruar anash me tempuj në formën e piramidave të shkallëzuara, të dekoruara me skulptura në reliev dhe piktura në afreske. Majat zinin gadishullin e Yucatán-it dhe Belize-n dhe Guatemalën e sotme (shekujt e II-IX), duke zhvilluar një art me natyrë fetare, ku binin po ashtu në sy tempujt, të konceptuar sipas përmasave astronomike, në forma piramidale (Tikal-i, Uxmal-i, Tempulli i Kukulcán-it në Chichén Itzá). Skultura ishte në reliev, përgjithësisht me kafshë mitologjike, gjarprinj, zogj dhe figura njerëzore, shpesh me hieroglife. Toltekët (shekujt e VII-VIII), në shtetin e Hidalgo-s, ndërtuan Tempullin e Perëndive të Estrella Matutina në Tula dhe na kanë lënë një nga shembujt më të mirë të skulpturës pre-kolombiane: Chac Mool-in. Në pllajën meksikane u zhvillua kultura azteke (shekujt e XIII-XV), që grumbulloi tradita të ndryshme të mëparshme në një art sintetik kushtuar shprehjes së pushtetit. Në kryeqytetin e saj, Tenochtitlán, ndërtuan një qytet të madh me pallate dhe kopshte të mëdha dhe tempuj në formën piramidale, kushtuar flijimit njerëzor.
Reliev nga Chichén Itzá, Meksikë
Në Ande lulëzoi arti inkas, i lindur njësoj si ai aztek në shekullin e XIII, duke përfshirë Ekuadorin, Perunë, Bolivinë, Kilin dhe një pjesë të Argjentinës së sotme. Inkët kishin një kulturë shumë të zhvilluar, me punime të përparuara metalurgjike, qeramike dhe tekstile. Njëlloj si romakët zhvilluan një arkitekturë dhe inxhinieri civile të shquar, me qytete të planifikuara dhe rrugë të skicuara mirë, si Camino Real de las Montañas, prej 6.000 kilometrash, të muruara dhe me një gjerësi prej 9 metrash. Kryeqyteti i saj, Cuzco, ishte i fortifikuar me mure guri poligonalë, teknikë e përdorur edhe në Machu Picchu. Ndërtesat e saj ishin drejtkëndore ose rrethore, me porta dhe dritare me formë trapezoidale. Përveç arkitekturës së saj, u shqua në qeramik dhe artet tekstile të saj, përgjithësisht të dekoruar me motive gjeometrike. Në Bolivi u shqua qyteti Tiahuanaco[142].
Letërsia pre-kolombiane ishte kryesisht orale, prandaj kanë mbetur pak gjurmë. Në Meksikë ruhen shprehje të ndryshme në gjuhën náhuatl: shkrime me natyrë fetare, kozmologjike dhe profetizuese (Kodi Borgia); documente administrative dhe relacione historike (Kodi Xólotl); dhe kompozime poetike, si hymnet rituale të grumbulluar nga Bernardino de Sahagún në “Cantares de los Dioses”. Në gjuhën maja veçohen librat e Chilam Balam-it, transkriptime të veprave hieroglifike mbi traditat gojore si dhe “Popol Vuh”, libër i shenjtë i indianëve quiché. Në Peru, letërsia inkase përfaqësohej nga një seri veprash poetike fetare, ashtu si poema të gjata narrative me tematikë historike ose mitologjike. Me sa duket, qe kultura e vetme pre-kolombiane ku u zhvillua diçka e ngjashme me teatrin, si mund të duket në dramën në gjuhën quechua Ollantay[143].
Kokë burri terrakote, Ife, Nigeri shekulli XII -XV
Veriu i Afrikës pati më shumë lidhje me artin evropian dhe aziatik, duke futur krishtërimin në shekullin e IV, veçanërisht në Etiopi. Më vonë, islamizmi u zgjerua me forcë në të gjithë Magreb-in. Afrika subsahariane, në të kundërt, mbeti më e izoluar, me pak mbretëri të zhytura në grindje të shpeshta. Shfaqjet e saj të para artistike, në materiale jetëshkurtër, nuk kanë mbërritur deri sot. Shfaqjet e para janë statuja druri, si ato të popujve tellem dhe dogon, në Malin e sotëm. Objekte në bronx shfaqen në Afrikën perëndimore dhe jugore rreth shekullit të X, si disa vazo të popullit Igbo-Ukwu në Nigeri. Në Zimbabe lulëzoi kultura Monomotapa (shekujt e XI-XV), kryeqyteti i së cilës, Zimbabia e madhe, qe një nga qytetet më të mëdha të gjithë Afrikës. Në Ife (po në Nigeri), të kulturës yoruba, lindi në shekujt e XII-XIII një shkollë e shquar për figurat në terrakotë me natyralizëm të lartë. Nga kjo epokë dotojnë kishat e ndërtuara në shkëmbin e Lalibela-s, në Etiopi, ku u dallua edhe piktura me tema e krishterë. Midis shekujve të XII dhe të XV u krijua në Djenné (Mali) një stil figurash terrakote më skematik, me figura mashkullore me mjekërr karakteristike me majë. Më vonë, midis shekujve të XV dhe të XVI, u krijua një shkollë tjetër e shquar skulptorike në Benin, ku u veçua koleksioni i saj i mahnitshëm prej bronxesh[144].
Arti gupta (shekujt e IV-VIII): në Perandorinë Gupta u përhap budizmi, me një art karakteristik për pastërtinë e formave, harmoninë e përmasave dhe idealizimin e figurës njerëzore. Dallohen shenjtëroret e mëdha shkëmbore ose vihara (Ajantā, Ellorā, Elephanta) dhe tempujt në qiell të hapur (Bhitargaon, Bodhagaya, Deogarth, Sirpur). Arti gupta u shtri gati në të gjithë Deccan-in: Chālukya-t e përdorën në tempujt e Ahiōlē-s dhe Bādāmi-t (550-750), si edhe Pallava-t që e vendosën në kompleksin arkitektoniko-skulptoror të Mahābalipuramit. Ky stil zakonisht quhet «post-gupta».
Arti hindu (shekujt e VIII-XII): nga kjo periudhë mbijetuan stilet e mëparshëm, duke theksuar format brahmanike. Tipi i shenjtërores më i përhapur është shikhara, si ajo e Udaipur-it. Arkitektura ndahet në dy tipologji: «ndërtesa me çati dhe piramida» (vimāna e Tanjore-s, shekulli i XI), dhe «ndërtesa me çati kurvilineare» (tempulli i Gujarāt-it). Midis shekujve të X-XI u krijua arti i Khajurāhō-s, shprehja kulminante e artit indo-arjan për nga eleganca e formave dhe estetika e tempujve të tij, ashtu si dhe skulptura që e zbukuron. Në Orissā, në pjesën verilindore të Indisë, u zhvilluan tipologji të reja që shndërruan śikhara-t dhe vimāna-t në përfaqësueset arkitektonike të hyjnive hindu, si në Bhubaneshwar dhe Kōnārka[145].
Faqe e ilustruar nga Gita-Govinda, India, Gujarat, rreth 1585-ës
Letërsia indiane e kësaj epoke u zhvillua në modalitete të ndryshme: drama vazhdoi me epopetë mitologjike, me një vulë të fortë imagjinate, ku veçohet Bhavabhūti, autor i Malatimadhava-s, historia mbi dashurinë e dy të rinjve që është krahasuar me “Romeon dhe Zhulietën”; poema epike, trashëguese e Rāmāyana-s, në një zhanër të ri të quajtur mahakavya, me tema historike dhe mitologjike, ku veçohet Rajatarangini i Kalhana-s (deri në 1150); poezia lirike përfaqësohet nga Sataka-t e Bhartrihari-t, përmbledhje poezish mbi konceptin indian të jetës, si dhe Gītāgovinda e Jāyādeva-s, poema dashurie të tipit alegorik; Dhe në fund, fabula u karakterizua nga tregime të shkurtra të mjedisit popullor, me karakter didaktik dhe edukativ, ku veçohen autorët Narayana dhe Sivadasa. Duhet përmendur edhe i famshmi Kama-sutra, i hartuar në shekullin e VI nga Vātsyāyana, që është një përmbledhje porosish dhe këshillash rreth dashurisë dhe seksit[146].
Teatri evoloi pa shenja të mëdha shkëputjeje nga epoka antike, në shfaqje ku, së bashku me dramat e tipit mitologjik mbi kozmogoninë hindu, u dallua kënga, kërcimi dhe mimika. Në këtë epokë u shquan dy modalitete kryesore: mahanataka (shfaqja e madhe), mbi epopetë e mëdha indiane; dhe dutangada, në të cilën një aktor reciton tekstin kryesor ndërsa të tjerët e vinin në skenë me ndihmën e mimës dhe kërcimit[147].
Muzika në këtë periudhë qe më së pari vokale, e shoqëruar nga instrumente të ndryshme, kryesisht citara-t dhe llaudat. U shkruan traktate të ndryshme mbi muzikën: Brihad deshi i Matamga-s (shekulli i VIII), Naradiya-siksa e Nārada-s (shekulli i X) dhe Samgita-Ratnakara e Śārngadeva-s (shekulli i XIII). Kishte shtatë nota (svaras): sa, ri, ga, ma, pa, dha, ni; me 22 madhësi mikrotonale (srutis). Melodia shoqërohej me struktura të ndryshme ciklesh tonale (ragas), që përfshinin ornamente të ndryshme (gamakas). Nga ana tjetër, çdo është e lidhur me një tala ose masë kohore, për të shenjuar ritmin, që mund të jetë i ngadaltë (vilambita), i mesëm (madhya) ose i shpejtë (druta). Së fundmi, kharaja (pedali) është një zë që zëvendëson qendrën tonale, duke ushtruar udhëheqjen gjatë ekzekutimit të veprës[148].
Grup figurash porcelani sancai, nga provinca Henan, shek. VIII
Artikulli kryesor: Arti i Kinës mesjetare
Dinastia Tang (618-907): qe një nga periudhat më të lulëzuara të artit kinez, që u dallua për skulpturën dhe figurat e tij të famshme prej qeramike. Figura më e paraqitur vazhdoi të jetë Buda, ashtu si bodhisattva-t (mistikë budistë), duke veçuar statujën prej druri të polikromuar të Guan Yin-it (ose Bodhisattva e Mëshirës), 2,41 metra e lartë. Në arkitekturë tipologjia kryesore qe pagoda (Hua-yen, Hsiangchi). Në pikturë u shfaq peizazhi, zhanri fillimisht me natyrë elitare, i destinuar për rrethe të ngushta kulturore. Fatkeqësisht, peizazhet Tang nuk kanë mbijetuar deri në ditët tona dhe njihen vetëm nga kopje, si “Tempulli budist i kodrës pas shiut” i Li Cheng-ut (shekulli i X).
Dinastia Song (960-1279): Periudhë në të cilën pati një lulëzim të madh të arteve, ku u arrit një nivel i lartë kulturor që do të kujtohej me admirim të madh në periudhat e mëvonshme. U shfaq gdhendja mbi dru, të ngjyrosur mbi mëndafsh ose letër. Në artkitekturë vazhdoi ndërtimi i pagodave, si pagoda hekzagonale e Kuo-Hsiang-Su-së (960), ose pagoda prej druri e Chang-Tiu-Fu-së. Në qeramikë u dalluan dy tipologji: qeramika me zmalt të bardhë e Ting-tcheu-t, dhe qeramika me zmalttë kuq ose të kaltër e Kin-tcheu-t. Në pikturë vazhdoi peizazhi, me dy stile: verior, me vizatim të saktë dhe ngjyra të pastra, me figura murgjish ose filozofësh, lulesh dhe insektesh; dhe jugori, me penelata të shpejta, ngjyra të ndritshme dhe të holluara, me paraqitje peizazhesh të vrenjtur.
Dinastia Yuan (1280-1368): dinasti me origjinë mongole (perandori i parë i së cilës qe Kublai, nipi i Xhingis Khan-it), Kina u hap më shumë drejt perëndimit, si është paraqitur udhëtimin e famshëm të Marco Polo-s. Në arkitekturë u dallua Pagoda e Bardhë e Pekinit. U zhvilluan veçanërisht artet dekorative: u manifakturuan tapetet, u prodhua qeramikë me forma dhe ngjyra të reja si dhe u përpunuan vepra metalurgjike me vlera të mëdha. Në pikturë u shumuan temat fetare, veçanërisht ato taoiste dhe budiste, ku u veçuan pikturat murale të tempullit Yonglegong (Shanxi) dhe artistë si Huang Gongwang-u, Wang Meng-u dhe Ni Zan-i[149].
Letërsia kineze e kësaj periudhe ishte e shenjuar nga vazhdimësia e prodhimit të mëparshëm. Epoka Tang qe periudha e artë e poezisë kineze, duke veçuar Li Bai-n dhe Du Fu-në, ndërkohë që në prozë u tentua një stil më i thjeshtëzuar, përfaqësuar nga Han Yu-i dhe Liu Zongyuan-i. U shfaq gjithashtu një zhanër i ri, pienhuen-i, përzierje e vargjeve dhe prozës, me natyrë budiste. Gjatë dinastisë Song u shfaq stampa e tipit të lëvizshëm (e shpikur nga Bi Sheng-u), që favorizoi përhapjen e letërsisë. Poezia ishte ngushtësisht e lidhur me muzikën (gjinia “ts'e”), si te Liu Yu-Hui dhe Su She; në prozë u shqua traktati historik Tsê-che T'ong-kien, i Ssê Ma-kuang-ut. Në periudhën Yuan mori rëndësi teatri, ku u shqua Kuan-Han-K'ing dhe Po-Yeu-Fu, ndërsa në poezi shkëlqeu San-K'iu[150].
Në këtë periudhë u prodhua epoka e artë muzikore kineze: u shquan ritet konfucianistë, ku një kor këndonte hymnin, me instrumente frymore dhe zilka (kampanile), një organo që fryhej nga kontrapunti dhe lojëra të ndryshme me citara (ch'in, me 5 tela dhe sê, me 26 tela), për të përcaktuar zgjatjen (tsao-man). Ishte një muzikë kryesisht timbrike, me një harmoni të thjeshtë elementare. Gjatë mbretërimit të perandorit Hsüan-tsung (713-756) vërehet prania në oborr e një orkestre prej 1.300 muzikantësh. Poetët recitonin nën ritmin e një llaude të shkurtër (p'i-p'a), nga muzika e së cilës na kanë ardhur kompozime si Beteja e fundit e Hsiang Yü dhe Këngët e reja nga Yüeh. Gjatë dinastisë Song u popullorizuan shfaqjet muziko-teatrale, si Nan-ch'ü(Këngët e jugut) dhe Pei-ch'ü (Këngët e veriut). Në epokën Yuan lindën dramat muzikore ose operat, me dy shkolla: veriorja dhe jugoria, që kanë mbërritur deri në ditët tona[151].
Periudha Asuka (552-646): hyrja e budizmit në Japoni prodhoi një impakt të madh në nivel artistik dhe estetik, me ndikim të fortë nga arti kinez. Si ndërtesa më e rëndësishme e kësaj periudhe duhet përmendur tempulli i Hōryū-ji (607), përfaqësues i stilit Kudara. Imazhet e para të Buda-s qenë importuar nga kontinenti, por pastaj u vendosën në Japoni një numër i madh artistësh kinez dhe korean (Kannon-i i Kudara-s, shekulli i VI). Piktura shenjon një shije të lartë të vizatimit, me vepra me origjinalitet të madh, si relikari i Tamamushi-t.
Periudha Nara (646-794): Në këtë periudhë arti budist arriti kulmin, duke vazhduar me intesitet të lartë ndikimin kinez. Ruhen pak shembuj nga arkitektura: Pagoda e Lindjes e Yakushi-ji, tempulli i Tōdai-ji, tempulli i Kōfuku-ji, Shōsoin i Nara-s. Në skulpturë mori zhvillim të madh paraqitja e Buda-s: Sho Kannon, Buda i Tachibana-s, Bodhisattva Gakko i Tōdai-ji-ut. Piktura përfaqësohet nga dekorimet murale të Hōryū-ji-t (fundi i shekullit të VII) dhe nga kakemonosy makimonos, histori të pikturuara në një rrotull të gjatë letre ose mëndafshi, me tekste që lidhen me skena ose sutra të ndryshme.
Periudha Heian (794-1185): ikonografia budiste mori një zhvillim të ri me importimin e sekteve të reja nga kontinenti: Tendai dhe Shingon. Arkitektura pësoi një ndryshim në planimetrinë e manastireve, që ngriheshin në vende të veçuara, të parashikuara për meditimin: tempujt e Enryaku-ji, Kongōbu-ji dhe shenjtërorja -pagoda e Muro-ji. Gjatë periudhës Fujiwara (897-1185), tempulli nisi të vendosej në qytet, duke qenë qendra e bashkimit të klasave drejtuese. U ndërtuan sipas modelit të pallateve të mëdhenj, me një dekorim shumë të pasur (manastiri i Byōdō-in-it, gjithashtu i quajtur i feniksit). Në pikturë, shfaqja e shkollës së Yamato-e supozon pavarësinë e pikturës japoneze nga ndikimi kinez; u karakterizuar nga harmonia dhe ndriçimi i saj me ngjyra të ndezuara.
Periudha Kamakura (1185-1333): në këtë periudhë në Japoni u fut sekti Zen, që ndikoi fuqishëm në artin figurativ. Në skulpturë u shqua Shkolla e Nara-s, me figurën më të shquar Unkei-n (statujat e maleve Muchaku dhe Seshin). Arkitektura ishte më e thjeshtë, më funksionale, më pak luksoze dhe e ngarkuar; ndikimi zen krijoi të ashtuquajturin stili Kara-yo. U dallua kompleksi i pesë tempujve të mëdhenj të Sanjūsangen-dō-së (1266). Piktura u karakterizua nga një realizëm më i madh dhe nga introspeksioni psikologjik i saj, duke zhvilluar kryesisht portretet dhe peizazhet.
Periudha Muromachi ose Ashikaga (1333-1573): në këtë periudhë lulëzoi dukshëm piktura, e zhvilluar brenda estetikës zen. Mbizotëroi teknika e akuarelit, transkriptim i përkryer i doktrinës zen, që përpiqej të pasqyronte nëpër peizazhe atë që donte të thoshte, më shumë se nga ajo që paraqiste, ku u shqua Sesshū-i, autori portretesh dhe peizazhesh. Duhet përmendur edhe Shkolla Kanō, që aplikoi teknikën e akuarelit në tema tradicionale. Arkitektura u dallua nga eleganca, duke veçuar rezidencat e fisnikëve: Tempulli i Artë dhe Tempulli i Argjedtë, në Kioto; vlen gjithashtu të përmendet manastiri i Zuiho-ji-ut. U zhvillua dukshëm arti i kopshtarisë, në qeramikë u shqua ajo e Seto-s dhe morën rëndësi objektet e llakut dhe metalit[152].
Tempulli i art, Kyoto
Letërsia japoneze vazhdoi të jetë e ndikuar nga ajo kineze, mbi të gjitha në poezi, ku prodhimi kryesor qe në gjuhën kineze, e konsideruar më e kultivuar: kemi kështu Kaifuso-n (Kujtimet e dashura të poezisë, 751), antologji e poetëve të ndryshëm. Në periudhën Heian pati një rilindje të letërsisë japoneze, duke veçuar narrativën: Genji Monogatari (Relacioni i Genji-t), i Murasaki Shikibu-t, është një klasik i letërsisë niponike, që përshkruan botën e fisnikërisë në një gjuhë të thjeshtë, me ton ndonjëherë erotik. Poezia e epokës qe përmbledhur në antologjinë perandorake Kokinshu, ku ekzaltohej më së pari natyra, e shkruar në waka (krijime me 31 rrokje). Në periudhën Kamakura letërsia u prek nga luftrat e vazhdueshme feudale, e pasqyruar në një narrativë me ton pesimist dhe vetmitare: Hojoki (Narracioni i kabinës time), i Kamo no Chomei-t. Nga periudha Muromachi duhet veçuar Tsurezuregusa (Ese të kohës së lirë), i Yoshida Kenkō-s dhe Sannin Hoshi (Tre priftërinjtë), anonime[153].
Në teatër, në shekullin e XIV u shfaq gjinia e quajtur nō, dramë liriko-muzikore në prozë ose në vargje, me temë historike ose mitologjike. Origjina e tij vendoset në kërcimin antik kakura dhe në liturgjinë shintoiste, megjithëse më vonë u asimilua nga budizmi. Karakterizohet nga një intrigë skematike, me tre personazhe kryesore: protagonisti (waki), një murg udhëtues dhe një ndërmjetës. Narracioni recitohej nga një kor, ndërsa aktorët kryesor shpërfaqeshin nëpërmjet gjesteve, në lëvizje ritmike. Dekoracionet janë të kursyera, përballë madhështisë së veshjeve dhe maskave. Eksponenti i saj kryesor qe Chikamatsu Monzaemon-i[154].
Në muzikë ardhja e budizmit solli ndikimin e huaj, duke dalë dy rryma: muzika e majtë, me origjinë indiane dhe kineze; dhe muzika e djathtë, me origjinë mançu dhe koreane. Këto gjini përdornin instrumente si biwa (llaudë qafë shkurtër), taiko-ja (tambur japonez), kakko-ja (tambur kinez), shôko-ja (gong), sô-no-koto-ja (citara), koma-bue-ja (flauti), hichiriki (oboe-ja), ôteki (flauti i tërthortë) dhe shô-i (organo-ja me frymë). Po ashtu kishte një varietet të madh muzikash të tipit tradicional: dy nga stilet më të vjetër ishin shōmyō-ja («burri i shëndosh që këndon») dhe gagaku («muzika zbavitëse»), të dy vijnë nga periudhat Nara dhe Heian. Për më tepër, gagaku ndahet në sōgaku (muzikë instrumentale) dhe bugaku (muzikë dhe kërcim)[155].
Në Azinë juglindore arti qendronte midis traditës hinduiste dhe budiste, ndërkohë që islami u fut në shekullin e XV, kryesisht në Indonezi. Në kulturat vendore të epokës së bronxit dhe hekurit –nga të cilat u ruajtën mbetje të pakta– vërehet ndikimi kinez, deri në shekullin e VI, kur nis progresivisht ndikimi indian.
Arti khmerr: mbretëria khmerre u vendos në Kamboxhie, duke e arritur kulmin midis shekujve të VIII dhe të XII. Dëshmia e tij kryesore është kompleksi madhështor i Angkor Wat-it (1113-1150), kështjella-tempull kushtuar Vishnu-së, planimetria e së cilës përfaqëson botën. Tempulli qendror është i rrethuar nga katër shenjtërore më të vogla, të kurorëzuara me pika të frymëzuara nga sikhara-t indiane, të ndërtuara me gur gëlqeror me kllapa hekuri. Dallohet po ashtu dekorimi skulpturor në reliev.
Arti tai: U zhvillua në Siam (Tailandë), i karakterizuar nga një arkitekturë vertikale të zgjatura dhe majore, me një kullë-relikare (prang), si tempulli i Vat Sri Sampet-it (shekulli i XVI). Bien në sy imazhet e Buda-s, si ai i Sukhothai-t (shekulli i XIV), në bronx dhe fleta ari.
Arti kam: u krijua në mbretërinë e Champa-s (Vietnami). Në shekujt e VIII-IX përthihti ndikimin hindu (manastiri i Dông-Dương-ut). Në shekullin e XII mbizotëroi ndikimi khmerr, i shkrirë në arkitekturën harmonike me dekorim të kthiellët.
Basoreliev me skenë nga oborri Sailendran në Borobudur, shek. VIIIArti birman: Në Birmani është më i dukshëm ndikimi kinez, si psh. në përdorimin e kupolave kroçerë. Përdorej tulla e stukuar, mbi të cilën realizohej dekorimi. Periudha e tij klasike qe epoka e Pagan-it (shekujt e X-XIII), ku u shquan stūpa-t, që mund të ishin në formë cilindrike, konike, gjysëmsferike, kambane ose qepe (tempulli i Ananda-s, shekulli i XII).
Arti indonezian: përthithi një ndikim fillestar indian –kryesisht gupta–, të dëshmuar te stūpa-t me kupola kambane. Periudha më e lulëzuar arriti midis shekujve të VII dhe të X, kryesisht në Java, ku dinastia Sailendra adoptoi budizmin, duke ndërtuar tempullin e Borobudur-it, stūpa-t më të mëdha në botë, me 120 metra të gjata nga çdo anë dhe 35 metra të larta, duke numëruar 1.500 basorelieve dhe 400 statuja të Buda-s. Midis shekujve të X dhe të XV mbizotëroi përsëri hinduizmi, me një arkitekturë më vertikale, me dekorim në reliev, duke veçuar monumentet funerare (chandi), si ata të Shwentar-it dhe të Kidal-it. Në shekullin e XV u fut islamizmi, ku u dalluan stelat e varreve dhe tipologjitë e reja arkitektonike, si xhamia e Sendang Duwur-it[156].
Në këtë periudhë vazhdoi ekspansioni polinezian deri në skajet e oqeanike (Zelanda e Re, ishujt Kermadec, ishujt Chatham). U prodhua një shumëllojshmëri e madhe kulturore dhe artistike: vetëm në Melanezi, për shembull, ka më shumë se 1.000 grupe etnike të ndryshme. Pjesa më e madhe e manifestimeve artistike ishin me karakter ritual, të lidhura me kërcimet dhe ceremonitë e tipit animist ose politeist. Në Mikronezi u prodhuan komplekse arkitektonike të përpunuara me skulptura guri dhe megalite. Në Yap (ishujt Carolin-e), u shfaq një tip monedhe guri të përbëra nga disqe të mëdhenjë me një vrimë qendrore. Në Guam dhe ishujt Mariane dallonin shtëpitë mbi kollona guri (latte). Në Hawai u ndërtuan tempuj të mëdhenj (heiau), me skulptura druri deri në tre metra që përfaqësonin zotat e tij. Në ishujt Marquises nisi një tip ndërtimi shtëpish megalitike mbi platforma guri, me statuja të mëdha antropomorfike. Në Zelandën e Re, maorët zhvilluan një tip gdhendje druri me figura të liderëve politikë dhe fetarë, ashtu si varëset e gdhendura prej nefriti (hei tiki). Së fundi, duhet veçuar ndërtimi në Ishullin e Pashkës e kokave të mëdha monolitike (moai), nga të cilat 600 e kanë origjinën midis viteve 900 dhe 1600. Janë figura prej 4 ose 5 metrash, që janë vendosur mbi platforma guri që shërbenin si bazë për tempujt (ahu) e kultit të paraardhësve[157].
Arti i Kohës Moderne –pa e ngatërruar me artin modern, që është zakon të përdoret si sinonim i artit konteporan[Sqarime 6], u zhvillua midis shekujve të XV dhe të XVIII. Koha Moderne presupozoi ndryshime rrënjësore në nivel politik, ekonomik, shoqëror dhe kulturor: konsolidimi i shteteve të qendërzuar supozoi vendosjen e absolutizmit; zbulimet e reja gjeografike –veçanërisht kontinenti amerikan– hapën një epokë ekspansioni territorial dhe komercial, duke supozuar fillimin e kolonializmit; shpikja e makinës së shkrimit çoi në një përhapje më të gjerë të kulturës, që u hap ndaj çdo lloj publiku; feja humbi mbizotërimin që kishte në epokën mesjetare, kontriboi në lindjen e protestantizmit; nga ana tjetër, humanizmi lindi si një tendencë e re kulturore, duke i lënë vendin një konceptimi më shkencor të njeriut dhe universit.
Fillimi i historisë së artit si e tillë daton në shekullin e XVI, duke konsideruar Jetët e Vasarit tekstin nismëtar të studimit të artit me karakter historiografik. Metoda që ndoqi eruditi fiorentin ishte biografia e artistit. Kjo metodologji qe ajo që u imponua deri në shekullin e XVIII, kur historiani gjerman Johann Joachim Winckelmann nisi një tip të ri analize të artit duke kërkuar zhvillimin e qytetërimeve një evolucion stilistik[Sqarime 7].
E lindur në Itali në shekullin e XV (Quattrocento), u shtri në në pjesën tjetër të Europës nga fundi i këtij shekulli dhe fillimet e të XVI. Artistët u frymëzuan nga arti klasik greko-romak, gjë për të cilën u quajt «rilindje» artistike pas obskurantizmit mesjetar. Stili, i frymëzuar nga natyra, lindi modele të reja paraqitjeje, si përdorimi i perspektivës. Pa hequr dorë nga temat fetare, mori rëndësi më të madhe paraqitja e qenies njerëzore dhe mjedisit të tij, duke shfaqur tematika të reja si mitologjike ose historike, ose gjini të reja si peizazhi, natyra e qetë si dhe duke përfshirë nudon. Bukuria pushoi së qeni simbolike, si në erën mesjetare, për marr një komponente më razionale dhe të matur, duke u bazuar te harmonia dhe proporcioni.
Davidi i Donatellos, 1428-32
Arkitektura rekuperoi modelet klasike, të përpunuara me një koncept më natyralist dhe me baza shkencore: u rekuperua përdorimi i harkut me sestë të plotë, kupola vozë, kupola gjysëm-sferike dhe ordine-t klasike (dorik, jonik, korintik dhe i përbërë). Struktura e ndërtesës u bazua në përmasat matematike, që kërkonin përsosmërinë e formave, njëkohësisht duke fuqizuar ndriçimin dhe tejdukshmërinë e hapsirave. Në Quattrocento u dallua arkitektura e zhvilluar në Firence: Filippo Brunelleschi (kupola e Santa Maria del Fiore-s, Bazilika e San Lorenzo-s), Leon Battista Alberti (San Andrea i Mantovës); ndërkohë që në Cinquecento qendra artistike kaloi në Romë: Bramante (San Pietro in Montorio, Bazilika e Shën Pjetrit në Vatikan), Antonio da Sangallo (Palazzo Farnese). Në këtë periudhë mori një bum progresiv kopshtaria, që nisi të konceptohej nëpërmjet një vizatimi të strukturuar; lindi i ashtuquajturi «kopshti italian», me kompozim gjeometrik, i ndërtuar mbi tarraca me shkallë (Kopshti i Belvedere-s, Bramante; Villa Madama, Rafaelo). Jashtë Italisë, Rilindja u zhvillua mbi të gjitha në Francë, me veprën e Philibert Delorme-së; Në Gjermani nuk filloi deri në mesin e shekullit të XVI, me kështjellën e Heidelberg-ut dhe, mbi të gjitha në fund të shekullit, në Bavari; në Vendet e Ulëta ndikimi italian u vërejt veçanërisht në dekorim, në struktura gjithësesi me natyrë gotike; në Angli u prodhua stili Tudor, i zhvilluar mbi të gjitha në ndërtimin e pallateve civile, të karakterizuar nga nga përdorimi i harkut Tudor; në Rusi, Rilindja italiane –e futur nga Aristotile Fioravanti– i qe përshtatur stilit bizantin tipikisht rus, si në kompleksin e mahnitshëm të Kremlinit. Në Spanjë u zhvilluan stile të ndryshme: “el plateresco”, i karakterizuar nga përdorimi i veshjeve bugnato, kollona shtyllash dhe dekorim të pasur me groteske (Alonso Covarrubias, Diego de Siloé); dhe purizmi, më i shqetësuar për strukturën racionale të ndërtesës, duke braktisur dekorimin e harlisur të “plateresco-s” (Rodrigo Gil de Hontañón, Andrés de Vandelvira).
Shkolla e Athinës afresk i Raffaello-s, 1509
Skulptura kërkoi po ashtu përkryerjen e idealizuar të klasicizmit, megjithëse deri në shekullin e XVI vazhdoi eleganca kurviline dhe lartësia e përmasave të gotikut ndërkombëtar. Përdoreshin materiale të zgjedhura si mermeri dhe bronxi, me një shije parapëlqyese për format monumentale. Së bashku me tematikën fetare u zhvillua dhe portreti, në bust apo në figura ekuestre, si stili i Romës së Lashtë. U dalluan veçanërisht: Lorenzo Ghiberti, Jacopo della Quercia, Luca della Robbia, Andrea Verrochio dhe, veçanërisht, Donatello (David, 1409; Judita dhe Holoferni, 1455-1460); dhe, jashtë Italisë, Michel Colombe në Francë, Peter Vischer në Gjermani dhe Felipe Bigarny, Bartolomé Ordóñez dhe Damián Forment në Spanjë.
Virgjëresha e Shkëmbinjve, Leonardo da Vinci, 1483-1486
Piktura pësoi një evolucion të dukshëm nga format mesjetare, me forma natyraliste dhe tematika profane ose mitologjike së bashku me fetaret. Studimet e perspektivës lejuan bërjen e veprave me efekt të madh realist, të bazuara te përmasat matematike, me përdorim të veçantë të «prerjes së artë» pas studimit të publikuar nga Luca Pacioli (De Divina Proportione, 1509). U përdor afresku dhe tempera, ndërkohë që u fut vaji në mes të shekullit të XV nga ndikimi flamand. Një nga eksponentët kryesor qe Leonardo Da Vinci, gjeni poliedrik që futi sfumaton ose «perspektivën ajrore», me vepra si Virgjëresha e Shkëmbinjve (1483), Darka e fundit (1495-1497), La Gioconda ose Mona Lisa (1503), etj. Emër tjetër i rëndësishëm qe Rafaelua, mjeshtri i klasicizmit të qetë dhe të ekuilibruar, me një ekzekutim të përkryer piktorik, siç dëshmohet në afresket e tij të Dhomave të Vatikanit. Artistë të tjerë të shquar qenë: Masaccio, Fra Angelico, Paolo Ucello, Andrea del Castagno, Perugino, Piero della Francesca, Benozzo Gozzoli, Domenico Ghirlandaio, Botticelli, Andrea del Verrochio, Luca Signorelli, Andrea Mantegna, Giovanni Bellini, Antonello da Messina etj. Në pjesën tjetër të Europës: Matthias Grünewald, Albrecht Dürer, Hans Holbein i Riu dhe Lucas Cranach i Vjetri në Gjermani; Quentin Metsys dhe Pieter Brueghel në Hollandë; dhe Pedro Berruguete, Alejo Fernández, Vicente Masip, Juan de Juanes, Pedro Machuca dhe Luis de Morales në Spanjë.
Pranvera e Alessandro Botticelli-t, 1482
Artet industriale patën një bum të madh për shkak të shijes për lluksin të klasave të reja të pasura: u zhvillua ebanisteria, mbi të gjitha në Itali dhe Gjermani, duke veçuar teknikën e intarsit, të punuar në drurë me tone të ndryshme për të prodhuar efekte lineare ose të ndonjë imazhi. Tapiceria u shqua në Flandër, me vepra të bazuara në bocete të zhvilluara nga piktorë si Bernard van Orley. Qeramika u përpunua në Itali me bojëra llustruese, duke krijuar ngjyra të ndezuara me efekt të madh. Qelqi u zhvillua veçanërisht në Venecie (Murano), i dekoruar ndonjëherë me fije ari ose me fije qelqi të ngjyrosura. Argjendaria u kultivua nga skulptorë si Lorenzo Ghiberti, me pjesë me virtuozizëm dhe cilësi të lartë, ku dallojnë veçanërisht zmaltet dhe kameot. Me shpikjen e shtypshkrimit u zhvilluan artet grafike, duke shfaqur ose përsosur shumicën e teknikave të gravurës: kalkografia (akuaforten ose etching-un, akuatintin, intaglio-ja, mezzotinta-n dhe puntasekën), linografia, ksilografia etj[158].
Afresk me pamje iluzore i Andrea Mantegna-s, Mantova, 1473
Letërsia rilindase u zhvillua rreth humanizmit, teoria e re që e shkëpuste qenien njerëzore nga roli themelor mbi çdo konsideratë tjerër, veçanërisht fetare. Në këtë periudhë bota e letërsisë mori një shtysë të fortë me shpikjen e shtypshkrimit nga Gutenbergu, gjë që mundësoi aksesin te letërsia nga një publik më i madh. Kjo solli një shqetësim më të madh për drejtshkrimin dhe gjuhësinë, duke nxjerr sistemet e para gramatike të gjuhëve popullore (si ajo spanjolle e Elio Antonio de Nebrija) dhe shfaqur akademitë e para të gjuhëve kombëtare. Midis letrarëve të kësaj periudhe u shquan: Angelo Poliziano, Matteo Maria Boiardo, Ludovico Ariosto, Jacopo Sannazaro, Pietro Bembo, Baldassare Castiglione, Torquato Tasso, Thomas More, Erazmi i Rotterdam-it, François Rabelais, Pierre de Ronsard, Michel de Montaigne, Edmund Spenser, Luís de Camões etj. Në Spanjë nisi një kohë e artë për letërsinë, që do të zgjatej deri në shekullin e XVII: poezia, e ndikuar nga ajo italiane e stilnovistëve, solli figura si Garcilaso de la Vega, frati Luis de León, San Juan de la Cruz dhe Santa Teresa de Jesús; në prozë lindën librat kolorësiak (Amadís de Gaula, 1508) dhe nisi gjinia e pikareske me Lazarillo de Tormes (1554), ndërkohë që u shfaq vepra e Miguel de Cervantes-it, gjeniu i madh i letërsisë spanjolle, autor i të pavdekshmit Don Kishot (1605)[159].
Faqja e titullit të Gargantua-s së François Rabelais-it, 1537Dorëshkrim i "Discorsi sopra la prima Deca di Tito Livio" të Machiavelli-t, 1518
Teatri i rilindjes e kreu gjithashtu kalimin nga teocentrizmi te antropocentrizmi, me vepra më natyralist, karakter historik, duke synuar ti pasqyronte gjërat ashtu siç ishin. Kërkohej rekuperimin i realitetit, i jetës në lëvizje, i figurës njerëzore në hapsirë, në të tre përmasat, duke krijuar hapsira për efektet iluzioniste, te trompe-l'œil. Lindi normativa teatrale e bazuar në tre njësi (veprim, hapsirë dhe kohë), duke u bazuar te Poetika e Aristotelit, teori e futur nga Lodovico Castelvetro-ja. Rreth 1520-ës lindi në veri të Italisë “la Commedia dell'arte”, me tekste të improvizuara, në dialekt, ku mbizotëronte mimika dhe futjen e personazheve arketipik si Arlecchino-ja, Colombina, Pulcinella (e quajtur Guignol në Francë), Pierrot-i, Pantalone-ja, Pagliaccio-ja etj. Si dramaturgët kryesor u shquan Nicolò Machiavelli, Pietro Aretino, Bartolomé Torres Naharro, Lope de Rueda dhe Fernando de Rojas, me veprën e tij të madhe “La Celestina” (1499). Në Angli shkëlqeu teatri elizabetian, me aurorë si Christopher Marlowe, Ben Jonson, Thomas Kyd dhe veçanërisht William Shakespeare-i, gjeni i madh botëror i letërsisë (Romeo dhe Zhuljeta, 1597; Hamleti, 1603; Otello-ja, 1603; Makbethi, 1606)[160].
Faqja e titullit e Orchésographie e Thoinot Arbeau, 1589
Muzika rilindase kërkoi konsakrimin e polifonisë, ashtu si dhe konsolidimin e muzikës instrumentale, që do të evolonte deri te orkestra moderne. U shfaq madrigali si gjini profane që bashkonte tekstin dhe muzikën, duke u bërë shprehja e modelit të muzikës rilindase. Në 1498 Ottaviano Petrucci ideoi një sistem shtypshkrimi të përshtatur për muzikën, në pentagramë, me të cilin nisi botimin e muzikës. Si kompozitor rilindas u shquan Orlandus Lassus-i, Carlo Gesualdo-ja, Giovanni Gabrieli, Tomás Luis de Victoria, Cristóbal de Morales, Claudio Monteverdi dhe Giovanni Pierluigi da Palestrina. Në fund të shekullit të XVI lindi opera, nismë e një rrethi eruditësh (la Camerata Fiorentina) që, me zbulimin se teatri antik grek këndohej, patën idenë e muzikalizimit të teksteve dramatike. Opera e parë qe Dafne (1594), e Jacopo Peri-t, të cilën e pasoi Euridice (1600), e të njëjtit autor; në 1602 Giulio Caccini shkroi tjetër Euridice; dhe, në 1607, Claudio Monteverdi kompozoi “La favola d'Orfeo”, ku shtoi një hyrje muzikore që e quajti sinfoni dhe i ndau strukturat e kënduara në arie[161].
La pieta e Michelangelo-s, 1499-1501
Kërcimi rilindas pati një rivitalizim të madh, nga roli i ri mbizotërues i qenies njerëzore mbi religjonin, në mënyrë të tillë sa shumë autorë e konsiderojnë këtë periudhë si lindjen e kërcimin modern. U zhvillua mbi të gjitha në Francë –ku quhej ballet-comique–, në formë historish të kërcyera, mbi tekste mitologjike klasike, duke qenë shtysa, në radhë të parë e mbretëreshës Caterina de Medici. Zakonisht konsiderohet se balleti i parë qe “Ballet comique de la Reine Louise” (1581), i Balthazar de Beaujoyeulx. Modalitetet kryesore të epokës ishin galarda, pavana dhe tourdion-i. Në këtë periudhë u shfaqën traktatet e para mbi kërcimin: Domenico da Piacenza shkroi “De arte saltandi et choreas ducendi”, duke u konsideruar si koreografi i parë i historisë; Thoinot Arbeau bëri një përmbledhje të kërcimeve popullore franceze (Orchesographie, 1588)[162].
Villa Capra e projektuar nga Andrea Palladio në 1567, VicenzaKrijimi i Adamit, afresk i Michelangelo-s
Manierizmi u shfaq po në Itali në mes të shekullit të XVI si evolucion i formave rilindase[Sqarime 8], duke braktisur natyralizmin si burim frymëzimi për të gjetur një ton më emotiv dhe ekspresiv, duke i dhënë rëndësi interpretimit subjektiv që artisti kishte për veprën e artit. Arkitektura fitoi një karakter më efektiv dhe me ekuilibër të tensionuar, ku u shquan artistë poliedrik si Michelangelo Buonarroti, krijues i absidës dhe kupolës së Shën Pjetrit në Vatikan; Jacopo Vignola (Chiesa del Sacro Nome di Gesù); dhe Andrea Palladio, krijues i një stili vetiak (paladianizmi), siç e shikojmë në Basilica de Vicenza, la Villa Capra (e quajtur “la Rotonda”), San Giorgio Maggiore de Venecia etj. Në Francë u shfaq e famshmja “École de Fontainebleau”. Në Spanjë u prodhua arkitektura herreriane (nga Juan de Herrera), stil i kthjellët dhe i thjeshtë, me forma të thjeshta dhe nudo dekoruese, sipas doktrinës kundërreformiste që do të mbizotëronte; pati si kryevepër realizimin e Monasterio de El Escorial-it.
Amor Sacro e Amor Profano pikturuar nga Tiziano, 1514Botimi i parë i "Don Kishotit" të Miguel de Cervantes-it, 1605.
Skulptura ishte përsëri pasqyrim i pesimizmit që mbizotëronte shoqërinë italiane të gjysmës së dytë të shekullit të XVI, me një art ku deformohej realiteti sipas kapriços, duke mbizotëruar shprehjen sentimentale të artistit, me figura të stilizuara, në pozicione të dhunshme dhe aktualitet dramatik. Shkëlqeu përsëri vepra e Michelangelo Buonarrotit, me vepra me dinamizëm të tensionuar ku binte në sy shprehja e personit të paraqitur: La Pieta (1501), Davidi (1501-1504), Moisiu (1513-1515), La Sagrestia Nuova me Sepolcro Mediceo (1520-1534) etj. Skulptorë të tjerë të rëndësishëm qenë: Baccio Bandinelli, Benvenuto Cellini, Giambologna dhe Jacopo Sansovino; dhe, jashtë Italisë, Jean Goujon dhe Germain Pilon në Francë, Adriaen de Vries në Flandër, Hubert Gerhard në Gjermani, Alonso Berruguete, Juan de Juni dhe Gaspar Becerra në Spanjë.
Piktura manieriste pati një vulë më kapriçoze, ekstravagante, me parapëlqim për format e spërdredhura dhe të stilizuara, duke shtrembëruar realitetin, me prespektiva të shtrembëra dhe atmosfera spektakolare. U shqua në radhë të parë –si në artet e tjera– Michelangelo Buonarroti (autor i dekorimit të Capella Sistina-s), i ndjekur nga Bronzino-ja, Andrea del Sarto, Pontormo, Correggio, Parmigianino, Giorgione, Tiziano, Veronese, Tintoretto, Jacopo Bassano, Giuseppe Arcimboldo etj. Vlen të përmendet edhe Maarten van Heemskerck dhe Abraham Bloemaert në Vendet e Ulta, dhe Bartholomeus Spranger në Gjermani. Në Spanjë u dalluan Juan Fernández de Navarrete, Alonso Sánchez Coello, Juan Pantoja de la Cruz dhe, veçanërisht, El Greco, artist i jashtëzakonshëm, krijues i një stili personal dhe unik, me ndjesi të forta ekspresioniste[163].
Sheshi i Shën Pjetrit në Vatikan, projektuar nga Gian Lorenzo Bernini
Artikulli kryesor: Baroku
Baroku[Sqarime 9] u zhvillua midis shekullit të XVII dhe fillimeve të të XVIII-it. Qe një epokë me debate të mëdhenj në terrenin politik dhe fetar, duke krijuar një ndarje mes vendeve katolike kundërreformiste, ku u fuqizua shteti absolut dhe vendeve protestante me karakter më parlamentar. Arti u bë më i rafinuar dhe i zbukuruar, me mbijetesën e njëfarë racionalizmi klasicist, por me forma më dinamike dhe sensancionale, me parapëlqim për befasuesen dhe anekdotiken, për iluzionet optike dhe efektet dramatike.
Homazh për Dianën nga Annibale Carracci, 1597-1602San Carlo alle Quattro Fontane, projektuar nga Borromini
Arkitektura, në disa linja klasike, mori disa forma më dinamike, me një dekorim të harlisur dhe një ndjenjë skenografike të formave dhe volumeve. Modulimi i hapsirës pati një rol të rëndësishëm, me parapëlqim për lakoret konkave dhe konvekse, duke i dhënë vëmendje të veçantë lojërave optike (trompe-l'œil) dhe këndvështrimi i spektatorit. Njëlloj si në epokën e mëparshme, motori i stilit të ri qe Italia: Gian Lorenzo Bernini qe një nga eksponentët e saj më të mirë, duke qenë realizuesi kryesor i Romës monumentale që njohim sot (kolonada e Sheshit të Shën Pjetrit, baldaquin-i i Shën Pjetrit, Sant'Andrea al Quirinale, Palazzo Chigi-Odescalchi); Francesco Borromini ishte një tjetër emër i madh i epokës, autor i kishave të San Carlo alle Quattre Fontane dhe Sant'Ivo alla Sapienza; gjithashtu u shquan edhe Pietro da Cortona, Baldassare Longhena, Filippo Juvara dhe Guarino Guarini. Në Francë, nën mbretërimin e Luigjit të XIV, nisën një sërë ndërtimesh luksoze: fasada e Palais du Louvre, e Louis Le Vau dhe Claude Perrault; Château de Versailles, e Le Vau dhe Jules Hardouin-Mansart. Në Austri u shqua Johann Bernhard Fischer von Erlach, autor i Karlskirche-s në Vienë. Në Angli duhet përmendur Saint Paul's Cathedral në Londër, e Christopher Wren. Në Spanjë, arkitektura pohoi në gjysmën e parë të shekullit të XVII trashëgiminë herreriane, me Juan Gómez de Mora si figura e dalluar, ndërsa në gjysmën e dytë të shekullit u dallua stili churrigueresco (nga José Benito Churriguera), i karakterizuar nga dekorizmi i harlisur dhe përdorimi i kollonave salamankase (Retablo Mayor de San Esteban de Salamanca).
Rrëmbimi i Proserpinës nga Plutoni nga François Girardon, 1677-1699.Diana dhe Nimfat befasohen nga Fauni, P.P Rubens, 1639
Skulptura mori gjithashtu karakter dinamik, të spërdredhur, ekspresiv, ornamental, duke dalluar lëvizjen dhe shprehjen, me një bazë natyraliste por të shformuar nga kapriçoja e artistit. Në Itali u shqua përsëri Bernini, autor i veprave si Apolo e Dafne (1622-1625), L'Estasi di Santa Teresa (1644-1652), Morte della beata Ludovica Albertoni (1671-1674) etj. Në Francë u dalluan François Girardon, Antoine Coysevox dhe Pierre Puget. Në Spanjë u zgjat imazheria fetare e trashëgimisë gotike, ku u dalluan Gregorio Fernández, Juan Martínez Montañés, Alonso Cano, Pedro de Mena, Francisco Salzillo etj.
Vajza me vath perle, Jan Vermeer, 1665Fabulat e La Fontaine, botim i 1874
Piktura u zhvillua në dy prirje të ndryshme: natyralizmi, i bazuar realitetin strikt të natyrës, me parapëlqimin e dritëhijes –i ashtuquajturi tenebrizëm–, ku duhet përmendur Caravaggio (ose Michelangelo Merisi), Orazio dhe Artemisa Gentileschi, Pieter van Laer, Adam Elsheimer, Georges de La Tour dhe vëllezrit Le Nain; dhe klasicizmi, që qe njëlloj realist por me një konceptim të realitetit më intelektual dhe të idealizuar, ku përfshihen Annibale Carracci, Guido Reni, Domenichino, Guercino, Giovanni Lanfranco, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Hyacinthe Rigaud etj. Në të ashtuquajturin «pieno barroco» (gjysma e dytë e shekullit të XVII), me stil dekorativ dhe mbizotërim të pikturës murale, ku u shquan Pietro da Cortona, Andrea Pozzo, Luca Giordano dhe Charles Le Brun. Përveç këtyre rrymave, kishte një pafundësi shkollash, stilesh dhe autorësh me karakter të ndryshëm, ku dallohen dy shkolla rajonale: ajo flamande (Peter Paul Rubens, Anton Van Dyck, Jacob Jordaens, Frans Snyders), dhe ajo hollandeze (Rembrandt, Jan Vermeer, Frans Hals). Në Spanjë u shqua figura e jashtëzakonshme e Diego Velázquez (La fragua de Vulcano, 1630; La rendición de Breda, 1635; Venus del espejo, 1650; Las Meninas, 1656; Las hilanderas, 1657), ashtu si dhe José de Ribera, Francisco Ribalta, Alonso Cano, Francisco de Zurbarán, Juan de Valdés Leal dhe Bartolomé Esteban Murillo.
"Le Bourgeois Gentilhomme", i Molierit, botim i 1688-ës
Në terrenin e arteve industriale, u shqua veçanërisht ebanisteria, që arriti majat e cilësisë mbi të gjitha në Francë, falë veprës së André-Charles Boulle, krijues i një teknike të re të përdorimit të metaleve (bakri, kallaji) mbi materialet organike (kafkull breshke, perla, fildish) ose e anasjellta. Mes veprave të tij dallohen dy komo të Trianon-it, në Versalles, dhe qosteku me Carro de Apolo en Fontainebleau. U shqua edhe tapiceria, argjendaria –veçanërisht «mineralet e ngurta» në Firence–, qeramika dhe qelqi –që mori rëndësi në Bohemi[164].
Estro Armonico, Antonio Vivaldi, 1700
Letërsia baroke karakterizohej nga i njëjti pesimizëm, me një vizion të jetës së vështirë si luftë, ëndërr ose gënjeshtër, ku gjithëçka është fluturake dhe e kalbshme. Stili i saj ishte madhështor dhe i mbingakuar, me një gjuhë shumë të axhektivuar dhe metaforike. Në një çast të parë u prodhuar rryma të ndryshme: eufuizmi në Angli (John Lyly, Robert Greene), preciosizmi në Francë (Vincent Voiture), marinizmi në Itali (Giambattista Marino), shkolla e parë e Silezisë (Martin Opitz, Angelus Silesius, Andreas Gryphius) dhe shkolla e dytë e Silezisë (Daniel Casper von Lohenstein, Hans Jakob Christoph von Grimmelshausen) në Gjermani. Më pas lindi klasicizmi në Francë, me autorë si François de la Rochefoucauld, Jacques-Bénigne Bossuet, Nicolas Boileau-Despréaux, Jean de La Fontaine, François de Malherbe, Cyrano de Bergerac dhe Madeleine de Scudéry. Në Angli ra në sy vepra poetike e John Milton-it (Parajsa e humbur, 1667). Në Spanjë, ku shekulli i XVII do të quhej “shekulli i artë”, u prodhuan dy rryma: kulteranizmi, i drejtuar nga Luis de Góngora, ku dallohej bukuria formale, me një stil madhështor, metaforik, me shtim të latinizmave dhe lojërave gramatike; dhe konceptizmi, i përfaqësuar nga Francisco de Quevedo dhe Baltasar Gracián, ku mbizotëronte mendjemprehtësia, me një gjuhë konçize por polisemike, me kuptime të shumëfishta në pak fjalë[165].
Johannespassion me autograf të Johann Sebastian Bach-ut, 1738
Teatri Barok zhvilloi mbi të gjitha tragjedinë, bazuar në pashmangësinë e fatit, me një ton klasik, duke ndjekur tre njësitë e Castelvetro-s. Skenografia ishte më ngarkuar, duke ndjekur shijen ornamentale karakteristike të Barokut. U dalluan Pierre Corneille, Jean Racine dhe Molière-i, përfaqësues të klasicizmit francez. Në Spanjë teatri ishte thelbësisht popullor («corral de comedias»), komik, me një tipologji personale, ku u vërehën: bululú, ñaque, gangarilla, cambaleo, garnacha, bojiganga, farándula dhe compañía. U dalluan Tirso de Molina, Guillén de Castro, Juan Ruiz de Alarcón dhe, në radhë të parë Lope de Vega (El perro del hortelano, 1615; Fuenteovejuna, 1618) dhe Pedro Calderón de la Barca (La vida es sueño, 1636; El alcalde de Zalamea, 1651)[166].
Crudel tiranno Amor nga George F. Handel, 1738
Muzika baroke dallohej nga kontrasti, akordet e dhunshëm, volumet e lëvizshme, zbukurimet e ekzagjeruara, struktura e shumëllojshme dhe kontrastuese. U karakterizua veçanërisht nga përdorimi i basit të vazhduar, seksioni instrumental grav që mbështeste pandërprerë pjesën melodike të sipërme. Në këtë epokë muzika arriti maja shumë të larta, duke u shkëputur plotësisht nga zëri dhe teksti, duke nxjerr në pah format e pastra instrumentale (suita, sonata, tokata, koncerti, sinfonia). Me sonatën lindën emrat e shpejtësisë: allegro, adagio, presto, vivace, andante etj. Në muzikën fetare lindën oratori dhe kantata, ndërsa muzika korale triumfonte veçanërisht në botën protestante. Në Spanjë lindën zarzuela dhe tonadilla si shfaqje të muzikës popullore. Midis figurave të mëdha të muzikës baroke duhet kujtuar Antonio Vivaldi, Tommaso Albinoni, Arcangelo Corelli, Marc-Antoine Charpentier, Johann Pachelbel, Heinrich Schütz, Johann Sebastian Bach, Georg Philipp Telemann, Georg Friedrich Haendel etj.
Në opera u dallua shkolla venedikase, vendi i parë ku muzika u çlirua nga tutela fetare apo aristokrate për për tu paraqitur në vendet publike: në 1637 u themelua Teatri i San Cassiano-s, qendra e parë operistike e botës. Filloi parapëlqimi për zërat solistë, kryesisht akutët (tenor, soprano), duke paraqitur fenomenin “castrati” (këngëtar që tridheshin që fëmijë për të ruajtur zërin akut). Opera baroke dallohej nga skenografia e komplikuar, e zbukuruar, e ngarkuar, me ndryshime të befta. U dalluan Pier Francesco Cavalli, Antonio Cesti, Jean-Baptiste Lully, Henry Purcell, Georg Friedrich Haendel etj. Në fund të shekullit të XVII, shkolla napoletane futi stilin më purist, më klasicist, duke thjeshtëzuar argumentet dhe duke bërë opera më të zgjedhura dhe më të sofistikuara. Alessandro Scarlatti futi arien në tre pjesë (aria da capo)[167].
Në Francë, kërcimi barok (ballet de cour) bëri të evolonte muzika instrumentale, me melodia unike por me një ritmikë të përshtatur për kërcimin. Qe veçanërisht e përkrahur nga Luigji i XIV, që e ktheu kërcimin në spektakël të madh (Ballet de la Nuit, 1653, ku ndërhyri i mbiquajturi “mbreti diell”), duke krijuar në 1661 Akademinë mbretërore të Kërcimit. Si koreograf u dallua Pierre Beauchamp, krijues i danse d'école-s, i pari sistem pedagogjik i kërcimit. Tipologjitë kryesore qenë: minuet, bourrée, polonaise, rigaudon, allemande, zarabande, passepied, gigue, gavotte etj. Në Spanjë mbërritën gjithashtu modalitete të ndryshme kërcimi: seguidilla, zapateado, chacona, fandango, jota etj[168].
Hôtel de la Marine ne Paris, projekt i Ange-Jacques Gabriel
E zhvilluar në shekullin e XVIII[Sqarime 10] në përputhje me parimet e shekullit të barokut dhe në fund me neoklasicizmin–, presupozon vazhdimësinë e shfaqjeve kryesore artistike të barokut, me një natyrë më të theksuar dekoruese dhe shijen zbukuruese, që çojnë në një dalldi pasurie, sofistikimi dhe elegance. Përparimi progresiv shoqëror i borgjezisë dhe përparimet shkencore, ashtu si dhe mjedisi kulturor, sollën braktisjen e temave fetare në favor të tematikave të reja dhe sjelljeve më mondane, duke e shkëputur luksin dhe salltanetin si faktorë të rinj të prestigjit shoqëror.
Rezidenca e Würzburg-ut, projektuar nga Johann Balthasar Neumann
Arkitektura kaloi nga grandilokuenca baroke në një shije më delikate, me forma të hijshme dhe me mbizotërimin e hapsirave të vogla, me mjedis për përsiatje, mirëqenie dhe rehati. U krijua moda e ekzotikes, veçanërisht shija për artin oriental. Rokokoja u zhvillua mbi të gjitha në Francë dhe Gjermani, e përfaqësuar fillimisht nga Ange-Jacques Gabriel (Petit Trianon de Versalles, Hotel Biron de París), François de Cuvilliés (Pavillon de Amalienburg de Schloss Nymphenburg në Mynih), Johann Balthasar Neumann (Pallati Episkopal i Würzburg-ut) dhe Dominikus Zimmermann (Wieskirche). Në kopshtari, “kopshtin italian” e pasoi “kopshti francez”, me kompozicion gjeometrik njëlloj si ai italian, por me një perspektivë më të gjatë, kompozim më të thjeshtë, zona më të mëdha lëndine dhe një detaj të ri ornamental: lehet; ku bien në sy kopshtet e Versalles (të dizenjuara nga André Le Nôtre) dhe Jardines de Aranjuez në Madrid.
La Fontana di Trevi
Skulptura mbaj një atmosferë të hijshme, të rafinuar, me disa mbetje të formave baroke, veçanërisht nga ndikimi i Bernini-t. Në Itali duhet vënë në dukje “La Fontana di Trevi”, e Pietro Bracci-t dhe Filippo della Valle-s. Në Francë u shqua vepra e Edmé Bouchardon, Jean-Baptiste Pigalle dhe Étienne-Maurice Falconet. Në Gjermani u dallua Georg Rafael Donner, Franz Ignaz Günther dhe vëllezrit Asam (Cosmas Damian dhe Egid Quirin). Në Spanjë mund të dallojmë Juan Pascual de Mena dhe Luis Salvador Carmona.
Les Progres de l'amour, Fragonard, 1771-1773
Piktura lëvizi midis ekzaltimit fetar dhe peizazhit vedutist në Itali (Giambattista Tiepolo, Canaletto, Francesco Guardi) dhe skenave oborrtare të Jean-Antoine Watteau, François Boucher, Jean-Baptiste-Siméon Chardin dhe Jean-Honoré Fragonard në Francë, duke kaluar më tutje te portreti anglez i Joshua Reynolds dhe Thomas Gainsborough. Figurë më vete dhe piktor i paklasifikueshëm është spanjolli Francisco de Goya, që evoloi nga natyra pak a shumë rokoko deri te njëlloj pre-romanticizmi, po me një vepër personale dhe shprehëse e një ndjesie të fortë intimiteti. Kultivoi shumë gravurën, duke veçuar njëkohësisht kartonët e tij për tapiceri. Midis veprave të tij dallohen: los Caprichos (1799), La familia de Carlos IV (1800), El tres de mayo de 1808 en Madrid (1814), las Pinturas negras (1820) etj.
Kapaku i "L'Esprit des Lois" te Montesquieu-ës, 1749
Artet dekorative morën një rëndësi të veçantë, meqë, siç është sinjalizuar, rokokoja qe një art i mjedisit borgjez kushtuar salltanetit dhe luksit. U zhvillua dukshëm interiori, me theks të veçantë te orenditë, pasqyrat, mëndafshet, tapetet dhe objektet prej porcelani. Kjo e fundit mori një përhapje të madhe, mbi të gjitha ajo e Saksonisë dhe Sevres, me motive delikate zbukurues, parapëlqyeshmërisht të stilit oriental. Në porcelan u fabrikuan gjithashtu edhe formate të vogla skulpturore me motive galante, pastorale ose të Commedia dell'arte. Në orendi u zhvillua “stili Chippendale» (nga Thomas Chippendale), i karakterizuar nga eklektizmi, përzierje elementesh gotike, rokoko, paladiane dhe kinezëria. Në Spanjë fituan vëmendje tapetet e “Real Fábrica de Santa Bárbara”, disa nga të cilët të dizenjuar nga Goya. Në këtë epokë u shfaq litografia, modalitet i ri i gravurës mbi gurin gëlqeror, i shpikur nga Aloys Senefelder në 1778[169].
Faqja e titullit e Kontratës Sociale të Jean-Jack Rousseau-it, 1762
Në nivel letrar, shekulli i XVIII qe ai i iluminizmit, projekt i nisur me L'Encyclopédie de Diderot dhe D'Alembert dhe që presupozonte shenjtërimin e racionalizmit në nivel filozofik, duke e venë theksin te idea e përparimit të qenies njerëzore dhe kapacitetit të tij të pakufizuar, koncept që hodhi themelet e erës moderne. Përfaqësuesit e tij kryesor qenë Montesquieu, Voltaire, Denis Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Abati Prévost, André Chénier, Giambattista Vico, Alexander Pope, Daniel Defoe, Jonathan Swift etj. Në Spanjë u vërejt ndikimi francez te një letërsi kritike dhe spekullative, që arriti kulmin me gjininë e esesë; spikatën Benito Jerónimo Feijoo, Diego de Torres Villarroel, Ignacio Luzán dhe José Francisco de Isla. Duhet theksuar gjithashtu themelimi, në këtë kohë, i “Biblioteca Nacional” dhe “la Real Academia Española”[170].
Dorëshkrim muzikor i Baldassare Galuppi-t
Teatri në shekullin e XVIII ndoqi modelet e mëparshme, duke vënë në dukje si risinë kryesore, reformën që bëri Carlo Goldoni në komedi, duke braktisur vulgaritetin dhe duke u frymëzuar nga zakonet dhe personazhet e jetës reale. Gjithashtu, u zhvillua edhe drama, e vendosur mes tragjedisë dhe komedisë. Skenografia qe më natyraliste, me më shumë kontakt midis aktorëve dhe publikut. Montazhet zakonisht ishin më popullore, duke tërhequr një publik më të madh, duke e braktisur rezervimin e teatrin për klasat e larta. Me organizimin e spektakleve më komplekse, nisi të vihej në pah figura e regjizorit. Si dramaturg spikatën Pietro Metastasio, Pierre de Marivaux, Pierre-Augustin de Beaumarchais dhe Voltaire-i. Në Spanjë, Nicolás Fernández de Moratín u shqua me «comedia de salón» të shtatëqintës, bazuar te Molière-i[171].
Rokokosë në muzikë i korrespondon e ashtuquajtura «música galante», që ishte më e qetë se barokja, më e lehtë dhe e thjeshtë, e dashur, dekorative, duke theksuar sentimentalizmin. U braktis shija për kontrastin dhe u kërkua gradimi zanor (kreshendo, diminuendo). Në të ashtuquajturën Shkolla e Mannheim-it u zhvillua muzika sinfonike, me orkestrën e parë të madhe moderne (40 instrumente), nismë e princi-zgjedhës Karl Theodor i Wittelsbach-ut. Përfaqësuesi i saj kryesor, Johann Stamitz, konsiderohet drejtori i parë i orkestrës. Midis muzikantëve të epokës spikatën pasuesit e Bach-ut: Wilhelm Friedemann, Carl Philipp Emanuel, Johann Christoph Friedrich dhe Johann Christian –ky i fundit futës i pianos në muzikën sinfonike, e shpikur në 1711 nga Bartolomeo Cristofori–. Në opera, së bashku me të zgjedhurën, u shfaq edhe «opera bufa», me natyrë komike, e paracaktuar për një publik më popullor, nën ndikimin e la Commedia dell'arte (Niccolò Piccinni, Baldassare Galuppi)[172].
Kërcimi vazhdoi të zhvillohej mbi të gjitha në Francë, ku në 1713 u krijua Shkolla e Baletit të operës së Parisit, akademia e parë e kërcimit. Raoul-Auger Feuillet krijoi në 1700 një sistem notacioni për kërcimin, që të mund të transkriptonte me shkrim llojet e ndryshme të hapave të kërcimit. Në këtë epokë kërcimin nisi të pavarsohej nga poezia, opera dhe teatri, duke ndjekur autonominë e vet si art dhe formuluar një fjalor të vetin. Filluan të shkruheshin vepra muzikore vetëm për balet, ku u shqua Jean-Philippe Rameau –krijues i opera-baletit– dhe të shfaqeshin emra balerinësh të shquar, si Gaetano Vestris dhe Marie Camargo. Në nivel popullor, vallëzimi në modë qe valsi, ndërkohë që në Spanjë doli flamenkua[173].
Historia e Artit Antik, Johann J. Winckelmann, 1764
Bumi i borgjezisë pas Revolucionit Francez favorizoi shfaqjen e formave klasike, më të pastra dhe më të kursyera, në kundërvendosje me teprimet zbukuruese të barokut dhe rokokosë, të identifikuara me aristokracinë. Në këtë mjedis vlerësues të trashëgimisë klasike greko-romake ndikuan zbulimet arkeologjike të Pompejit dhe Herkulanos, së bashku me përhapjen e një ideologji përkryerje të formave klasike të zhvilluar nga Johann Joachim Winckelmann, që pohonte se në Greqinë e Lashtë u arrit bukuria e përkryer, duke gjeneruar mitin mbi përsosmërinë e bukurisë klasike që kushtëzon ende edhe sot perceptimin e artit[Sqarime 11].
Glipoteka e Mynihut, projektuar nga Leo von Klenze
Arkitektura neoklasike ishte më racionale, me natyrë funksionale dhe njëfarë atmosfere utopike, siç shikohet në pohimet e Claude-Nicolas Ledoux dhe Étienne-Louis Boullée. Duhet të veçohen dy tipe arkitekturash neoklasike: ajo e trashëgimisë baroke, por e zhveshur nga dekorimi i tepërt për tu dalluar nga ajo rokoko; dhe ajo neoklasike e mirëfilltë, me linja të kursyera dhe racionale, e kthjellët dhe funksionale. Të parës i përkasin vepra si Panteoni i Parisit, nga Jacques-Germain Soufflot, ose Opera e Berlinit, nga Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff; gjithashtu, në këtë linjë, u shqua neopaladianizmi britanik dhe amerikano verior. Në linjën e re më racionale mund të përmendet projekti urbanistik i Palais des Tuileries, nga Pierre-François-Léonard Fontaine (nismëtar i të ashtuquajturit «Style Empire»); la Piazza del Popolo në Romë, nga Giuseppe Valadier; Walhalla e Regensburgut, nga Leo von Klenze; dhe Museo del Prado në Madrid, nga Juan de Villanueva.
Psikja dhe Kupidi, Antonio Canova, 1788-1793
Skulptura, me logjikë referuese greko-romake, pati si figurat kryesore: Jean-Antoine Houdon, portretist i shoqërisë para-revolucionare (Rousseau, Voltaire, Lafayette, Mirabeau); Antonio Canova, që punoi për papët dhe oborrin e Napoleonit (Paulina Borghese si Venusi, 1805-1807); dhe Bertel Thorvaldsen, shumë i ndikuar nga skulptura greke, kushtuar mitologjisë dhe historisë antike (Jasoni me lëkurën e artë, 1803). Emra të tjerë që u dalluan do të ishin John Flaxman, Johann Gottfried Schadow, Johan Tobias Sergel dhe Damià Campeny.
Napoleoni kalon Alpet, J.-L. David, 1801
Piktura mbajti një karakter të kursyer dhe të ekuilibruar, e ndikuar nga skulptura greko-romake apo figura si Raffaello-ja dhe Poussin-i. U shqua veçanërisht Jacques-Louis David, piktor “zyrtar” i Revolucionit Francez (Betimi i Horacëve, 1784; Vdekja e Marat-it, 1793; Napoleoni duke kapërcyer Alpet, 1800). Gjithashtu vlen të kujtohen dhe François Gérard, Antoine-Jean Gros, Pierre-Paul Prud'hon, Anne-Louis Girodet-Trioson, Jean Auguste Dominique Ingres, Joseph Wright of Derby, Johann Zoffany, Angelika Kauffmann, Anton Raphael Mengs, Joseph Anton Koch, Asmus Jacob Carstens, José de Madrazo etj[174].
Flauti magjik, botimi I, Bonn, 1793, W. A. Mozart
Artet dekorative u zhvilluan në stile të ndryshme, disa prej të cilëve vazhduan edhe përgjatë shekullit të XIX: “Le Style Directoire” shfaqur në Francë në kohën e Direktoratit (1795-1805), i karakterizuar nga linjat e thjeshta, klasike, të kthjellta, pa zbukurime të tepërta; “Le Style Empire” u zhvillua në Francën napoleonike dhe të Restaurimit, nga kaloi në pjesën tjetër të Europës, duke zëvendësuar kthjelltësinë për salltanetin dhe luksin, me një stil madhështor, me parapëlqim për temat ekzotike dhe orientale; Në të kundërt, stili gjerman Biedermeier paraqiti një dizajn më praktik dhe komod, me linja të thjeshta dhe familjare. Këta stile ndikuan atë “isabelian” spanjoll dhe “viktorian” anglez, me atmosferë borgjeze, kushtuar luksit dhe salltanetit, megjithatë pa hequr dorë nga rehatia dhe funksionaliteti.
Dorëshkrim i Le Nozze di Figaro, W. A. Mozart
Në nivel letrar, në fund të shekullit të XVIII u prodhua një kthim te premisat klasiciste, me pretendimin e vendosjes së një tipi letërsie perceptive, me një bazë etike dhe intelektuale. Shumë nga autorët e kësaj epoke u gjendën midis neoklasicizmit dhe pre-romanticizmit, duke dalluar: Friedrich Gottlieb Klopstock, Christoph Martin Wieland, Henry Fielding, Laurence Sterne etj. Në Spanjë, u vu re ndikimi i klasicizmit francez dhe porositë e ngulitura nga Boileau, ku u vunë në pah José Cadalso, Juan Meléndez Valdés dhe Gaspar Melchor de Jovellanos, ashtu si fabulistët Tomás de Iriarte dhe Félix María Samaniego[175]. Teatri neoklasik solli pak variacione në krahasim me zhvillimet përgjatë shekullit të XVIII, duke qenë karakteristika e saj kryesore frymëzimi te modelet klasike greko-romake, shenjë identiteti e kësaj rryme. U dalluan: Vittorio Alfieri, Richard Brinsley Sheridan dhe Gotthold Ephraim Lessing dhe, në Spanjë, Leandro Fernández de Moratín dhe Vicente García de la Huerta[176].
Monumenti i Mozartit në Vienë, punim i Viktor Tilgner-it, 1900
Muzika klasike[Sqarime 12] e përfshirë midis një të tretës së fundit të shekullit të XVIII dhe fillimet e të XIX kulminimi i formave instrumentale, të konsoliduara me strukturimin përfundimtar të orkestrës moderne. Klasicizmi u shfaq në ekuilibrin dhe qetësinë e kompozimit, kërkimi i bukurisë formale, përkryerjes, në format harmonike dhe frymëzuese të vlerave të larta. Lindi forma-sonatë, formë e re kompozimi që konsiston në zbërthimin e temës, duke kapur ritmin ose melodinë, por duke ndëruar tonalitetin nëpërmjet modulacionit. Muzika e dhomës evoloi me shndërrimin e basit të vazhdushëm në formate të veçanta: dúo, trío, cuarteto, quinteto etj. Muzika klasike u përfaqësua kryesisht nga: Franz Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart, Christoph Willibald Gluck, Luigi Boccherini dhe Domenico Cimarosa. Opera klasike ishte më pak e ngarkuar nga baroku, me një muzikë të kursyer, ma zbukurime vokale, arie të kufizuara, recitativ me shoqërim orkestral, argumente më solid dhe personazhe më të vërtetë. U dalluan: Jean-Philippe Rameau, Christoph Willibald Gluck dhe, veçanërisht, Wolfgang Amadeus Mozart, autor i disa prej operave më të mira të historisë (Le Nozze di Figaro, 1786; Don Giovanni, 1787; Flauti magjik, 1791)[177].
Baleti klasik eksperimentoi gjithashtu një zhvillim të madh, mbi të gjitha falë prurjes teorike të koreografit Jean-Georges Noverre dhe ballet d'action-it të tij, që shkëpuste sentimentin mbi rixhidecën gjestuale të kërcimit akademik. U kërkua një natyralizëm më i madh dhe një ndërthurje më e mirë e dramës me muzikën, fakt i perceptueshëm në veprat e kompozitorit Gluck, që eliminoi shumë konvencionalizma të kërcimit barok. Një tjetër koreograf i rëndësishëm qe Salvatore Viganò, që solli më tepër vitalitet në «trupën e baletit», shpura që shoqëronte balerinën protagonist, mori më tepër pavarësi nga ata[178].
Që nga zbulimi i Amerikës nga Kristofor Kolombi në 1492 deri në pavarësinë e vendeve amerikane përgjatë shekullit të XIX (të fundit Kuba dhe Porto Rikoja në 1898) u zhvillua i ashtuquajturi art kolonial, që qe një pasqyrë besnike e artit të krijuar në metropol, duke u zhvilluar të njejtit stile artistike të kontinentit evropian, kryesisht Rilindja, Baroku dhe Rokokoja. Shfaqjet kryesore të artit kolonial u prodhuan në dy qendrat gjeografike më të rëndësishme në erën para-kolombiane: Meksika dhe Peruja.
Arkitektura u bazua në të njëjtat tipologji ndërtimesh të kulturës evropiane, kryesisht kisha dhe katedrale, duke parë përparimin e shpejtë të punës së ungjillizimit të popujve vendas të Amerikës, por edhe ndërtesa civile si komunat, spitalet, universitetet, pallate dhe vila të veçanta. Gjatë gjysmës së parë të shekullit të XVI qenë urdhërat fetarë të ngarkuarit me ndërtimin e kishave të shumta në Meksikë, parapëlqyeshmërisht një tip kishash të fortifikuara të quajtura «capillas de indios». Në mes të shekullit nisën të ndërtoheshin katedralet e para të mëdha, si ato të Meksikës, Puebla, Guadalajara, Cuzco dhe Córdoba. Arkitektura baroke u karakterizua nga një dekorim i harlisur, që do të rezultonte i rënduar në atë që u quajt «ultrabarroco» (Fachada del Sagrario e Katedrales së Meksikës). Në Peru, ndërtimet e zhvilluara në Lima dhe Cuzco që nga 1650 treguan disa karakteristika origjinale që përparuan duke u përfshirë në barokun evropian, si në përdorimin e mureve të mbushura dhe kollonave salamankase (Iglesia de la Compañía, Cuzco). Në shekullin e XVIII arkitektura u orientua në një stil më të harlisur, duke i dhënë një paraqitje të pangjashme barokut limas (Palacio del Marqués de Torre-Tagle).
Skulpture engjëlli e Aleijadinho-s
Shfaqjet e para të pikturës koloniale qenë ato të skenave fetare të përpunuara nga mjeshtër anonim, si imazhet e Virgjëreshës me Fëmijën. Prodhimi artistik i bërë në Nueva España nga indigjenët në shekullin e XVI quhet arti indo-i krishterë. Piktura baroke mori ndikimin e tenebrizmit seviljan, kryesisht të Zurbarán-it, si mund të shfaqet në veprën e meksikanëve José Juárez dhe Sebastián López de Arteaga dhe të bolivianit Melchor Pérez de Holguín. Në fundin e shekullit të XVI u shqua “Escuela cuzqueña” e pikturës, e përfaqësuar në radhë të parë nga Luis de Riaño dhe Marcos Zapata. Në shekullin e XVIII ndikimin kryesor do ta kishte ajo e Bartolomé Esteban Murillo-s dhe në disa raste –si në Cristóbal de Villalpando– ajo e Juan de Valdés Leal-it. Spikatën Gregorio Vázquez de Arce në Kolumbi dhe Juan Rodríguez Juárez dhe Miguel Cabrera në Meksikë.
Në skulpturë shfaqjet e para qenë përsëri në fushën fetare, në formatin e lirë dhe altarpieces për kishat, të konfeksionuara përgjithësisht në dru të mbuluar me gips (allçi) dhe të dekoruara me të kuqe gjaku –aplikim i drejtpërdrejt i ngjyrës– ose i praruar –mbi një fund argjendi dhe ari–. Në fillimet e shekullit të XVII lindën shkollat e para vendore, si shkolla quiteña dhe ajo cuzqueña, duke theksuar punën mbështetëse të urdhërit jesuit. Në barok u shqua vepra skuptorike e zhvilluar në Lima, si muret e gurit të Katedrales së Limas. Në Brazil u dallua vepra e Aleijadinho-s[179].
Në këtë epokë, në kontinentin afrikan vazhdoi diversiteti i stileve dhe shfaqjeve artistike, për shkak të shumëllojshmërisë etnike dhe fetare dhe organizimeve të ndryshme shoqërore, që nga popujt nomad deri te shtetet e qendërzuar si Benin-i, Dahomey, Kongo-ja dhe Ashanti. Materiale kryesore ishin druri, guri, fildishi, metali, argjila, lëkurët, pendët, guackat etj. Në malet Drakensberg (Afrika e jugut), San-ët (ose bushmenët) realizuan mijëra piktura shkëmbore midis shekujve të XVIII dhe XIX, të lidhura me rituale shamanike. Në rajonin e Owerri-së (Nigeri) u ndërtuan një sërë ndërtesash përkushtimore të quajtura mbari, të dekoruara me piktura dhe skulptura. Në Mali spikatën ndërtimet prej qerpiçi, si Xhamia e Madhe e Djenné-s, e datuar fillimisht si e shekullit të XIII por e rindërtuar disa herë të tjera. Në Ashanti (Ghana aktuale) morën rëndësi thurjet e quajtura kente, prej pambuku ose mëndafshi, të dekoruara me motive gjeometrike.
Skulptura qe aktiviteti kryesor artistik në kontinent në përgjithësi, e karakterizuar nga ekspresiviteti i tyre i lartë dhe forca emotive, që arriti të ndikonte artin e avangardave evropiane kur kolonializmi favorizoi krijimin e muzeve etnografik që mblodhën veprat e artit afrikan në gjithë Europën. Në Benin u bënë figura tunxhi që nga shekulli i XV deri në të XIX. Në Ashanti u shfaq një stil natyralist skulpturash të vogla metali (shekujt e XVII-XX). Në kulturën yoruba (midis Nigerisë, Beninit dhe Togo-s) u shumuan relievet në dru të gdhendur, si në portat e pallatit të Ikere-s, të skulptorit Olowe de Ise. Tipologji të tjera qenë: fetishet ose «figurat e fuqisë» (nduda), të lidhura me rite tej-tokësore, me figura antropomorfike të mbështjella me pëlhura, lëkura ose pendë; pfemba-t, të kushtuara mëmësisë, përgjithësisht një grua me një fëmijë në krahë; dhe mbulu-ngulu-t, relikarie mbrojtëse. Farkëtuan edhe figura prej hekuri, si ajo e mbretit Glele i Dahomey-t, me përmasa natyrore, vepra e Akate Akpele Kendo-s (1860). Së fundmi, u shquan maskat, të paracaktuara për rite me natyrë të veçantë (funerare, bujqësore, pjellorie etj.[180]).
Gjatë kësaj periudhe në Indi hyri arti islam. Pushtimi mysliman, që arriti kulmin në Perandorinë Moghule, shkaktoi një tronditje të madhe në shoqërinë indiane dhe sidomos në në artin e saj. Formave tradicionale ju shtuan elemente karakteristike të artit islam, me tipilogji të reja si xhamia. Ky sinkretizëm artistik u shfaq në ndërtime si xhamitë e Lahorey Delhi dhe në varrezat e Agra-s, mbi të gjitha në të famshmin Taxh Mahal (shekulli i XVII). Gjithashtu, u zhvilluan kopshtaria dhe miniatura, të dyja të ndikimit pers dhe morën rëndësi të madhe artet tekstile dhe argjendaritë e montuara (si Froni i Aurangzeb-it).
Tempulli Meenakshi, Madurai, Indi
Arti tradicional hindu u shfaq në tempullin e mrekullueshëm të Meenakshi-t (Madurai), ashtu si në shkollën miniaturiste të Raxhputit, ku jetonte një bashkësi jainiste që krijoi një art që pati një përhapje të madhe në Perëndim, i farkëtuar në një bashkësi tempujsh dhe skulpturash mermeri me zbukurime gurësh me ngjyra, të dekoruar me saktësi të madhe. Duke filluar nga shekulli i XII skulptura u realizua më shumë në bronx se në gur, duke veçuar paraqitjet e zotit Shiva në pozicion kërcimi; më pas do të ishin karakteristike portretet e luftëtarëve dhe oborrtarëve, traditë që fillon në shekullin e XVIII. Arkitektura në fund të kësaj periudhe evoloi drejt formave gjithmonë e më komplekse, me pasuri të madhe dekoruese, në të cilat mund të quhet një fazë «baroke» e artit indian (megjithëse pa pasur paralelizma me barokun evropian)[181].
Në letërsi veçantia kryesore e kësaj epoke qe shfaqja e gjuhëve popullore, duke lindur një letërsi në hindi, bengali, tamil, marati, guyarati, telugu, rayastani etj. Në gjininë dramatike u dallua Anandarayamakhin, autor i Jiva-nandana (deri në 1700), dramë alegorike që paraqet shpirtin njerëzor si një mbret i burgosur në pallatin e tij (trupi); dhe në poemën epike dallohet Ram-chari-manas i Tulsidas-it, ripunim i Ramaiana-s me pastërti të madhe gjuhësore dhe stilistike. Teatri derivoi në kohë më të vona nga dutangada antike ―ku mbizotëron kërcimi dhe mimika ― në një modalitet të quajtur kathakali, që gjithashtu e vendos theksin te muzika dhe gjestet. Në këtë interpretim mori rëndësi të madhe gjuha e duarve (mudras, me 24 pozicione bazike dhe të tjera të kombinuara), ashtu si dhe shprehja e fytyrës dhe lëvizjet e syve (navarasya). Pati gjithashtu rëndësi kozmetika, ku ngjyrat ishin simbolike, të identifikuara me rolin dhe personazhin[182].
Muzika po ashtu mori ndikimin mysliman, megjithëse vazhduan format e lashta tradicionale, të bazuara te ragas. Pa dyshim që bashkëjetesa e të dy modaliteteve shkaktoi një ndarje në dy traditat muzikore të diferencuara: veriorja ose industanikja, më e ndikuar nga muzika arabe; dhe jugorja ose karnatikja, më konservuese e traditës së lashtë. E para ishte më elegante, dekorative dhe romantike, ndërkohë që e dyta ishte më e kursyer dhe intelektuale. Kërcimi po njëlloj u nda midis kathak-ut në veri, prej tipi më profan; dhe bharata-natiam-i në jug, më fetar[183].
Pallati i Harmonise Supreme (Qyteti i ndaluar), Pekin
Dinastia Ming (1368-1644): supozonte restaurimin e një dinastie autoktone pas periudhës mongole, duke rikthyer traditat e vjetra kineze. Perandori i tretë i dinastisë, Yongle, trasferoi kryeqytetin nga Nankin-i në Pekin (1417), duke ndërtuar një Pallat Perandorak (Qyteti i Ndaluar), me tre oborre të mëdhenj të rrethuar nga një mur prej 24 kilometrash dhe një kompleks i gjerë ndërtesash ku dallohen Salla e Harmonisë Supreme (me fronin perandorak) dhe Tempullin e Qiellit. Piktura e kësaj periudhe ishte tradicionale, me karakter natyralist dhe njëfarë pasurie, si në veprën e Lü Ji, Shen Zhou, Wen Zhengming etj. Gjithashtu u dallua porcelani, shumë i lehtë dhe me tone shkëlqyes, përgjithësisht në bardh e kaltër dhe nisi dekorimin e vazove të bronxit me zmalt.
Dinastia Qing (1644-1911): dinasti me origjinë mançu, në art konsiderohet si vazhduese e formave tradicionale. Piktura ishte mjaft eklektike, kushtuar temave floreale (Yun Shouping), fetare (Wu Li), peizazhistike (Gai Qi) etj. Në arkitekturë, u vazhdua ndërtimi –dhe, në disa raste, restaurimi– i rezidencës perandorake, me të njëjtën vulë stilistike, në kohën që u ndërtuan tempuj dhe vila të reja aristokratike, duke dalluar pasurinë e materialeve (parmakë mermeri, çati qeramike etj.). Vazhdoi njëlloi traditën e arteve të aplikuara, veçanërisht ebanisteria, porcelani, mëndafshi, llaku, zmalti, xhada etj. Duhet përmendur se manifakturat kineze ndikuan në dekorimin rokoko evropian (të ashtuquajturat kinezërirat)[184].
Peizazh nga lumi Luo, pikturë në letër nga Ding Guanpeng, shekulli XVIII, National Palace Museum, Taipei.
Letërsia vazhdoi të jetë tradicionalisht oborrtare, duke dalluar në epokën Ming prodhimin teatral, me vepra si Rrethi i allçisë i Li-Hsing-Tao, Kitara e Kao Ming dhe Pavioni i T'ang-Hien-Tsu. Në prozë u dallua Majmuni i Wu Cheng'en, me natyrë alegorike; dhe Kumbulla e vazos së artë e Wang Shih-chên, rrëfim me natyrë erotike. Në epokën Qing poezia u dallua nga virtuozizmi i saj, duke shfaqur për herë të parë ndikimi perëndimor në veprën e Huang-Tuen-Hien. Narrativa ishte më humaniste, si mund të perceptohet te P'u-Song-Ling dhe Ts'ao-Sine-K'in, autor i Hong-leu-mon, romani më i famshëm kinez i dashurisë; Të diturit i Wu-Ching-Tzu, një roman me natyrë satirike[185].
Muzika vazhdoi traditat e mëparshme, të përmbledhura në Manualin e muzikës të Tsai Yü (1596). Nga kjo epokë shquhen këngët për citara, me dy mënyra: këngë të shkurtra (hsiao-ch'ü), me pjesë të shoqëruar me muzikë; dhe këngët e gjata (ta-ch'ü), pastërtisht instrumentale. Në dinastinë Ming u dallua kompozitori Wei Liang-fu, krijues i një stili të ri dramatik me opera prej 30 aktesh (k'un-ch'ü), me pjesë të kënduara dhe pjesë të deklamuara. Instrumenti kryesor ishte flauti i tërthortë (ti), bashkë me kitarën (san-hsien), llaudën e shkurtër (p'i-p'a) dhe tamburin (pan-ku). Gjatë dinastisë Qing lindi një tip i ri opere (ching-hsi), më popullor, me shoqërim me violinë me një tel (hu'chpin). Në këtë periudhë nisi ndikimi perëndimor, në kohën që muzika kineze arriti në Perëndim, siç shikohet në hapjen e Turandot së Carl Maria von Weber (1809)[186].
Periudha Momoyama (1573-1615): arti i kësaj epoke u shkëput nga estetika budiste, duke theksuar vlerat tradicionale japoneze, megjithëse gjatë kësaj periudhe u morën ndikimet e para nga Perëndimi. U ndërtuan kështjella dhe pallate të mëdhenj: pallati i Fushimi-t, kështjella e Himeji-t dhe Osaka-s. Në pikturë, shkolla e Tosa-s vazhdoi traditën epike japoneze (Mitsuyoshi, Mitsunori). Qeramika pati një moment kulminant: Seto vazhdoi duke qenë një nga të parat qendra të prodhimit, ndërsa në Mino lindën dy shkolla shumë të rëndësishme: Shino dhe Oribe. Në prodhimet e llakut u dallua emri i Honami Kōetsu.
Periudha Edo ose Tokugawa (1615-1868): kjo periudhë artistike përputhet me historikun e Tokugawa-s, në të cilin Japonia u mbyll nga të gjitha kontaktet e jashtme. Ndërtesat më të rëndësishme janë maulozeu i Toshogu-t në Nikkō dhe pallati i Katsura-s në Kioto. Gjithashtu, nga kjo epokë janë karakteristike shtëpitë e çajit (chashitsu). U zhvillua dukshëm piktura, që mori një vitalitet të madh, ku spikatën Tawaraya Sōtatsu dhe Ogata Kōrin, ashtu si dhe shkolla e Ukiyo-e-s, që spikati për paraqitjet e tipave dhe skenave popullore (Kitagawa Utamaro, Katsushika Hokusai, Utagawa Hiroshige). Qeramika krijoi një nga qendrat më të mëdha të prodhimit në Kioto, me ndikim nga arti kinez dhe korean; artisti i saj kryesor ishte Nonomura Ninsei. Në këtë periudhë u prodhuan porcelanët e parë, me një qendër të parë prodhuese në Arita; spikati shkolla e Kakiemon-it, Nabeshima-s dhe Ko-Kutami-t[187].
Lulëzimi i qershisë dhe panjës në vjeshtë me copa poezish, periudha Edo, gjysma e dytë e shek. XVII
Letërsia evoloi drejt një realizmi më të madh, përgjithësisht me natyrë zakonore dhe me një venë të hollë humoristike, si shfaqet në veprën e Saikaku Ihara-s, Jippensha Ikku-t dhe Ejima Kiseki-t. Në poezi, modaliteti kryesor ishte haiku, kompozim prej 17 rrokjesh, përgjithësisht me natyrë bukolike, përqendruar te natyra dhe peizazhi, ku spikati Matsuo Bashō, Yosa Buson dhe Kobayashi Issa. Vazhdoi gjinia e waka-s, përgjithësisht në kinezçe, e përfaqësuar kryesisht nga Rai Sanyo. Në shekullin e XIX spikati romancieri Takizawa Bakin, autor i Satomi Kakkenden (Jeta e tetë qenëve)[188].
Teatri lindi modalitetin e kabuki-t, që sintetizoi traditat e lashta muzikore dhe interpretative si mimika dhe kërcimi, me tematika nga më mondanet deri te më mistiket. Ashtu si dhe nō-ja ishte me natyrë aristokratike, kabuki do të ishte shprehja e popullit dhe borgjezisë. Vënia në skenë ishte e një pasurie të madhe, me dekorime ku spikaste kompozimi kromatik, veshjet e luksit dhe makjazhi me natyrë simbolike, duke përfaqësuar sipas ngjyrës personazhe të ndryshme ose gjendje anemike. Toni ishte i tipit ritual, përzierje e këngës dhe recitimit në ondulacione që shprehnin pozicionin ose karakterin e personazhit[189].
Muzika qe në këtë epokë kryesisht dhome, e tipit profan, e zhvilluar me instrumente të ndryshme midis të cilëve shamisen-i (llaudë me tre tela), shakuhachi (flaut bambuje) dhe koto-ja (citarë me 13 tela). Koto-ja, kryesisht, pati një bum të madh duke filluar nga shekulli i XVII, e popullarizuar nga muzikanti i verbër Yatsushashi. Luhej solo, me variacione të ndryshme (dan) me 52 kohësh (hyoshi), ose e shoqëruar me zë (kumi)[190].
Arti vazhdoi të jetë kryesisht indigjen, megjithëse u krijuan kontaktet e para me qytetërimin perëndimor. Në udhëtimet e James Cook-ut përmes Paqësorit (1768-1780) mblodhi një sërë veprash arti që përfshinin cohëra, skulptura, stoli, orendi, armë, pajisje, vegla muzikore etj. Në Melanezi dalluan shtëpitë e mëdha të mbledhjes ose «shtëpia e shpirtrave», kushtuar ceremonive të lidhura me kultin e të parëve. Vazhdoi gdhendja e figurave antropomorfe –kryesisht hyjni vendore–, si ajo e Kukailimoku-s, zoti hawaian i luftës (British Museum), ose zoti A'a, i Rurutu-s (ishujt Australian). Gjithashtu vazhdoi tradita e maskave, veçanërisht në Guinenë e Re (mai), Irlandën e Re (malanggan) dhe Kaledoninë e Re (apuema). Asmat-ët, tribuja e Irian Jaya-s (Guinea e Re), ndërtuan disa vende përkujtuese (bisj) mes 5 dhe 10 metrave lartësi, gdhendjet me figura antropomorfe, njëra mbi tjetrën. Në ishujt Salomon u krijuan statuja druri (indalo) me figura njerëzore ose kafshe, me montimin e guackave. Në Australi vazhdoi tradita e pikturave shkembore, ashtu si churinga-t, pjesë druri, guri ose guacke, të dekoruar me motive gjeografike[191].
Ekzekutimi i Luigjit XVI, gravurë e Georg Heinrich Sieveking-ut, 1793
Artikulli kryesor: Historia e artit të shekullit të XIX
Midis fundit të shekullit të XVIII dhe fillimeve të të XIX u vendosën bazat e shoqërisë bashkëkohore, e dalluar në terrenin politik nga fundi i absolutizmit dhe vendosja e qeverive demokratike –Shtysë e nisur nga Revolucioni Francez–; dhe, në atë ekonomik, nga Revolucioni Industrial dhe konsolidimi i kapitalizmit, që do ti përgjigjej marksizmi dhe lufta e klasave. Në terrenin e artit, nisi një dinamikë evolutive stilesh që pasohen kronologjikisht gjithmon e më vrullshëm, që do të kulminonte në shekullin e XX me një atomizim të stileve dhe rrymave artistike që bashkëjetonin dhe kundërviheshin, bashkëndikoheshin dhe përballeshin. Lindi arti modern si kundërvenie ndaj artit akademik, duke e vendosur artistin në pararojë të evolucionit kulturor të njerëzimit.
Arkitektura e 1800-ës pësoi një evoluim të madh për shkak të përparimit teknik që solli Revolucioni Industrial, me përfshirjen e materialeve të reja si hekuri, çeliku dhe betoni, që mundësuan ndërtimin e strukturave më solide dhe të transparente. Mori gjithmon e më shumë rëndësi urbanistika, shqetësimi për mjedisin e banuar, që u përkthye në vepra higjeniko-sanitare, infrastrukturore, më shumë vëmendje ndaj mjeteve të transportit dhe hapjes së hapësirave të gjelbëra për të krijuar mjedise dhe kushte jetese më të mira për qytetarin. Pas disa qasjeve të para me karakter utopik, si ato të Robert Owen-it ose Charles Fourier-it, u prodhuan transformimet më të mëdha urbane të shekullit të XIX: Paris (plani Haussmann), Londër, Bruksel, Vienë, Firenze, Madrid, Barcelonë (plani Cerdà) etj. Motori tjetër i arkitekturës së epokës qenë ekspozicionet universale, festivalet ekonomiko-sociale që pretendonin shpërblimin dhe përhapjen e tregëtisë, industria, kultura, përparimet teknologjike etj. Këta evente qenë një fushë eksperimentimi për tipologjitë e reja arkitektonike, si u vendos në manifestin e Exhibition-it të Londrës në 1851, atë të Parisit në 1889 (me të famshmen Kullën Eiffel) etj. Në kopshtari, u shfaq i ashtuquajturi “kopshti anglez” –që futi konceptin e «arkitekturës peizazhiste»–, e cila, përball gjeometrizmit italian dhe francez, mbrojti një natyralizëm më të madh kompozimet e saj, duke ndërhyrë vetëm në një sërë detajesh ornamentale, si templetët ose pjergullat, ose duke përfshirë vendosjen e rrënojave –natyrore apo artificiale–, në bashkëveprim me konceptet romantike të sublimes dhe piktoreskes (Regent's Park, i John Nash-it; Kew Gardens, të William Chambers-it).
Stilistikisht, gjysma e parë e shekullit pati një eklektizëm të formave, ashtu si dhe një rilindje të stileve të mëparshëm të riinterpretuara sipas koncepteve moderne: është i ashtuquajturi historicizëm, që prodhoi lëvizje si neoromaniku, neogotiku, neobaroku etj. Midis autorëve të tij kryesor duhen përmendur: John Nash, Augustus Pugin, Viollet-le-Duc etj. Në Shtetet e Bashkuara lindi një tipologji e re ndërtese, qiellgërvishtësit, e nxitur nga e ashtuquajtura Shkolla e Chicago-s (William Le Baron Jenney, Louis Sullivan). Në fund të shekullit lindi Art Nouveau,[192] që solli një revulicion të madh në terrenin e dizenjit, me emra si Victor Horta, Henry van de Velde, Hector Guimard, Charles Rennie Mackintosh, Otto Wagner, Adolf Loos, Joseph Maria Olbrich, Hendrik Petrus Berlage, Antoni Gaudí, Lluís Domènech i Montaner, Josep Puig i Cadafalch etj.[193]
Lëvizje me rinovim të thellë në gjinitë artistike, romantikët vendosnin një vëmendje të veçantë në terrenin e spiritualitetit, imagjinatës, fantazisë, ndjenjave, evokimin e ëndërrimeve, dashurisë për natyrën, së bashku me një element më të errët të iracionalitetit, të tërheqjes për okultizmin, marrëzisë dhe ëndrrës. U vlerësua veçanërisht kultura popullore, ekzotikja, rikthimi te format artistike më pak të vlerësuara të së shkuarës –veçanërisht ato të mesjetës– dhe mori vëmendje peizazhi, që bëri protagonist vetveten. Morën gjithashtu rëndësi artet grafike, kryesisht litografia dhe gravura mbi dru.
Portret i Goethe-s, nga Joseph Karl Stieler, 1828
Në pikturë, pas një faze pre-romantike ku mund të përmendim William Blake-un dhe Johann Heinrich Füssli-n, u dalluan Hubert Robert, Eugène Delacroix, Théodore Géricault, Francesco Hayez, John Constable, Joseph Mallord William Turner, Caspar David Friedrich, Karl Friedrich Schinkel, Philipp Otto Runge etj. Një derivim i romantizmit qe lëvizja gjermane e Nazarenëve, frymëzuar nga Quattrocento-ja italiane dhe në Rilindjen gjermane, kryesisht Dürer-i (Friedrich Overbeck, Peter Cornelius, Franz Pforr). Në Spanjë u dalluan Genaro Pérez Villaamil, Valeriano Domínguez Bécquer, Leonardo Alenza dhe Eugenio Lucas.
Childe Harold's Pilgimage, botim i vitit 1825/1826 nga Lord Byron-i
Në skulpturë mbizotëruan format neoklasike, të riinterpretuara sipas tematikave të reja romantike. Në Francë vlen të përmenden: François Rude, që evoloi nga neoklasicizmi te romantizmi (La Marsellesa, 1832); Antoine-Louis Barye, i specializuar në figurat e kafshëve; Jean-Baptiste Carpeaux, artist polivalent me prirje për spektakolaren; dhe David d'Angers, autor i relievit të frontonit të Panteonit të Parisit (1830-1837). Në Gjermani spikatën: Christian Daniel Rauch, Rudolf Schadow dhe Johann Heinrich Dannecker[194].
Letërsia romantike vendosi idenë e një arti që lindëte spontanisht nga individi, duke dalluar figurën e «gjeniut» –arti është shprehje e emocioneve të artistit–. Ngriti lart natyrën, individualizmin, ndjenjat, pasionin, me një parapëlqim për format intime dhe subjektive të shprehjes si sublimja dhe duke u dhënë vlerë aspekteve të reja si e errëta, tenebrizmi dhe irracionalja. Në një pre-romantizëm –i farkëtuar në lëvizjen gjermane Sturm und Drang– spikatën Friedrich von Schiller dhe Johann Wolfgang von Goethe, ashtu si dhe poeti anglez William Blake. Më pas duhet përmendur vepra e: Johann Christian Friedrich Hölderlin, Novalis, Heinrich Heine, August Wilhelm von Schlegel, Friedrich von Schlegel, Heinrich von Kleist, Johann Ludwig Tieck, E. T. A. Hoffmann, Walter Scott, William Wordsworth, Samuel Taylor Coleridge, John Keats, Lord Byron, Percy Shelley, Mary Wollstonecraft Shelley, Jane Austen, Alphonse de Lamartine, Madame de Staël, François-René de Chateaubriand, Alfred de Vigny, Victor Hugo, George Sand, Prosper Mérimée, Alexandre Dumas (i ati), Ugo Foscolo, Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Aleksandër Pushkin, Nikolai Gogol, Adam Mickiewicz, Washington Irving, James Fenimore Cooper, Ralph Waldo Emerson, Nathaniel Hawthorne, Edgar Allan Poe, Gustavo Adolfo Bécquer, Ramón de Campoamor, José de Espronceda, Mariano José de Larra, Fernán Caballero, Rosalía de Castro, Bonaventura Carles Aribau, Andrés Bello, Domingo Faustino Sarmiento, José Hernández, Gertrudis Gómez de Avellaneda etj[195].
Dorëshkrimi origjinal i simfonisë së 9-të të Ludwig van Beethoven-it
Teatri romantik pati dy paraprirje të reja te Sturm und Drang me Schiller-in (Don Carlos, 1787; William Tell, 1804) dhe Goethe (Fausti, 1808). Si në pjesën tjetër të letërsisë romantike, u shqua për sentimentalizmin, dramatizmin, parapëlqimin për temat e errëta dhe skandaloze, ekzlaltimin e natyrës dhe të folklorit. Lindi një gjini e re, melodrama dhe u popullarizuan spektaklet e varieteve (vaudeville). Eksponentët më të mirë qenë: Georg Büchner, Christian Dietrich Grabbe, Juliusz Słowacki, Alfred de Musset, Victor Hugo, Francisco Martínez de la Rosa, Antonio García Gutiérrez, José Echegaray, José Zorrilla (Don Juan Tenorio, 1844) etj[196].
Botimi I i Rigoletto-s nga Giuseppe Verdi, 1852
Muzika romantike u karakterizua si pjesas tjetër e arteve nga mbizotërimi i ndjenjave dhe pasionit, të subjektivitetit dhe emotivitetit të artistit, duke ekzaltuar muzikën kombëtare dhe popullore. U zgjerua dukshëm orkestra, për të mundur të kënaqte plotësisht shprehitë e artistit, ndjenjat e reja që strehoen në të (sublimja, patetikja). Pianoja qe instrumenti në modë, pastaj regjistri i saj, intensiteti i pulsimit, janë ndjesitë pasqyruese të këtij emotiviteti, i lidhur me kultin e ri të personalitetit që u zhvillua nga romantizmi. Lindi muzikologjia si shkencë e zbatuar e muzikës, ashtu si kritika dhe estetika muzikore si dhe u shfaqën konservatorët e parë. Përfaqësuesit e saj kryesor qenë: Ludwig van Beethoven, Carl Maria von Weber, Franz Schubert, Felix Mendelssohn-Bartholdy, Robert Schumann, Franz Liszt, Frédéric Chopin, Niccolò Paganini, Johann Strauss, Johannes Brahms, Anton Bruckner, Hector Berlioz, Jules Massenet etj.
Franz Liszt duke luajtur ne piano ne shoqerine e artisteve te kohës, nga Josef Danhauser, 1840
Në këtë epokë u zhvillua dukshëm opera, mbi të gjitha në Itali, ku mori emrin “bel canto”. Spikati për shkëlqimin e zërit të saj, ngjyresat, ornamentacionin, duke marrë rëndësi roli i sopranos –që nga 1840 u bë e modës do-ja e gjoksit–. Opera romantike mori dy drejtime: komike –ose bufa– dhe dramatike, mbi dramat e mëdha letrare romantike. Spikatën: Luigi Cherubini, Gaetano Donizetti, Vincenzo Bellini, Gioacchino Antonio Rossini, Charles Gounod, Georges Bizet dhe, veçanërisht, Giuseppe Verdi (Rigoletto, 1851; Il trovatore, 1853; La Traviata, 1853; Aida, 1870). Në Gjermani, Richard Wagner solli në opera pjesë me shkëlqim të madh, me bindjen e të bërit të një «vepre arti totale» (gesamtkunstwerk) që bashkonte muzikën, poezinë, filozofinë, skenografinë etj. (Tannhäuser, 1845; Lohengrin, 1850; Tristán e Isolda, 1865; Parsifal, 1882)[197].
Kërcimi romantik rekuperoi shijen për kërcimet popullore, kërcimet folklorike, shumë nga të cilët prehë të harresës. Lindi veshja klasike e baletit (tutu-ja), e shfaqur për herë të parë në Ballet de les Soeurs de Robert le Diable (1831), të Giacomo Meyerbeer-it. Nisi të kompozohej muzikë vetëm për balet, duke dalluar Coppélia (1870) e Léo Delibes-it. Në aspektin teorik, spikati figura e koreografit Carlo Blasis, krijuesi kryesor i baletit modern pasi kodifikoi gjithë aspektet teknike që kishin të bënin me kërcimin: në El código de Terpsícore (1820) lidhi kërcimin me artet të tjerë, duke kryer një studim anatomie dhe të lëvizjeve trupore, duke zgjeruar fjalorin e kërcimit dhe duke dalluar tipe të ndryshme balerinësh sipas fizikut të tyre. Gjithashtu futi kërcimin mbi majat e gishtave, në të cilin u dalluan Maria Taglioni dhe Fanny Elssler. Në kërcimet popullore vazhdoi moda e valsit si dhe u shfaq mazurka dhe polka[198].
Që nga mesi i shekullit lindi një tendencë që e vinte theksin te realiteti, përshkrimi i botës rrethuese, veçanërisht te punëtorët dhe fshatarët në vulën e re të të erës industriale, me njëfarë komponenti të denoncimit shoqëror, i lidhur me lëvizjet politike si socializmi utopik. Në pikturë u dalluan Camille Corot, Gustave Courbet, Jean-François Millet, Honoré Daumier, Adolph von Menzel, Hans Thoma, Ilya Repin dhe Marià Fortuny. Lidhur me realizmin pati dy shkolla peizazhiste: francezja e Barbizon-it (Théodore Rousseau, Charles-François Daubigny, Narcisse-Virgile Díaz de la Peña), e karakterizuar nga një ndjenjë panteiste e natyrës; dhe italiania e Macchiaioli (Silvestro Lega, Giovanni Fattori, Telemaco Signorini), të rrymës antiakademike, e karakterizuar nga përdorimi i njollave (macchia në italisht do të thotë njollë, nga doli emri i grupit) të ngjyrave dhe formave të papërfunduara. Në Britaninë e Madhe lindi shkolla e pre-rafaelitëve, që frymëzohej –siç tregon dhe emri i saj– te piktorët italian përpara Raffaello-s, ashtu si dhe te fotografia e lindur së fundmi, këtu u dallua Dante Gabriel Rossetti, Edward Burne-Jones, John Everett Millais dhe Ford Madox Brown[199].
Honore de Balzak, nga Louis-Auguste Bisson, 1842
Skulptura u bazua po ashtu te ndjenjat pasqyruese të shoqërisë, me parapëlqim për figurat e punëtorëve dhe personave të margjinalizuar. U dalluan: Max Klinger, Adolf von Hildebrand, Aimé-Jules Dalou, vëllezërit Agapito dhe Venancio Vallmitjana, Ricardo Bellver, Mariano Benlliure dhe, veçanërisht, Constantin Meunier, evokuesi kryesor i figurës së proletarit, me njëfarë atmosfere idealizuese, punëtori si heroi modern (El Pudelador, 1884-1888).
Portret i Dostojevskit, nga Vassilij Perov, 1872
Letërsia realiste u kundërvu ndaj subjektivizmit romantik, duke mbrojtur përshkrimin rigoroz dhe të detajuar të realitetit, me ndikim nga filozofia pozitiviste, që e konsideronte artistin si pjesë të pandarë të shoqërisë, duke qenë vepra artistike një pasqyrim besnik i kushteve shoqërore që rrethonin artistin. Formati kryesor realist qe romani, që dallohej për një stil natyralist që theksonte pamjen e përditshme të realitetit, që përshkruhej në mënyrë të detajuar dhe besnike botën reale, me përshkrime karakteriale të personazheve dhe prospeksione psikologjike. Autori është një «kronist», që paraqet në mënyrë objektive faktet, me një ndjenjë të lartë kritike dhe padurimi reformator. Spikatën figura si: Honoré de Balzac, Stendhal, Gustave Flaubert, Guy de Maupassant, Émile Zola, Giovanni Verga, Giosuè Carducci, Charles Dickens, Alfred Tennyson, motrat Emily, Charlotte dhe Anne Brontë, George Eliot, Fjodor Dostojevski, Lev Tolstoi, Maksim Gorki, Mark Twain, Herman Melville, Henry James, Emily Dickinson, Joseph Conrad, Benito Pérez Galdós, Pedro Antonio de Alarcón, Marcelino Menéndez y Pelayo, Emilia Pardo Bazán, Leopoldo Alas (Clarín), Vicente Blasco Ibáñez, Ignacio Manuel Altamirano, José María Ecca de Queirós etj. Gjithashtu u dalluan romanet e aventurave dhe thrillerit, si të Alexandre Dumas (i biri), Emilio Salgari, Jules Verne dhe Arthur Conan Doyle[200].
Poster i La Boheme te Giacomo Puccini-t, 1895
Me teatrin realist lindi teatri modern, pasi vendosi bazat e asaj që do të ishte teatri i shekullit të XX. U vu theksi te natyralizmi, përshkrimi në detaje i realitetit, jo vetëm në tematikë dhe gjuhë, padyshim edhe te dekorimi, veshjet, pajisjet etj. Interpretimi ishte më i vërtetë, pa gjeste të mëdha dhe pa ton madhështor, si në «përfaqësimi antiteatror» –veprime si në jetën reale, si të mos ishin në teatër– i André Antoine dhe Théâtre Libre i tij –ku për herë të parë u ndriçua vetëm skena, duke lenë publikun në errësirë–. Në një periudhë para-natyraliste korrespondojnë Eugène Scribe, Victorien Sardou dhe Eugène Labiche. Spikati veçanërisht teatri nordik, me figura si Björnstjerne Björnson, August Strindberg dhe Henrik Ibsen. Autorë të tjerë qenë: Frank Wedekind, Antoni Çehov, Adelardo López de Ayala, Manuel Tamayo y Baus, Àngel Guimerà etj[201].
Teatri Bolshoi ne Moske
Në terrenin e muzikës, paralel me realizmin lindi i ashtuquajturi nacionalizëm muzikor, që mendohej të rilindëte rajonet e ndryshme të Europës deri te ata pak të dalluara kulturalisht. Trashëgues i formave muzikore romantike, u rivlerësua folklori dhe muzika popullore si prurëse e vlerave kulturore të vjetra të gjithë popullit. Spikatën figura si: Mihail Glinka, Modest Mussorgski, Aleksandr Borodin, Nikolai Rimski-Korsakov dhe Piotr Chaikovski në Rusi; Antonín Dvořák, Bedřich Smetana dhe Leoš Janáček në Çekosllovaki; Jean Sibelius në Finlandë; Edvard Grieg në Norvegji; Carl Nielsen në Danimarkë; Karol Szymanowski në Poloni; Béla Bartók dhe Zoltán Kodály në Hungari; Edward Elgar dhe Ralph Vaughan Williams në Britaninë e Madhe; Isaac Albéniz, Enrique Granados dhe Manuel de Falla në Spanjë. Gjithashtu në Amerikë lindën shkollat e para kombëtare: John Philip Sousa në Shtetet e Bashkuara; Heitor Villa-Lobos në Brazil; Manuel María Ponce në Meksikë; Guillermo Uribe në Kolombi; Próspero Bisquertt në Kili; Juan Bautista Plaza në Venezuelë; Amadeo Roldán në Kubë; dhe Eduardo Fabini në Uruguaj. Në opera, verizmi italian kërkonte mjete për të pasqyruar realitetin, me argumente më popullore, në mjedise rurale dhe proletare, ku protagonistët janë personazhe të gjallë. Kjo paraqitje nga Arrigo Boito, Amilcare Ponchielli, Ruggero Leoncavallo, Umberto Giordano dhe, kryesisht, Xhakomo Puçini (La Bohème, 1896; Tosca, 1900; Madam Butterfly, 1903)[202].
Në kërcim, qendra gjeografike për sa krijimi dhe inovacioni kaloi nga Parisi në Shën Pjetërsburg, ku Baleti Perandorak arriti maja shumë të larta, me një qendër nevralgjike në Teatrin Mariinski –dhe, më vonë, në Bolshojin e Moskës–. Figura kryesore në bashkëformimin e baletit rus qe Marius Petipa, që futi një tip koreografie narrative ku është vet kërcimi ai që rrëfen historinë. Bëri balete më të mëdhenj, deri në pesë akte, duke shndërruar baletin në një spektakël të madh, me vënie në skena të shkëlqyera, ku spikati bashkëpunimi i tij me Çaikovskin në tre vepra të jashtëzakonshme: Bukuroshja e fjetur (1889), Arrëthyesja (1893) dhe Liqeni i mjellmave (1895). Në nivel popullor, kërcimi më i famshëm i epokës qe can-can-i, ndërsa në Spanjë lindën habanera dhe schottisch-i[203].
Impression, dielli ne lindje, nga Claude Monet, 1872. Nga titulli i se ciles mori emrin impresionizmi
Impresionizmi: qe një lëvizje thellësisht inovatore, që kërkonte shkëputjen me artin akademik dhe shëndrimin e gjuhës artistike, duke nisur rrugëtimin për te lëvizjet e avangardës. Impresionistët u frymëzuan nga natyra, me të cilën pretendonin të kapnin një «impresion» pamor, farkëtimin e një çasti në kanavacë –nga ndikimi i fotografisë–, me një teknikë penelatash të lira dhe tone të qarta dhe të ndritshme, duke i dhënë vlerë speciale dritës. Lindi një tematikë e re, e derivuar nga forma e re e vëzhgimit të botës: bashkë me peizazhet, u shfaqën pamjet urbane dhe nokturne, interiore me dritë artificiale, skena kabareje, cirku dhe music-hall-e, bohemë, lypësa, të margjinalizuar etj. Duhet përmendur si përfaqësuesit kryesor: Édouard Manet –i konsideruar si pararendësi–, Claude Monet, Camille Pissarro, Alfred Sisley, Pierre-Auguste Renoir dhe Edgar Degas. Njëlloj novator qe në fushën e skulpturës roli i Auguste Rodin, që vendosi bazat e skulpturës së shekullit të XX (Mendimtari, 1880-1900; Borgjezët e Calais-së, 1884-1886). Gjithashtu u dallua Medardo Rosso, që do ta çonte skulpturën drejt shpërbërjes së formës.
Një e diel pasdite ne ishullin e Grande Jatte, Georges Seurat, 1884-'86Neo-impresionizmi: duke evoluar nga impresionizmi, neo-impresionistët u shqetësuan më shumë për fenomenet optike, duke zhvilluar teknikën e puntilizmit, që e kompozonin veprën nëpërmjet një sërë pikash të pastra ngjyre, që vendosnin bashkë me ngjyrat e tjera komplementare, duke e lënë të shkrihej në syrin e spektatorit në një ngjyrë të re. Përfaqësuesit kryesor qenë Georges Seurat dhe Paul Signac. Varianti tjetër qe divizionizmi, i lindur në Itali në mjediset e moskonformizmit shoqëror të afërta me anarkizmin. Kjo teknikë karakterizohet nga pranëvendosja e ngjyrave të shpërbëra, me penelata mëdha që, të vëzhguara nga një distancë e madhe, prodhojnë një efekt kompozues. Ky stil u praktikua kryesisht nga Giovanni Segantini, Giuseppe Pellizza da Volpedo dhe Gaetano Previati, dhe ndikoi në futurizmin italian.
Nate me yje e Vincent van Gogh, 1889Post-impresionizmi: qenë një sërë artistësh që, duke nisur nga zhvillimet e reja teknike që sollën impresionistët, i riinterpretuan në mënyrë personale, duke hapur rrugë të veçanta zhvillimi me rëndësi të madhe për evolimin e artit në shekullin e XX. Kështu, më shumë se një stil i caktuar, post-impresionizmi qe një formë grupimi e artistëve me natyra të veçanta: Henri de Toulouse-Lautrec, autor i skenave të cirkut dhe kabaresë të përvijuara me shënime të shpejta natyrale; Paul Gauguin eksperimentoi me thellësinë duke krijuar një vlerë të re për planin piktorik, me ngjyra të sheshta me karakter simbolik; Paul Cézanne e strukturonte kompozimin në forma gjeometrike (cilindri, koni dhe sfera), në një sintezë analitike të realitetit, pararendës i kubizmit; Vincent van Gogh qe autor i veprave dramatizëm të lartë dhe proseksion të brendshëm, me penelata sinuoze dhe të dendura, me ngjyra të forta, duke shformuar realitetin, me të cilën krijonte një atmosferë onirike. Në Spanjë mund të përmendim Joaquín Sorolla, autor i skenave popullore ku dallon përdorimi i dritës[204].
Paralel me pikturën, muzika impresioniste vendoste harmoninë mbi melodinë, njëlloj si në pikturë mbizotëroi ngjyra mbi linjën. Ju la spektatorit rindërtimi i një kompozimi muzikor, i bërë në bazë të pjesëve, sugjestionuese. Përfaqësuesi i saj kryesor, Claude Debussy, refuzoi kromatizmin tonik, duke futur akorde të reja me pesë dhe gjashtë tone, në të kundërt me shkallët e zakonshme. Përballë melodisë vagneriane, u kthye tonaliteti statik, duke qetësuar harmoninë dhe fuqizuar teksturën, timbrikën, parregullsinë ritmike (Prélude à l'après-midi d'un faune, 1894). Maurice Ravel u rikthye te shprehja linare, megjithëse me nota dhe akorde disi jashtë kontekstit (Bolero, 1928). Përfaqësues të tjerë qenë Paul Dukas dhe Florent Schmitt[205].
Stil me prerje fantastike dhe onirike, lindur si reaksion ndaj natyralizmit të rrymës realiste dhe impresioniste, duke vendosur një theks të veçantë në botën e ëndrrave, ashtu si në aspekte satanike dhe tmerruese si seksi dhe perversioni. Një karakteristikë kryesore e simbolizmit qe esteticizmi, reagim ndaj utilitarizmit, mbizotërues në këtë epokë, dhe shëmtisë si dhe materializmit të kohës industriale. Përball kësaj, simbolizmi i dha artit dhe bukurisë një bukuri të vetën, të sintetizuar te formula e Théophile Gautier «arti për artin» (L'art pour l'art), duke arritur të flasë për një «religjon estetike». Bukuria u shkëput nga çdo komponent moral, duke u shëndrruar në qëllim të artistit, që arriti të jetoi jetën e vetë si një vepër arti –si mund të vlerësohet te figura e dandy-t–. Spikatën: Gustave Moreau, Odilon Redon, Pierre Puvis de Chavannes, James McNeill Whistler, Lawrence Alma-Tadema, Arnold Böcklin, Ferdinand Hodler dhe Gustav Klimt, ashtu si dhe grupi i Nabis-ëve (Maurice Denis, Paul Sérusier, Pierre Bonnard, Félix Vallotton dhe skulptori Aristide Maillol). I lidhur me simbolizmin u zhvillua gjithashtu edhe i ashtuquajturi art naïf, autorët e të cilit ishin autodidakt, me një kompozim disi naiv dhe të destrukturuar, instinktiv, me disa primitivizma, megjithëse plotësisht i ndërgjegjshëm dhe ekspresiv (Henri Rousseau, Séraphine Louis, Grandma Moses)[206].
Portret i Oscar Wilde, 1882
Letërsia simbolike u dallua nga estetizmi dhe dekadentizmi i saj, duke ngritur sensibilitetin romantik në ekzagjerim, mbi të gjitha në shijen morboze dhe tmerruese, duke krijuar një «estetikë të të keqes», e vlerësueshme në tërheqjen për satanizmin, magjinë dhe fenomenet paranormale, ose magjepsja për vesin dhe deviacionet seksuale. Shkrimtarët veçoheshin nga bota dhe konvencionet shoqërore, duke lindur figurën e «poetit të mallkuar». Mjeti i tyre kryesor i shprehjes qe poezia, që përpunohej, formalisht ekzigjente, me një ndjesi ritmike gati muzikore, me një gjuhë evokuese dhe sugjeruese dhe simbolike, duke shquar karakterin e saj polisemik. Pati një pararendëse te parnasianizmi i Leconte de Lisle, José María de Heredia dhe Charles Baudelaire, duke dalluar më vonë autorë si Oscar Wilde, Algernon Charles Swinburne, Arthur Rimbaud, Paul Verlaine, Stéphane Mallarmé, Konti i Lautréamont-it, Jean Moréas, Anatole France, Frédéric Mistral, Joris-Karl Huysmans, Walt Whitman, Dmitri Serguéievich Merezhkovski etj.[207]
Teatri simbolik qe i ndikuar nga «spektakli total» vagnerian, duke u dalluar nga një gjuhë me sfond të fortë metafizik dhe trashendent, duke kërkuar esencën njerëzore nëpërmjet intuitës dhe meditimit, me parapëlqim për temat mitike dhe legjendare, me natyrë esoterik dhe teozofik. Spikatën Auguste Villiers de l'Isle-Adam, Paul Claudel, Maurice Maeterlinck dhe Émile Verhaeren[208]. Në muzikë, Gabriel Fauré rinovoi me një gjuhë kumbuese precioziste, minucioze dhe personale, në linjë me poezinë simboliste. Bëri një muzikë statike, difuze, me harmoni likuide, duke u dhënë rëndësi instrumenteve soliste: La Bonne Chanson (1892), mbi poemat e Verlaine.
Afishe për L'Exposition d'art décoratif e Galeries Poirel in Nancy ne 1894, dizajn i Camille Martin
Në të njëjtën mënyrë me arkitekturën, Art Nouveau zhvilloi edhe pikturën, duke nxierr shkolla të shquara në Katalonjë, me artistë si Ramon Casas dhe Santiago Rusiñol, me stil të karakterizuar nga tematika natyraliste e një mjedis i hijëzuar, me njëfarë ndikimi nga impresionizmi francez. Më vonë mori ndikimin simbolist, të praktikuar po nga Rusiñol-i dhe artistë si Alexandre de Riquer, Adrià Gual dhe Joan Llimona. Në skulpturë duhet përmbendur Eusebi Arnau, Josep Llimona dhe Miguel Blay. Në një të ashtuquajtur «post-modernizëm»[209] takohen emra si Isidre Nonell dhe Joaquim Mir, ashtu si quhet dhe prania e Pablo Picasso-s së ri, që u fut në mjedisin modernist rreth vitit 1900, fakt që nënkuptonte një ndryshim trajektoreje dhe përfshirjen e tij në artin avangardë, si mund ta shikojmë në etapën e tij fauviste (1900-1901) dhe simbolizmin e «epokës së kaltër» (1901-1904), për të çuar përfundimisht te kubizmi.
Affiche e "Frommes Kalender", dizajn i Koloman Moser, 1899
Në pjesën tjetër të Europës, piktura e art nouveau qe shumë e lidhur me botën e vizatimit dhe ilustrimit, veçanërisht me affichisme-in, gjini e re artistike midis pikturës dhe arteve figurative, ndaj bazohej në një vizatim të realizuar nga një piktor ose ilustrator, për të qenë pastaj i riprodhuar në seri. Në zanafillën e saj qe përcaktues aspekti publicitar i afishes, megjithëse iu dedikua përhapjes së eventeve dhe propagandës politike dhe institucionale. Midis artistëve të ndryshëm të kushtuar pikturës ose affichisme-it duhet përmendur Alfons Mucha, Aubrey Beardsley, Jan Toorop, Fernand Khnopff etj.
Art Nouveau, nga karakteri i tij ornamental, nënkuptonte një rivitalizim të madh të arteve të zbatuara (ose aplikuara), veçanërisht zdrukthtaria, farkëtimi, vetraria, qeramika, modelimi në gips, shtypshkrimi (libra, revista etj.), bizhuteria, mozaiku etj[210]. Për këtë ndihmuan përparimet e reja industriale, që mundësuan prodhimin në seri. Mori rëndësi të veçantë vizatimi, procesi krijues i artistit, që materializonte krijimin e tij në një skicë të veprës, që mund të realizohet pastaj nga artizan të ndryshëm. Midis krijuesve kryesor të saj spikatën Émile Gallé (qeramist dhe vetrier), René Lalique (argjendar), Koloman Moser (disenjator), Louis Comfort Tiffany (bizhutier dhe vetrier), Gaspar Homar (ebanist) etj. Mori gjithashtu rëndësi të veçantë lëvizja angleze Arts and Crafts («Artet dhe artizanatet»), e promovuar nga John Ruskin dhe William Morris, që mbështetën një rivlerësim të punës artizanale dhe mbrojtën rikthimin e formave tradicionale të fabrikimit, duke pohuar se arti duhet të jetë i dobishëm ashtu si dhe i bukur[211].
Portret i Juan Ramon Jimenez
Në fushën letrare, lëvizjet më të rëndësishme janë: preciozizmi, ekzotizmi, alluzion i botës tashmë të kaluar (mesjeta kalorsiake, oborri i mbretit Luigj në Francë, monarkitë kineze dhe japoneze), kundërshtimi i pozitivizmit dhe interesi për teozofinë. Në narrativë, braktiset realizmi duke zgjedhur romanin historik dhe tregimin e eksperiencave haluçinante dhe të çmendura, për përshkrimin e rafinuar të mjedisit bohem, duke futur personazhin e femrës fatale që drejton burrat drejt kënaqësisë dhe vdekjes.
Në letërsinë në gjuhën spanjolle, termi modernizëm përkufizon një lëvizje letrare që u zhvillua midis viteve 1880-1920, kryesisht në gjininë e poezisë, që u karakterizua nga një rrebelim krijues, stërhollim narcizistike dhe aristokratik, kulturalizmi kozmopolitan dhe një rinovim i thellë estetik i gjuhës dhe metrikës. Është një përmbledhje dhe përzierje e tre rrymave evropiane: romantizmit, simbolizmit dhe veçanërisht paransianizmit. Zakonisht modernizmi i letërsisë hispanike lidhet me veprën e nikaraguensit Rubén Darío, nismëtar i letërsisë moderne spanjolle me një gjuhë estetike me pasuri të madhe formash, me ndikim simbolist. Eksponent të tjerë qenë kubani José Martí, meksikani Amado Nervo, peruani José Santos Chocano, argjentinasi Leopoldo Lugones dhe kolumbiani José Asunción Silva, ashtu si dhe spanjollët Salvador Rueda dhe Eduardo Marquina. Me të njëjtin padurim modernizues mund të përmendim këtu edhe atë që u quajt Gjenerata e 98-ës që, përball pesimizmit për humbjen e kolonive të fundit spanolle, kërkoi një nxitje të madhe në rinovimin e letërsisë spanjolle, veçanërisht për sa i përkiste përmbajtjes. Spikatën autorë si Ramón María del Valle-Inclán, Antonio Machado, Jacinto Benavente, Juan Ramón Jiménez, Azorín, Pío Baroja, Miguel de Unamuno, Ramiro de Maeztu, Ramón Menéndez Pidal etj. Në Katalonjë nisi lëvizja e Renaixencca-s, duke dalluar Jacinto Verdaguer dhe Joan Maragall, ndërkohë që në Galici Rexurdimento-ja përfshiu figura si Manuel Curros Enríquez dhe Eduardo Pondal[212].
Studioja e fotografit, foto satirike, nga A.H. Wheeler, 1893
Në shekullin e XIX u shfaq një teknologji e re që mundësonte kapjen e imazheve natyrore, nëpërmjet parimit të dhomës së errët. Pavarësisht se ishte një realizim theshtësisht teknik, gati u paraqit artisticiteti i këtij mjeti të ri, pasi vepra rezultuese mund të konsiderohej artistike për sa mendohej se ndërhyrja e krijimtarisë së personit që kapte imazhin, rridhte nga puna e perceptimit, dizajni dhe rrëfyeshmërisë së kryer në imazhin e kapur. Kështu, fotografia nisi të konsiderohej një nga artet, konkretisht i teti[Sqarime 13].
Kjo teknikë e re nisi me hetimet e Joseph Nicéphore Niépce, që krijoi fotografinë e parë në 1816, në negativ mbi letër, dhe nga ky çast u përsosën proceset teknike për kapjen dhe riprodhimin e saj. Ndërtimi i dagerrotipit nga Louis-Jacques-Mandé Daguerre nënkuptoi një përparim tjetër, duke shkaktuar shtypjen e pllakave metalike dhe fiksimin e imazhit me një njomje kriprash dhe mërkuri. Një tjetër pioner qe William Henry Fox Talbot, që në 1835 shpiku negativin, që mundësonte bërjen e shumë kopjeve të imazhit të kapur. Hippolyte Bayard arriti në 1840fotografinë në pozitiv direkt. Tjetër pararendës, John Frederick William Herschel, qe krijuesi i termit fotografi, ashtu si dhe negativ dhe pozitiv, dhe e çastit kur u reduktua shpejtësia e shkrehjes (25/100 sekonda). Në 1888 George Eastman lançoi filmin celuloid dhe aparatin Kodak, kuti e vogël e ngarkuar me 100 poza. Fotografia e parë me ngjyra u krye nga James Clerk Maxwell në 1861; pa dyshim, shiriti i parë i fotografisë me ngjyra (Autochrome) nuk mbërriti në treg deri në 1907.
Pamje e luftes civile amerikane, nga Timothy H. O'Sullivan, 1863
Duke filluar nga aty fotografia u popullarizua, pasi ishte një mjet që nuk kërkonte aftësi të veçanta, thjesht zotërimin e teknikës, ndaj u shfaqën të apasionuar që nisën ta fiksonin botën në imazhe. Lindën studiot dhe laboratoret e para fotografike, kushtuar në fillim mbi të gjitha ndaj portretit, megjithëse më vonë nda gjithë tipeve të eventeve dhe ndaj imazheve natyrore. Gjithashtu u shfaq fotomekanika dhe publikimet e para të ilustruara, duke qenë pionerë albumet e Excursions Daguerriennes (1841-1842) dhe, si libri i parë i ilustruar, Lapsi i Natyrës (1844), i Fox Talbot-it. Njëlloj u shfaq edhe fotografia dokumentare, veçanërisht për dokumentimin e konflikteve ushtarake, duke qenë se luftërat e Krimesë dhe Pavarsia amerikane ishin të parat që u fotografuan.
Në fund të shekullit fotografia nisi të konsiderohej si një art, duke nxierr piktorializmin si lëvizja e parë artistike e fotografëve; kjo pretendonte se bënte fotografi me një kompozim të tipit piktorik, me ndikimin e impresionizmit. Midis fotografëve më të shquar të shekullit të XIX mund të përmenden Gaspard-Félix Tournachon, Louis Désiré Blanquart-Evrard, André Adolphe Eugène Disdéri, David Octavius Hill, John Thomson, Julia Margaret Cameron, Oscar Gustav Rejlander, Eadweard Muybridge, Étienne-Jules Marey, Jacob August Riis etj[213].
Kompleksi i Westmount Square i dizenjuar nga Ludwig Mies van der Rohe
Arti i shekullit të XX pësoi një shndërrim të thellë: në një shoqëri më materialiste, më konsumiste, arti u drejtua nga ndjenjat, jo nga intelekti. Në të njëjtën mënyrë, more rëndësi të veçantë koncepti i modës, një kombinim midiz shpejtësisë së komunikimeve dhe aspektit konsumist të qytetërimit aktual. U shfaqën kështu lëvizjet e avangardës, që pretendonin të integronin artin në shoqëri, duke kërkuar një ndërlidhje më të madhe artist-spektator, ndaj është ky i fundit që e interpreton veprën, duke vendosur zbulimin e kuptimeve që artisti nuk i njeh. Prirjet e fundit artistike e kanë humbur interesin për objektin artistik: arti tradicional ishte një art me objekt, ndërsa aktuali një art me koncept. Ka një rivlerësim të artit aktiv, të aksionit, të manifestimit spontan, fluturak (jetëshkurtër) të artit jo komercial (arti konceptual, happening art, environmental art)[214].
L'unité d'habitation Corbusierhaus ndërtuar nga Le Corbusier ne 1957
Edhe arkitektura pësoi një shndërrim të thell që nga format tradicionale deri te lëvizjet e avangardës, që kërkonin një koncept të ri konstruktiv të bazuar te një ide më racionale e hapsirës, duke u strukturuar në forma më të rafinuara dhe funksionale, me vëmendje të veçantë te teknologjitë e reja dhe mjedisi i vendosjes së tyre. Kështu mori një rëndësi më të madhe urbanistika, i nxitur nga aspekti i ri konsumist i qytetërimit perëndimor, ndërkohë që bumi komunikuesve çoi në zhvillimin e studimeve të inxhinierive të zbatuara në arkitekturë.
Hyrja e Frank Lloyd Wright's Studio, ndërtuar ne 1909.
Arkitektura e shekullit të XX pati një zhvillim të pavarur nga pjesa tjetër e arteve, megjithëse në disa raste ka qenë paralele me disa lëvizje artistike të caktuara. E tillë ishte arkitektura ekspresioniste, e karakterizuar nga përdorimi i materialeve të reja dhe fabrikimi i tyre në masë (tulla, çeliku, xhami), me emra si Bruno Taut, Erich Mendelsohn, Hans Poelzig dhe Fritz Höger. Futurizmi gjithashtu mori disa shfaqje të artkitektonike, megjithëse utopizmi i formulimeve të tyre pengoi në shumë raste realizimin e saj material; spikati vepra e Antonio Sant'Elia. Në neoplasticizmin hollandez është vepra e Jacobus Johannes Pieter Oud dhe Gerrit Thomas Rietveld. Dhe së fundi, duhet përmendur prirja arkitektonike e konstruktivizmit rus, ku u fillua një program i lidhur me revolucionin që kërkonte një arkitekturë funksionale që kënaqte nevojat reale të popullsisë; u përfaqësua më së pari nga Konstantin Melnikov-i.
Universiteti Goethe ne Frankfurt, projekt i Hans Poelzig, 1928–'31
Por prirja kryesore artistike e shekullit të XX qe racionalizmi (1920-1950) –i quajtur edhe «stili ndërkombëtar»–, i përfaqësuar thelbësisht nga Shkolla e Bauhaus-it. Kjo rrymë kërkonte një arkitekturë të themeluar te arsyeja, me linja të thjeshta dhe funksionale, të bazuara në format gjeometrike të thjeshta dhe materialet industriale (tulla, çeliku, betoni, xhami), duke hequr dorë nga dekorimi e tepërt dhe duke i dhënë një rëndësi të madhe vizatimit, që po ashtu ishte i thjeshtë dhe funksional. Midis figurave të tij spikatin: Walter Gropius, Ludwig Mies van der Rohe, Le Corbusier, José Luis Sert, Frank Lloyd Wright, Eliel Saarinen, Oscar Niemeyer, Alvar Aalto etj.
Guggenheim Museum, Bilbao dizajn i Frank GehrySeattle Central Library dizenjuar nga Rem Koolhaas.
Midis prirjeve të fundit arkitektonike është krijuar një diversitet i madh stilesh dhe lëvizjesh, si në rastin e arteve plastike: në vitet 1950 u shfaq i ashtuquajturi brutalizëm paralel me ekspresionizmin abstrakt veriamerikan, i karakterizuar nga format e kursyera, të bazuara te pastërtia e materialit, duke vendosur si përparësi strukturën mbi përfundimin (Alison dhe Peter Smithson); metabolizmi japonez i përgjigjej nevojave të një shoqërie të masivizuar, në shkallë të mëdha, struktura fleksibël dhe forma organike (Kenzō Tange, Kishō Kurokawa); arkitektura pop dalloi karakterin urban dhe tipilogjitë popullore, duke marrë për bazë mjediset nokturne të Las Vegas-it, me dritat dhe neonet e tij si dhe skenografinë e tij dekoruese (Robert Venturi, Denise Scott Brown); i ashtuquajturi «vizatimi shkencor dhe strukturor» e vendosi theksin te mundësitë e reja teknike, veçanërisht përdorimi i betonit dhe format organike (Félix Candela, Pier Luigi Nervi, Frei Otto, Jørn Utzon, Eero Saarinen, Richard Buckminster Fuller); në vitet ‘60 u shfaq high-tech-u, i bazuar te mundësitë e arritura nga teknologjia e re, si në nivel praktik ashtu dhe estetik (Norman Foster, Richard Rogers, Renzo Piano); midis viteve ‘60 dhe ‘70 lindi antivizatimi, në kundërvenie me racionalizmin dhe përparësisë së vizatimit mbi funksionin shoqëror dhe kulturor të arkitekturës, e përfaqësuar nga grupi anglez Archigram dhe italianët Archizoom dhe Superstudio; neoracionalizmi kërkonte në vitet ’70 rikthimin e premisave funksionaliste, të përfaqësuara nga grupi italian Tendenza dhe ai i Shteteve të Bashkuara Five Architects; që nga 1975 u zhvillua arkitektura post-moderne, që në artet e tjera bazohej te eklektizmi dhe riinterpretimi i stileve të mëparshëm (James Stirling, Aldo Rossi, Ricard Bofill, Arata Isozaki); në vitet ‘80 nisi dekonstruktivizmi, i karakterizuar nga fragmentimi, procesi i vizatimit jo linear dhe manipulimi i strukturave (Frank Gehry, Peter Eisenman, Rem Koolhaas). Midis arkitektëve të tjerë bashkëkohor mund të përmendim po ashtu Jean Nouvel, Glenn Murcutt, Peter Zumthor, Jacques Herzog, Pierre de Meuron, Sverre Fehn, Ieoh Ming Pei, Zaha Hadid, Santiago Calatrava, Rafael Moneo, Luis Barragán, Álvaro Siza etj[215].
Në vitet e para të shekullit të XX u hodhën bazat e të ashtuquajturit arti i avangardës: konceptimi i realitetit qe vënë në dyshim nga teoritë e reja shkencore (subjektiviteti i kohës së Bergsonit, relativiteti i Einstein-it, mekanika kuantike); ndikoi gjithashtu dhe teoria e psikoanalizës së Freud-it. Nga ana tjetër, teknologjitë e reja shkaktuan ndryshimin e funksionit të artit, pasi fotografia dhe kinemaja u ngarkuan me fiksimin e realitetit. Falë koleksioneve etnografike të nxitura nga kolonializmi evropian artistët ranë në kontakt me artin e qytetërimeve të tjera (afrikane, aziatike, oqeanike), që sollën një vizion më subjektiv dhe emotiv të artit. Gjithë këta faktorë sollën ndryshimin e ndjeshmërisë që u përkthye në kërkimin e formave të reja të shprehjes nga ana e artisti.
Natyre e qete, nga Georges Braque, 1926Fauvizmi (1905-1908): lëvizja e parë avangardiste[Sqarime 14] e shekullit të XX, fauvizmi kërkonte një eksperimentim në fushën e ngjyrës, që konceptohej në mënyrë subjektive dhe personale, duke zbatuar vlerat emotive dhe ekspresive, të pavarura ndaj natyrës. Spikatën Henri Matisse, Albert Marquet, Raoul Dufy, André Derain, Maurice de Vlaminck dhe Kees van Dongen.
Ekspresionizmi (1905-1923): lindur si reagim ndaj impresionizmit, ekspresionistët mbështesnin një art më personal dhe intuitiv, ku mbizotëronte vizioni i brendshëm i artistit –«ekspresioni»– përball ngjizjes së realitetit –«impresioni»–, duke pasqyruar në veprat e tij një tematikë personale dhe intime me parapëlqimin e fantastikes, duke deformuar realitetin për të theksuar karakterin ekspresiv të veprës. Me pararendës te figurat e Edvard Munch dhe James Ensor, të formuar kryesisht rreth dy grupeve: Die Brücke (Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel, Karl Schmidt-Rottluff, Emil Nolde) dhe Der Blaue Reiter (Vasili Kandinski, Franz Marc, August Macke, Paul Klee). Eksponent të tjerë qenë Grupi i Vienës (Egon Schiele, Oskar Kokoschka) dhe Shkolla e Parisit (Amedeo Modigliani, Marc Chagall, Georges Rouault, Chaïm Soutine). Figurat individuale do të ishin: José Gutiérrez Solana, Constant Permeke, Cândido Portinari, Oswaldo Guayasamín etj. Zakonisht konsiderohen gjithashtu si një derivim i ekspresionizmit edhe grupi Objektiviteti i Ri (George Grosz, Otto Dix, Max Beckmann). Në Meksikë arriti shprehjen e saj me muralizmin e José Clemente Orozco, Diego Rivera, David Alfaro Siqueiros dhe Rufino Tamayo të ndikuar nga vepra e Frida Kahlo. Në skulpturë u shquan Ernst Barlach, Wilhelm Lehmbruck dhe Käthe Kollwitz.
Skulpture e Umberto Boccionit, 1913
Kubizmi (1907-1914): kjo lëvizje u bazua në deformimin e realitetit nëpërmjet shformimit të perspektivës hapsinore me origjinë rilindase, duke e organizuar hapësirën sipas një indi gjeometrik, me vizionin e njëkohshëm të objekteve, një gamë ngjyrash të ftohta dhe të zbehta si dhe një konceptim të ri të veprës së artit, me futjen e kolazhit. Figura kryesore e kësaj lëvizje ishte Pablo Picasso, një gjeni i shekullit të XX, së bashku me Georges Braque, Jean Metzinger, Albert Gleizes, Juan Gris dhe Fernand Léger, ashtu si Alexander Archipenko, Jacques Lipchitz, Pablo Gargallo dhe Julio González në skulpturë. Një derivim i kubizmit qe orfizmi i Robert Delaunay, ashtu si dhe rayonizmi rus, sintezë e kubizmit, futurizmit dhe orfizmit (Mikhail Larionov, Natalia Goncharova). Po ashtu, purizmi qe një lëvizje postkubiste (Amédée Ozenfant, Le Corbusier).
"fontana" e Marcel Duchamp
Futurizmi (1909-1930): lëvizje italiane që ngrinte lart vlerat e progresit teknik dhe industrial të shekullit të XX, duke dalluar aspektet e realitetit si lëvizja, shpejtësia dhe njëkohësia e veprimit. Futurizmi aspironte të shndërronte botën, për të ndryshuar jetën, duke shfaqur një koncept idealist dhe disi utopik të artit si motorr i shoqërisë. Qe lëvizja e parë që u shpall me një manifest (të shkruar nga Filippo Tommaso Marinetti), vulë dalluese e lëvezjeve të ardhshme të avangardës, që vinte në dukje për më tepër ndërlidhjen midis arteve të ndryshme. Spikatën në pikturë Giacomo Balla dhe Gino Severini si dhe Umberto Boccioni në skulpturë[216].
Arti abstrakt (1910-1932): duke kontestuar konceptin e realitetit nga teoritë e reja shkencore si dhe lindja e teknologjive të reja si fotografia dhe kinemaja, që ngarkoheshin me ngjizjen e realitetit, u prodhua zanafilla e artit abstrakt: artisti nuk synon të pasqyroi realitetin, por botën e tij të brendshme, të shprehë ndjenjat e tij. Arti humbet gjithë aspektin real dhe të imitimit të natyrës tu përqendruar te ekspresiviteti i thjesht i artistit, në forma dhe ngjyra që u mungojnë komponentet referuese. Nisi nga Vasili Kandinski, qe zhvillim i lëvizjes neoplasticiste (De Stijl), me figura si Piet Mondrian dhe Theo Van Doesburg në pikturë, dhe Georges Vantongerloo në skulpturë.
Konstruktivizmi (1914-1930): i lindur në Rusinë revolucionare, qe një stil i angazhuar politikisht që kërkonte që nëpërmjet artit të realizonte një transformim të shoqërisë, nëpërmjet një refleksioni mbi format e pastra artistike të konceptuara që nga aspekte si hapsira dhe koha, që gjenerojnë një sërë veprash në stilin abstrakt, me prirjen drejt gjeometrizmit. Spikatën Vladimir Tatlin, Lissitzky, Anton Pevsner dhe Naum Gabo. Një variant qe suprematizmi i Kasimir Malevich.
Dadaizmi (1916-1922): lëvizje reaguese ngaj katastrofave të luftës, që kërkonte një qasje radikale të konceptit të artit, që humbet çdo komponent të bazuar te llogjika dhe arsyeja, duke shpalosur dada-n, rastësinë, absurdin e ekzistencës. Kjo u përkthye në një gjuhë subversive, ku kontestoheshin si tematikat ashtu dhe teknikat tradicionale të artit, duke eksperimentuar me materiale të reja dhe forma të reja kompozimi, si kolazhi, fotomontazhi dhe ready-made-i. Spikatën Hans Arp, Francis Picabia, Kurt Schwitters dhe Marcel Duchamp.
Surealizmi (1924-1955): me një pararendje të qartë te piktura metafizike (Giorgio de Chirico, Carlo Carrà), surealizmi[Sqarime 15] e vuri theksin te imagjinimi, fantazia, bota e ëndrrave, me një ndikim të fortë nga psikoanaliza, si perceptohej në konceptin e tij të «shkrimi automatik», me të cilin nënkuptohej të shpreheshe duke çliruar mendjen nga çdo lidhje racionale, të shfaqje pastërtinë e pavetëdijes. Piktura surealiste u zhvillua mes figuracionit (Salvador Dalí, Paul Delvaux, René Magritte, Max Ernst) dhe abstraksionit (Joan Miró, André Masson, Yves Tanguy). Në skulpturë spikatën Henry Moore, Constantin Brâncuşi, Alberto Giacometti dhe Alexander Calder[217].
Që nga Lufta e Dytë Botërore arti eksperimentoi një dinamikë marramendëse evolutive, me stile dhe lëvizje që pasoheshin gjithëmon e më shpejt në kohë. Projekti modern i zënë fill me avangardat historike arriti kulmin e tij me stile të ndryshme antimaterike që dallonin zanafillën intelektuale të artit mbi realizimin e tij material, si arti i aksionit dhe arti konceptual. Duke arritur këtë nivel prospeksioni analitik të artit, u prodhua efekti i kundërt –siç është zakonisht në historinë e artit, ku stilet e ndryshme konfrontohen dhe kundërvihen, rigoroziteti i disave pason teprimin e të tjerëve dhe e anasjellta–, duke u rikthyer te format klasike të artit, duke pranuar komponenten e tij materiale dhe estetike si dhe duke hequr dorë nga karakteri i tij revolucionar dhe transformues i shoqërisë. Lindi kështu arti post-modern, ku artisti tranziton pa ndrojë midis teknikave dhe stileve të ndryshme, pa karakter pretendues, duke u kthyer te puna artizanale si esenca e artistit. Së fundi, duhet theksuar se nga fundi i shekullit u shfaqën teknika të reja dhe të mbështetura në terrenin e artit: video-ja, informatika, interneti, lazeri, holografia etj.[218].
Informalizmi (1945-1960): bashkim prirjesh të bazuara te ekspresiviteti i artistit, duke hequr dorë nga çdo aspekt racional i artit (struktura, kompozimi, zbatim i parakonceptuar i ngjyrës). Është një art dukshëm abstrakt, ku merr rëndësi mbështetja materiale e veprës, që merr protagonizmin mbi çdo tematikë ose kompozim. Përfshin rryma të ndryshme si tachizmi, art brut dhe piktura materike. Spikatën Georges Mathieu, Hans Hartung, Jean Fautrier, Jean Dubuffet, Lucio Fontana etj. Në Spanjë lindën grupet El Paso (Antonio Saura, Manolo Millares) dhe Dau al set (Antoni Tàpies, Modest Cuixart). Në skulpturë duhet përmendur Jorge Oteiza dhe Eduardo Chillida. Në Shtetet e Bashkuara u zhvillua ekspresionizmi abstrakt –i quajtur gjithashtu action painting–, i karakterizuar nga përdorimi i teknikës teknikës së dripping-ut, sprucimi i pikturës mbi kanavacë, mbi të cilën ndërhyn artisti me mjete të ndryshme ose me trupin e vet. Midis anëtarëve të tij figurojnë Jackson Pollock, Mark Rothko, Franz Kline dhe Willem de Kooning.
Skulpture e Eduardo Paolozzi-t ne Londer
Figuracioni i Ri (1945-1960): si reagim ndaj abstraksionit informalist lindi një lëvizje që rikthente figuracionin, me njëfarë ndikimi ekspresionist dhe me lirinë e plotë të kompozimit. Megjithëse bazoheshin te figuracioni nuk donte të thoshte se qe realiste, pa mundur të deformohej ose skematizohej sipas dëshirës së artistit. Në zanafillën e këtij stili pati ndikim vendimtar filozofia ekzistencialiste dhe vizioni i saj pesimist i qenies njerzore si dhe e bashkangjitën me lëvizjen beat dhe angry young men. Midis figurave të saj mund të përmendet Francis Bacon, Lucian Freud, Bernard Buffet, Nicolas de Staël dhe anëtarët e grupit CoBrA (Karel Appel, Asger Jorn, Corneille dhe Pierre Alechinsky), ashtu si dhe Germaine Richier dhe Fernando Botero në skulpturë.
Arti kinetik (që nga 1950): i quajtur gjithashtu op-art (arti optik), është një stil që e vendos theksin te aspekti vizual i artit, veçanërisht te efektet optike, që prodhohen nga iluzionet optike (figura ambigue, imazhe persistente, efekti moiré), nëpërmjet lëvizjes ose lojës me ndriçimin. Është një art abstrakt por racional, kompozitiv, në të kundërt me informalizmin. Spikatën Victor Vasarely, Jesús Rafael Soto, Yaacov Agam, Julio Le Parc, Eusebio Sempere etj.
Pop-arti (1955-1970): lindi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës si lëvizje refuzuese ndaj ekspresionizmit abstrakt, duke përfshirë një sërë autorësh që u rikthyen te figuracioni, me një komponente të fortë frymëzimi popullor, duke marrë imazhet e botës publicitare, fotografinë, tregimet me piktura dhe mediat e komunikimit masiv. Me një pararendje në të ashtuquajturën New Dada (Robert Rauschenberg, Jasper Johns), u dalluan në pop-art Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Tom Wesselmann, James Rosenquist, Eduardo Paolozzi, Richard Hamilton dhe, në skulpturë, Claes Oldenburg.
Realizmi i Ri (1958-1970): lëvizje franceze e frymëzuar nga bota e realitetit rrethues, nga konsumizmi dhe shoqëria industriale, nga e cila hiqen –në të kundërt me pop-artin– aspektin e saj më të papëlqyeshëm, me parapëlqimin e veçantë për materialet fragmentare. Përfaqësuesit e saj qenë Arman, César Baldaccini, Yves Klein, Jean Tinguely, Piero Manzoni, Daniel Spoerri, Niki de Saint Phalle etj. Klein dhe Manzoni qenë paraprirës të artit konceptual: Klein me antropometritë e tij kozmogonike (piktura të shfaqura elementeve: zjarri, shiu) ose me ekspozicionin e tij Boshësia (1958, Galería Iris Clert), ku shiti hapsirë boshe në një galeri; dhe Manzoni që paketoi jashtëqitjet e tij në kanaçe (Merda d'artista, 1961).
Arti i aksionit (që nga 1960): janë prirje të ndryshme të bazuara në aktin e krijimit artistik, ku e rëndësishme nuk është vepra në vetvete, por procesi krijues, në të cilin pas artistit ndërhyn shpesh publiku, me një komponente të madhe improvizimi. Përfshin manifestime të ndryshme artistike si happening-u, performance art, environment art, instalacioni etj. Midis figurave të tij spikatën Joseph Beuys, Allan Kaprow, Wolf Vostell, Yoko Ono, Nam June Paik dhe grupet Fluxus dhe Gutai.
Minimalizmi (1963-1980): me një pararendëse te Abstraksioni i ri ose Abstraksioni postpiktorik (Barnett Newman, Frank Stella, Ellsworth Kelly, Kenneth Noland) minimalizmi qe një rrymë që kërkonte një proces çmaterializimi që arrin kulmin te arti konceptual. Janë vepra me karakter abstrakt, me thjeshtësi të dukshme, e reduktuar në një motiv minimal, duke pastruar qasjen fillestare të autorit, bazën mbi të cilën ka zhvilluar idenë që, pa dyshim, është ngjizur në fazën fillestare. Spikatën piktorët Robert Mangold dhe Robert Ryman si dhe skulptorët Carl Andre, Dan Flavin, Donald Juddy Sol LeWitt.
Boksieret, skulpture e Keith Haring
Hiperrealizmi (që nga 1965): si reagim ndaj minimalizmit lindi kjo rrymë figurative, e karakterizuar nga vizioni i saj superlativ dhe i ekzagjeruar i realitetit, që ngjizet me përpikmëri në gjithë detajet e tij, me një aspekt gati fotografik. Spikatën Chuck Close, Richard Estes, Don Eddy, John Salt, Ralph Goings, Antonio López García dhe, në skulpturë, George Segal, i famshëm për figurat e tij njerëzore në gips.
Arti konceptual (1965-1980): pas zhveshjes materike të minimalizmit, arti konceptual hoqi dorë nga nënshtresa materiale për tu përqendruar te procesi mendor i krijimit artistik, duke pohuar se arti është te një ide dhe jo te objekti. Përfshin prirje të ndryshme: arti konceptual gjuhësor, më purist se konceptualiteti, i përqendruar te lidhja art-gjuhë (Joseph Kosuth); arti i varfër, i përqëndruar te instalacionet, përgjithësish me materiale fragmentare (Mario Merz, Jannis Kounellis); body-art-i, me trupin njerëzor si mbështetje (Gilbert and George, Dennis Oppenheim); land-art-i, që përdor natyrën si mbështetje, me një komponente të fortë fluturake (Christo, Walter de Maria, Robert Smithson, Richard Serra); bio-art-i, që përdor teknikat biologjike (Joe Davis, Estéfano Viu) etj. Gjithashtu mund të renditen në këtë rrymë gjini të ndryshme çështjeve shoqërore si arti feminist (Jenny Holzer, Barbara Kruger, Cindy Sherman, Judy Chicago) dhe arti homoerotik (Paul Cadmus, Robert Mapplethorpe, Deborah Cherena).
Teknologjitë e Reja (që nga 1965): shfaqja e teknologjive të reja që nga vitet ’60 (televizioni, video-ja, informatika) ka nënkuptuar një revolucion të madh për artin jo vetëm për sa i përket mbështetjes dhe materialeve të reja, por dhe formave të reja të shprehjes që kanë zgjeruar kufijtë e artit. Video-arti lindi në 1965 me shfaqjen kamerës së parë video portative (Portapak-u i Sony-t). Në këtë modalitet u shqua jo vetëm komponenti i saj fizik –lëshimi i imazheve, përgjithësisht të natyrës së instalacioneve ose performancave–, por mesazhi i pandarë nga imazhi i filmuar, duke shkrirë botën e komunikimit me kulturën popullore. Eksponentë të këtij modaliteti janë Nam June Paik, Dan Sandin, Bill Viola, Tony Oursler etj. Sound art-i (ose audio art-i) bazohet te zëri, qoftë natyror, muzikor, teknologjik apo akustik si dhe integrohet në art nëpërmjet asemblimeve, instalacioneve, performancave, videoartit etj. (Laurie Anderson, Brian Eno). Informatika dhe interneti kanë nënkuptuar po ashtu një nxitje të madhe për artin, jo vetëm si mbështetje por edhe për mundësitë e tij të reja krijuese dhe, veçanërisht, për aspektin e tij interaktiv, duke nënkuptuar një formë të re bashkëpunimi midis artistit dhe publikut (Olia Lialina, Heath Bunting, Jake Tilson).
Arti postmodern (që nga 1975): në kundërshti me të ashtuquajturin arti modern, është pikërisht arti i postmodernitetit. E merr dështimin e lëvizjeve të avangardës si dështim i projektit modern: avangardat pretendonin të eliminonin distancën mes artit dhe jetës, duke e bërë artin të përbotshëm; artisti postmodern, në ndryshim, është autoreferencial, arti flet për artin, nuk pretendon të bëj një punë shoqërore. Spikatën artistët individual si Jeff Koons, David Salle, Jean-Michel Basquiat, Keith Haring, Julian Schnabel, Eric Fischl, Miquel Barceló etj.; ose gjithashtu lëvizjet e ndryshme si transavangarda italiane (Sandro Chia, Francesco Clemente, Enzo Cucchi, Nicola De Maria, Mimmo Paladino), neoekspresionizmi gjerman (Anselm Kiefer, Georg Baselitz, Jörg Immendorff, Markus Lüpertz, Sigmar Polke), neomanierizmi, figuracioni i lirë etj[219].
Eric Adjetey Anang, duke treguar artin e tij ne TV e Danimarkes
Gjatë procesit të kolonializimit të nisur nga fuqitë evropiane në shekullin e XIX, dhe mbi të gjitha në të XX me bumin e mjeteve të komunikimit (radioja, televizioni, interneti) dhe procesi i globalizimit kulturor i prodhuar në nivel botëror, arti është standardizuar në mënyrë progresive deri në universalizimin e stileve, duke ruajtur, në shumë vende, format vendase tradicionale, por duke përfituar një vulë stilistike bashkësisht të perceptueshme në pika të ndryshme të planetit. Format antike artistike të bazuara te materialet dhe tipologjitë tradicionale kanë përfaqësuar teknologjitë e reja dhe një ndjesi të re estetike të dominuar nga faktorë si moda dhe shpejtësia e përhapjes së lëvizjeve të reja artistike.
Në kontinentin afrikan megjithëse vazhdojnë disa forma tradicionale të artit, kolonizimi evropian futi artin perëndimor, duke prodhuar disa përzierje të të dy stileve. Në shumë pjesë të Afrikës arti është shenjuar nga feja islame, ndërkohë që në të tjera është më shumë i natyrës së krishterë, por megjithatë mbijetojnë format antike animiste. Interesi për artin afrikan në Evropë ka çuar në prodhimin e tij për qëllime eksporti, kryesisht maska dhe skulptura ornamentale ebani ose fildishi. Midis artistëve më të dalluar mund të përmenden Ashira Olatunde (nga Nigeria), Nicholas Mukomberanwa (nga Zimbabve), Henry Tayali (nga Zambia) dhe Eric Adjetey Anang (nga Ghana).
'Tall Tree and the Eye' i Anish Kapoor-it, ne Museo Guggenheim, Bilbao
Në Indi, arti u hap nga mesi i shekullit të XX ndaj formave të avangardës, si mund të vlerësohet në ndërhyrjen e arkitektëve të huaj si Le Corbusier në Chandigarh dhe Bangalore. Aktualisht India po përjeton një bum në fushën e krijimitarisë në zhvillim dhe arteve plastike bashkëkohore, ku artisti indian më i vlerësuar është skulptori Anish Kapoor, bashkë me të cilin spikasin emra si Ram Kinker Baij, Sankho Chaudhuri, Ajit Chakravarti dhe Nek Chand.
Qëllimi i artit nënkuptonte modernizimin e Kinës, që u hap më shumë ndaj ndikimit perëndimor. Triumfi i revolucionit komunist imponoi si art zyrtar realizmin socialist, megjithëse së fundmi politika e re e hapjes ka favorizuar hyrjen e prirjeve të fundit artistike, të lidhura me teknologjitë e reja. Në 1989 mori jehonë të madhe ekspozita Kina/Avangardë, në Galerinë Kombëtare të Kinës në Pekin, që tregonte krijimet e çastit të fundit, duke përfshirë si vepra piktorike ashtu edhe fotografike, instalacione dhe performanca. Fatkeqësisht, ngjarjet e Tien An Menit shkaktuan një kthim mbrapa, deri në një hapje të re në 1992. Artistët kinez bashkëkohor më të rëndësishëm janë: Qi Baishi, Wu Guanzhong, Pan Yuliang, Zao Wou Ki y Wang Guangyi.
Në Japoni, periudha Meiji (1868-1912) nënkuptoi një rinovim të thellë kulturor, shoqëror dhe teknologjik, duke u hapur më shumë me botën dhe nisja e përfshirjes së përparimeve të reja të arritura në Perëndim. Piktura e tashme ka dy rryma: një tradicionale (Nihonga) dhe tjetra perëndimore (Yōga). Në skulpturë po ashtu mbizotëron dualiteti traditë-avangardë. Më së fundmi spikat prania në terrenin e artit të aksionit të grupit Gutai, që përthithi eksperiencën e Luftës së Dytë Botërore nëpërmjet aksioneve të ngarkuara me ironi, me një ndjesi të fortë irritimi dhe një agresivitet latent. Artistë të spikatur të Japonisë bashkëkohore janë: Tsuguharu Foujita, Kuroda Seiki, Tarō Okamoto, Chuta Kimura, Leiko Ikemura, Michiko Noda, Yasumasa Morimura, Yayoi Kusama, Yoshitaka Amano, Shigeo Fukuda, Shigeko Kubota, Yoshitomo Nara, Isamu Noguchi dhe Etsuro Sotoo[220].
Chrysler Building, projektuar nga William van Alen
Në shekullin e XX artet dekorative kanë patur një evoluim të shpejtë, të shenjuar nga përdorimi i materialeve dhe teknologjive të reja më të avancuara dhe me një kundërshti të qartë ndaj vizatimit si bazë krijuese, duke theksuar aspektin intelektual të këtyre krijimeve përball realizimit thjesht material të arritur tradicionalisht nga artizanati. Rivitalizimi i madh i këtij aktiviteti artistik të rrjedhur nga art deco[Sqarime 16] lëvizje e lindur në Francë ndërmjet viteve 1920 që kërkonte një revolucion për interiorizmin dhe artet grafike dhe industriale. Ky stil u karakterizua nga parapëlqimi për linjën lakore dhe floreale simetrike në artet grafike si dhe format katrore dhe gjeometrike në orendi dhe dekorimin interior. I drejtuar kryesisht ndaj një publiku borgjez, u dallua për këmbënguljen dhe luksin si dhe u zhvillua dukshëm në ilustrimin publicitar (Erté) dhe kartelizmi (Cassandre). Art déco u angazhua edhe në arkitekturë (Chrysler Building e William van Alen) dhe pikturë (Tamara de Lempicka, Santiago Martínez Delgado).
Tjetër përparim në terrenin e vizatimit u prodhua me Bauhaus-in, që përballë zbukurimit të tepërt të art deco futi një koncept vizatimi më racional dhe funksional, më të përshtatur me nevojat reale të njerëzve. Kjo vendosje pretendon të thyej barrierat midis artit dhe artizanatit, me një kundërshti të qartë për prodhimin industrial. Vizatimi i tij bazohet te thjeshtësia, abstraksioni gjeometrik dhe përdorimi i ngjyrave primare dhe teknologjive të reja, siç shihet te orenditë prej çeliku tubular të krijuar nga Marcel Breuer, ose llampat e dizenjuar nga Marianne Brandt. Në këtë shkollë spikatën krijues si László Moholy-Nagy, Oskar Schlemmer, Johannes Itten, Paul Klee, Josef Albers etj. Po ashtu, grupi neoplasticist De Stijl zhvilloi një stil interiorist të bazuar te thjeshtësia, format gjeometrike dhe ngjyrat primare, si karrikja e famshme e kuqe dhe blu e Gerrit Thomas Rietveld (1923). Që atëherë dizajni industriale dhe interiori kanë ndjekur rrugën e krijimit intelektual dhe dizajni funksional, me një shtim progresiv të eksperimentimit të materialeve të reja (plastike, fibra qelqi), duke ndjekur nevojat e tregut pa hequr dorë nga procesi i modernizimit të shoqërisë, që ka gjeneruar një linjë të quajtur styling (e përfaqësuar thelbësisht nga Raymond Loewy)[221].
Botimi i I-re i "A Portrait of the Artist" i J. Joyce, 1917
Artikulli kryesor: Historia e letërsisë bashkëkohore
Në shekullin e XXletërsia ka marrë –si pjesa tjetër e arteve– një diversitet të madh stilistik, duke nisur nga premisat pararendëse dhe kanonet klasike në disa raste si dhe duke u shkëputur me të shkuarën dhe duke eksperimentuar forma të reja. Padurimi i inovimit ngriti çështjen e esencës letrare, të një gjuhe trashendente dhe metafizike, si në rastin e të ashtuquajturës «poesia e pastër» (Paul Valéry, William Butler Yeats, Ezra Pound, T.S. Eliot, Eugenio Montale, Fernando Pessoa, Konstantinos Kavafis). Fusha kryesore e eksperimentimit qe ajo e avangardave artistike: futurizmi spikati për padurimin modernizues, duke ekzaltuar përparimet teknike, shpejtësinë, aksionin, duke përfshirë dhunën (pati kontakte të ngushta me fashizmin italian), duke mbrojtur shkatërrimin e sintaksës dhe çlirimin e fjalëve; e përfaqësuar më së pari nga Filippo Tommaso Marinetti dhe Vladimir Majakovski. Kubizmi kërkoi forma të reja sintatike, duke shpërbërë poemat dhe duke jku dhënë një pamje grafike, me tipe të ndryshme letre dhe shfaqjen e shenjave ekstragjuhësore, duke braktisur shenjat e pikësimit («kolazhi gjuhësor»), ku spikati Guillaume Apollinaire. Dadaizmi futi anarkinë në zanafillën letrare, duke kërkuar lirisht një gjuhë kaotike dhe absurde, që e humbet pamjen e saj logjike dhe komunikuese, si në veprën e Tristan Tzara-s. Ekspresionizmi kritikoi shoqërinë borgjeze të kohës, militarizmin, tëhuajsimin e individit në erën industriale dhe represionin familjar, moral dhe fetar. Ai nuk imiton realitetin, nuk analizon shkaqet dhe faktet, por autori kërkon esencën e gjërave, duke treguar vizionin e tij të veçantë. Spikatën Franz Kafka, Gottfried Benn, Alfred Döblin, Georg Heym, Franz Werfel, Georg Trakl dhe Rainer Maria Rilke. Surealizmi pati një ndikim të madh nga psikologjia freudiane, duke i bërë jehonë në veprat e tyre botës së pandërgjegjshme, ëndrrave dhe subjektivitetit në një stil që kërkonte asosacionin e pazakontë të fjalëve, metaforave onirike dhe delirante, që u përkthyen në teknikën e «shkrimit automatik». Spikatën André Breton, Paul Éluard dhe Louis Aragon.
Në fushën e narrativës, eksperienca e hidhur luftarake në shkallë botërore shkaktoi një sërë veprash kritike të luftës, reflektimi, introspeksioni psikologjik, kërkimi i disa vlerave të reja morale, me një gjuhë simbolike dhe metaforike; ashtu si shfaqet vepra e Marcel Proust-it, André Gide-së, François Mauriac-ut, Thomas Mann-it, Hermann Hesse-it etj. Më tej lindi një kompromis më i madh shoqëror, me veprat denoncuese të vlerave borgjeze që kishin çuar te lufta; kjo rrymë përfaqësohej nga André Malraux, Antoine de Saint-Exupéry, George Orwell dhe Aldous Huxley. Në kundërvënie me këtë ishte një rrymë më inovative, më e përqendruar te teknika letrare, te virtuozizmi stilistik dhe thellimi i personazheve, si mund ta vlerësojmë te James Joyce, Lawrence Durrell dhe Virginia Woolf. Në Shtetet e Bashkuara lindi i ashtuquajturi «brezi i humbur», i karakterizuar po ashtu nga kritika shoqërore dhe kërkimi i disa vlerave të reja njerëzore: John Dos Passos, F. Scott Fitzgerald, John Steinbeck, William Faulkner, Gertrude Stein, Henry Miller dhe Ernest Hemingway.
I huaji i Alber Kamyse
Gjysma e dytë e shekullit të XX u karakterizua nga eklektizmi dhe diversiteti i prirjeve, me njëfarë vazhdimësie të stileve të mëparshme, mbi të gjitha në poezi, ku autorë si Jacques Prévert, Dylan Thomas dhe Wystan Hugh Auden krijuan një poezi jo konformiste dhe të intelektualizuar. Narrativa është inovatore, e karakterizuar nga shqetësimi ekzistencial dhe kompromisi social: Jean-Paul Sartre, Albert Camus, Simone de Beauvoir, Jean Genet, Cesare Pavese, Italo Calvino, Alberto Moravia etj. (paraprijësi letrar i të cilës konsiderohet Dostojevski) Në vitet ‘50 lindi në Francë nouveau roman («romani i ri»), i fokusuar te analisza e ftohtë dhe objektive e realitetit (Alain Robbe-Grillet, Nathalie Sarraute). Në këto vite pati një rilindje të «romanit historik», me Marguerite Yourcenar, Robert Graves dhe Umberto Eco. Në Gjermani, u shfaqën shkrimtarët antikonvencional si Peter Handke dhe Günther Grass, ndërsa në Shtetet e Bashkuara lindi gjenerata beat (Allen Ginsberg, William Burroughs, Jack Kerouac), ashtu si një seri e re romanciere e drejtuar nga Truman Capote, J.D. Salingery Norman Mailer. Midis autorëve të mëdhenj të shekullit të XX meritojnë të veçohen po ashtu: H.G. Wells, Rudyard Kipling, J. R. R. Tolkien, Salvatore Quasimodo, Nikos Kazantzakis, Halldór Laxness, Pär Lagerkvist, Mika Waltari, Jaroslav Hašek, Boris Pasternak, Mihail Šolohov, Aleksandr Solzhenitsyn, José Saramago, Sholem Asch, Rabindranath Tagore, Jalil Gibran, Naguib Mahfuz, Ismail Kadare, Wen Yiduo, Yukio Mishima, Kenzaburo Oé, Wole Soyinka, Orhan Pamuk etj[222].
Në Spanjë, letërsia e shekullit të XX nisi me të ashtuquajturin novecentismo, të përfaqësuar nga José Ortega y Gasset, Ramón Pérez de Ayala, Ramón Gómez de la Serna dhe Eugeni d'Ors. Më tej lindi Gjenerata e 27-ës, me një përpjekje më të madhe avangardiste, që kërkonte indenë e «poesía pura», me disa ndikime nga surealizmi (Federico García Lorca, Rafael Alberti, Vicente Aleixandre, Pedro Salinas, Jorge Guillén, Dámaso Alonso, Gerardo Diego, Luis Cernuda, Miguel Hernández).
Teatri i shekullit të XX pati një diversifikim të stileve, duke evoluar paralelisht me rrymat artistike avangardiste. Vendoset më shumë vëmendja te drejtimi artistik dhe te skenografia, te karakteri vizual i teatrit dhe jo vetëm te ai letrar. U avancua në teknikën interpretuese, me më shumë thellim psikologjik (metoda Stanislavski, Actors Studio e Lee Strasberg) si dhe duke e vënë më shumë theksin te gjesti, aksioni dhe lëvizja. Braktisen tre njësitë klasike dhe nis teatri eksperimental, me forma të reja të të bërit teatër si dhe një theksim më të madh të spektaklit, duke u rikthyer te riti dhe manifestimet e tjera të kulturës antike ose ekzotike. Marrja gjithëmonë e më shumë rëndësi nga regjizori teatror, që shumë herë është arkitekti i një vizioni të caktuar të vënies në skenë (Vsevolod Meyerhold, Max Reinhardt, Erwin Piscator, Tadeusz Kantor).
Midis lëvizjeve të ndryshme teatrore duhen vënë në pah: ekspresionizmi (Georg Kaiser, Fritz von Unruh, Hugo von Hofmannsthal); «teatri epik» (Bertolt Brecht, Peter Weiss, Rainer Werner Fassbinder); «teatri absurd», i lidhur ngushtë me ekzistencializmin (Antonin Artaud, Eugène Ionesco, Samuel Beckett, Albert Camus); dhe Angry young men, me natyrë jo konformiste dhe antiborgjeze (John Osborne, Harold Pinter, Arnold Wesker). Autorë të tjerë të shquar janë: George Bernard Shaw, Luigi Pirandello, Alfred Jarry, Tennessee Williams, Eugene O'Neill, Arthur Miller, John Boynton Priestley, Dario Fo etj. Në Spanjë spikatën Federico García Lorca, Miguel Mihura, Alejandro Casona, Antonio Buero Vallejo, Alfonso Paso dhe Fernando Arrabal.
Që nga vitet ‘60 teatri ka reaguar kundër distancimit të teatrit epik, duke kërkuar një komunikim dramatik të vendosur nëpërmjet aksioneve reale që prekin spektatorin (The Living Theatre, teatri-laborator i Jerzy Grotowski, aksionet e happening). Regjizorët e rinj kanë bashkuar me këtë «teatër provokues» një ndërgjegje stilistike të bazuar te ceremonia, zbavitja dhe ekzibicionizmi (Peter Brook, Giorgio Strehler, Luca Ronconi). Gjuha e folur është kështu e zëvendësuar nga ajo vizuale dhe arti dramatik rikuperon në njëfarë mënyre ambicjen e vjetër «teatrit total». Kjo shfaqje paraqitet në grupe të ndryshme spanjolle si Els Joglars, Els Comediants dhe La Fura dels Baus, ose grupi kanadez Cirque du Soleil[224].
Poster i operas Salome te Richard Strauss-it, 1910
Në fushën muzikore transicioni i shekullit u karakterizua nga postromantizmi i Richard Strauss, Gustav Mahler dhe Aleksandr Skriabin, duke futur më vonë në mjedisin e avangardave artistike: kubizmi tentoi dehumanizimin, ndaj skematizimit dhe ndërtimeve lineare, pa zbukurime (Erik Satie); ekspresionizmi pretendonte të shkëpuste fenomenet e jashtme, duke qenë instrumenti vetëm i realitetit krijues të kompozitorit dhe duke pasqyruar kryesisht gjendjen e tij anemike, jashtë gjithë rregullave dhe gjithë konvencioneve (Darius Milhaud, Francis Poulenc, Arthur Honegger); futurizmi eksperimentoi me zhurma dhe tinguj natyror dhe nga jeta e përditshme (Luigi Russolo, Edgar Varèse); neoklasicizmi –i lidhur në Rusi me realizmin socialist, i quajtur edhe «sinfonizmi sovjetik»– riktheu format klasike, por të riinterpretuara si dhe heqja dorë nga përparimet e reja avangardiste (Carl Orff, Gustav Holst, Igor Stravinski, Sergei Prokofiev, Dimitri Shostakovich, Sergéi Rahmaninov); dodekafonizmi qe një sistem i bazuar në dymbëdhjetë tone të shkallës harmonike, që përdoreshin në çdo rend, por në seri, pa përsëritur asnjë notë para se të tingëllojnë të tjerat, duke evituar polarizimin, tërheqja për qendrat tonale (Arnold Schönberg, Alban Berg, Anton von Webern); me forma të njëjta, ultrakromatizmi zgjeroi shkallën muzikore në shkallë më të ulëta se semitonet –e katërta ose e gjashta e tonit– (Alois Hába, Ferruccio Busoni); Objektiviteti i Ri solli një vizion më realist dhe shoqëror të muzikës, duk krijuar konceptin e Gebrauschmusik («muzika utilitare»), e bazuar në konceptin e konsumit të masave për të përpunuar vepra me ndërtim të thjeshtë dhe të arritshme nga gjithë bota (Paul Hindemith, Kurt Weill).
Ennio Morricone
Që nga mesi i shekullit vazhdoi eksperimentimi dhe diversiteti i koncepteve muzikore, duke prodhuar teknika dhe efekte të reja sonore, si muzika elektronike e Karlheinz Stockhausen; muzika konkrete e Pierre Schaeffer dhe Pierre Henry; serializmi i Olivier Messiaen, Luigi Dallapiccola, Pierre Boulez dhe Luis de Pablo; polistilizmi i Luciano Berio; «fushat zanore» të Luigi Nono; muzika e rastësishme e John Cage, Charles Ives, Witold Lutoslawski dhe Cristóbal Halffter; neotonalizmi i Arvo Pärt dhe Henryk Górecki; «muzika statistike» e Iannis Xenakis, Krzysztof Penderecki dhe György Ligeti; minimalizmi i Philip Glass; dhe new age-i i Michael Nyman dhe Wim Mertens[225].
Michael Jackson
Opera mbajti në fuqi repertorin e mëparshëm, që u vazhdua të përfaqësohej me suksese në teatrot dhe auditorët më të mirë të botës, ndërkohë që në nivel produktiv, edhe pse pati një prodhim të shumtë dhe të shkëlqyer, inovacionet e prodhuara në këtë fushë nuk gëzuan aq shumë sukses mes publikut të gjerë. Në fillim të shekullit, verizmi italian vazhdoi në të ashtuquajtur «postverizëm» i përfaqësuar kryesisht nga Riccardo Zandonai (Francesca da Rimini, 1914; Giulietta e Romeo, 1922). Postromantizmi pati figurën e madhe të Richard Strauss-it (Salomé, 1905; Ariadne auf Naxos, 1912). Neoklasicizmi la vepra si Edipi mbret (1925), i Igor Stravinski-t; Lady Macbeth de Mtsensk (1936) e Dimitri Shostakovich-it; dhe Lufta dhe Paqja (1946) e Sergei Prokofiev-it. Në nivel avangardist, spikatën ekspresionizmi dhe dodekafonizmi: Moses und Aron (1926), i Arnold Schönberg-ut; Wozzeck (1925) dhe Lulú (1935), e Alban Berg-ut; Jonny spielt auf (1927), i Ernst Krenek. Më së afërmi spikat vepra e Benjamin Britten, me vlerë të madhe dramatike (Peter Grimes, 1945; Ëndrra e një nate vere, 1961; Vdekja në Veneci, 1973). Eksponent të tjerë janë: Kurt Weill (Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny, 1930), George Gershwin (Porgy and Bess, 1935), Paul Hindemith (Mathis der Maler, 1938), Francis Poulenc (Les mamelles de Tirésias, 1947), Gian Carlo Menotti (The Medium, 1946; The Telephone, 1947; The consul, 1950), Alberto Ginastera (Bomarzo, 1967) etj.
Gjithashtu, pati mjaft rëndësi edhe muzika popullore, që gjeneroi stile të ndryshme muzikore si jazz-i, soul-i, blues-i, rock-u, pop-i, heavy, punk, reggae, rap etj. Në shekullin e XX patën gjithashtu një bum të madh spektaklet muzikore, si kabareja dhe music-hall-i, ndërkohë që mori një protagonizëm në rritje kolona zanore kinematografike (John Williams, Ennio Morricone, Henry Mancini, Andrew Lloyd Webber, Leonard Bernstein, Maurice Jarre, Vangelis, Nino Rota). Aspekti konsumist i qytetërimit të tanishëm, shfaqja e tipologjive të reja (radioja, video-clip-i etj.) dhe futja e mbështetjeve të reja të regjistrimit muzikor (disku, kaseta, compact-disc-u, formatet informatike audio si mp3) favorizuan popullarizimin e muzikës, që u kthye në një aspekt i domosdoshëm i kohës së lirë moderne, me shumimin e koncerteve dhe recitaleve si dhe fenomenet autentike të masave rreth grupeve të ndryshme interpretuese (Elvis Presley, The Beatles, Rolling Stones, Bob Dylan, Bruce Springsteen, Michael Jackson, Madonna etj.). Në kohët e fundit, industria diskografike pësoi një rënie progresive për shkak të shkarkimeve ilegale në internet, fakt që ka gjeneruar një debat të fortë që gjithësesi do të vazhdoi[226].
Kërcimi bashkëkohor nisi sërish me udhëheqjen e baletit rus i përftuar në fund të shekullit të XIX: Mihail Fokindio i dha më shumë rëndësi shprehjes mbi teknikën; vepra e tij Chopiniana (1907) inauguron «baletin atmosferik» –vetëm kërcim, pa fill subjektor–. Sergéi Diágilev qe arkitekti i triumfit të madh të Baletit Rus në Paris, duke futur kërcimin në rrymat avangardiste: suksesin e tij të parë e mori me Polovetsian Dances (rusisht: Половецкие пляски, Polovetskie plyaski) i operas Princi Igor i Alexandre Borodine (1909), të cilët i pasoi L'Oiseau de feu (rusisht: Жар-птица, Xhar ptiça) (1910), Petrushka (1911) dhe Shenjtërimi i pranëverës (rusisht: «Весна священная», Vesná svyaschénnaya) (1913), i Igor Stravinski-t; dhe në fund, Parade (1917) qe një hit brenda avangardës, me muzik të Erik Satie, koreografi të Léonide Massine, libret i Jean Cocteau dhe dekorimi i Pablo Picasso-s. Në grupin e Diágilev-it spikatën balerinët Vaslav Nijinsky, Anna Pavlova dhe Tamara Karsavina. Me Revolucionin Sovietik baleti rus u kthye në një instrument i propagandës politike, duke humbur pjesën më të madhe të kreativitetit, megjithëse nxori balerinë të mëdhenj si Rudolf Nureyev-i dhe Mihail Baryshnikov-i si dhe u prodhuan vepra të shquara si Romeo dhe Zhulieta (1935) dhe Hirushja (1945) e Prokofiev-it dhe Spartaku (1957) i Aram Khachaturian. Mori gjithashtu vëmendje sistemi pedagogjik i ideuar nga Agrippina Vaganova.
Qendra e Kercimit Mark Morris
Kërcimi ekspresionist tentoi shkëputjen me baletin klasik, duke kërkuar forma të reja shprehjeje të bazuara te liria e gjestit trupor, duke u liruar nga rregullat metrike dhe ritmike, ku mori më shumë rëndësi vetë-shprehja trupore dhe lidhja me hapsirën. Teoriku i tij kryesor qe koreografi Rudolf von Laban, i cili krijoi një sistem që tentonte të integronte trupin me shpirtin, duke e vënë theksin te energjia që lëshojnë trupat si dhe duke analizuar lëvizjen dhe lidhjen e saj me hapsirën. Ky koncept i ri u shkri me balerinën Mary Wigman. Në formë të pavarur, figura e madhe e fillimeve të shekullit të qe Isadora Duncan, që futi një formë të re kërcimi, të frymëzuar nga idealet greke, më e hapur ndaj improvizimit dhe spontaneitetit.
Në periudhën mes luftrave spikatën shkolla franceze dhe britanike, ashtu si dhe shfaqja e Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Në Francë, Le Ballet de l'Opéra national de Paris u kthye në shkëlqimin e erës romantike, falë mbi të gjitha punës së Serge Lifar, Roland Petit dhe Maurice Béjart. Në Mbretërinë e Bashkuar spikatën figura si Marie Rambert, Ninette de Valois, Frederick Ashton, Antony Tudor, Kenneth MacMillan, Margot Fonteyn etj. Në Shtetet e Bashkuara, ku kishte pak traditë, filloi në pak kohë arriti një nivel të lartë kreativiteti dhe profesionalizmi, falë, në radhë të parë të pionerëve si Ruth Saint Denis, Martha Graham, Doris Humphrey dhe Agnes De Mille. Rusi George Balanchine –i dalë nga shoqëria e Diágilev-it– u vendos aty në 1934, ku themeloi School of American Ballet si dhe prodhoi një spektakël që jehoi si një nga koreografitë më të mira të shekullit. Në vitet ’50-‘60 u shqua veprimtaria rinovuese e Merce Cunningham që, e ndikuar nga ekspresionizmi abstrakt dhe muzika e rastësishme e John Cage-it, futi kërcimin e bazuar te rastësia, kaosi, chance choreography-ja. Tjetër hit i madh i epokës qe West Side Story (1957) e Jerome Robbins-it.
Me Paul Taylor-in kërcimi hyri në mjedisin e postmodenizmit, me një manifest fillestar te Duet-i i tij (1957), duke qëndruar i palëvizur bashkë me një pianist që nuk e prekte pianon. Kërcimi postmodern futi rrymën dhe përditshmërinë, trupat e zakonshëm përballë stilizimeve të balerinëve klasik, me një përzierje stilesh dhe ndikimesh, që nga orientalet deri te folkloriket, duke përfshirë edhe lëvizjet aerobic dhe kickboxing. Koreograf të tjerë post-modernist qenë Glen Tetley, Alvin Ailey dhe Twyla Tharp. Në dekadat e fundit të shekullit spikatën koreografët si William Forsythe dhe Mark Morris, ashtu si dhe shkolla hollandeze, e përfaqësuar nga Jiří Kylián dhe Hans van Manen dhe ku u formua gjithashtu dhe spanjolli Nacho Duato. Në nivelin e kërcimeve popullore, në shekullin e XX pati një diversitet të madh stilesh, mes të cilëve mund të veçojmë: foxtrot-in, charleston-in, claqué-në, chachacha-në, tango-n, bolero-n, pasodoble-n, rumba-n, samba-n, conga-n, merengue-n, salsa-n, twist-in, rock and roll-in, moonwalk-un, hustle-in, breakdance-in etj[227].
Në shekullin e XX u shtri dukshëm përdorimi i fotografisë, nga përmirësimet e vazhdueshme teknike te kamerat e bartshme që mundësuan një përdorim më të përgjithësuar të kësaj teknike në nivel amator. Prania e saj qe esenciale në revista dhe periodikë, duke marrë në mediat e komunikimit masiv një rol mbizotërues në kulturën vizive të shekullit të XX. Gjatë Luftës së Parë Botërore dhe pas luftën pasuese lindi gazetaria fotografike, fillimisht në Gjermani, me revista si Berliner Illustrierte Zeitung dhe Münchner Illustrierte Presse, duke dalluar punën e Erich Salomon dhe Stefan Lorant, krijues të «reportazhit fotografik». Kjo formë e fotoperiodizmit u shtri shpejt në të gjithë botën, e mbështetur nga shfaqja e kamerave të reja –Leica (1925)– me objektivë të ndërkëmbyeshëm dhe shirit me 36 shkrepje. Në 1947 u shfaq Polaroidi, me foto çasti. Në shekullin e XXfotografia qe gjithashtu shumë e lidhur me modën dhe publicitetin.
Fotografia u integrua plotësisht me lëvizjet avangardiste: kështu, fotografët ekspresionist gjerman (August Sander, Karl Blossfeldt, Albert Renger-Patzsch) krijuan një tip fotografie të bazuar në qartësinë e imazhit dhe përdorimin e dritës si mjet shprehjeje, duke modeluar format dhe shkëputur teksturat. Ky tip fotografie mori një rezonanzë të rëndësishme ndërkombëtare, duke gjeneruar lëvizje paralele si photographie pure franceze dhe straight photography amerikane. Futurizmi italian u lidh me fotografinë në lëvizje (fotodinamizmi), i përfaqësuar nga Anton Giulio Bragaglia. Në Britaninë e Madhe lindi vorticizmi, i lidhur me kubizmin, ku spikati Alvin Langdon Coburn. Me Revolucionin Sovjetik, në Rusi u imponua realizmi socialist, me figurë mbizotëruese Aleksandr Rodchenko. Në Shtetet e Bashkuara, Alfred Stieglitz themeloi Photo-Secession-in, që tregoi jetën urbane me emotivitet artistik dhe u lidh me lëvizje si dadaizmi. Në këtë të fundit u shqua Man Ray, që arriti të bënte fotografi pa kamera, duke vendosur objektivin mbi film dhe duke e ekspozuar disa seconda në dritë, duke krijuar imazhe ambige mes figuracionit dhe abstraksionit. Tjetër inovacion i dadaizmit qe fotomontazhi, si punimet e John Heartfield dhe Hannah Höch. Dhe së fundmi, surealizmi që futi në fotografi botën e të pandërgjegjshmes, e ëndrrave, imazhet onirike (Eugène Atget, Jacques-André Boiffard, Raoul Ubac).
Pamje e dritares se Photoshop-it
Në periudhën midis luftrave dolën një sërë fotografësh që portretizuan ashpërsinë e realitetit rrethues, veçanërisht pas krizës ekonomike të 1929-ës, si rasti i Lewis Hine, Margaret Bourke-White dhe Dorothea Lange. Që nga Lufta e Dytë Botërorefotografia ndoqi së bashku me gazetarinë –veçanërisht me bumin e agjensive si Magnum–, ashtu si dhe fotografia dokumentare, që mbizotëroi realizmin fotografik. Qe gjithashtu fortësisht e lidhur me prirjet e fundit artistike, veçanërisht me pop-art-in, hiperrealizmin dhe artin konceptual. Mes fotografëve më të shquar të këtij shekulli spikatën: Werner Bischof, Brassaï, René Burri, Robert Capa, Henri Cartier-Bresson, Agustí Centelles, Imogen Cunningham, Robert Doisneau, Robert Frank, Raoul Hausmann, André Kertész, William Klein, Alberto Korda, Jacques-Henri Lartigue, Annie Leibovitz, Dora Maar, Inge Morath, Helmut Newton, Irving Penn, Joe Rosenthal, Sebastião Salgado, Jeanloup Sieff, William Eugene Smith, Emmanuel Sougez, Otto Steinert, Gerda Taro, Spencer Tunick, Edward Weston etj. Që nga viti 1990, data e shfaqjes së fotografisë dixhitale, krijimi fotografik është lidhur ngushtësisht me teknologjitë e reja, duke parapëlqyer vizatimin për kompjutera dhe programet e retushimit fotografik si Photoshop-i[228].
Posteri reklamues i kinemase se pare te vellezerve Lumiere, 28.12.1895, Paris
Një nga revolucionet artistike dhe audiovizuale të shekullit të XX qe kinemaja: duke filluar nga shpikja e kinematografisë në 1895 nga vëllezërit Lumière, kinemaja pati një evoluim të shpejtë si artistik ashtu dhe teknologjik që e ktheu në fenomen autentik në mas, duke u konsideruar menjëherë si «arti i shtatë»[Sqarime 17]. Kinemaja është ndoshta një nga mjetet artistike më të komplete, ku pas filmit me zë përfshiu skenarin letrar, interpretimin, dekorimin, makiazhin, veshjet etj. Për më tepër futi një përmasë të re, kohën, pasimin kronologjik të fakteve, ku luan një rol të rëndësishëm montazhi. Në fillimet e saj kinemaja ishte memece, pa zë, fakt që nuk e pengoi të krijonte një gramatikë autentike vizuale që solli bazën kryesore të narracionit kinematografik. Me përfshirjen e elementeve të marrë nga teatri si dekorimet dhe efektet speciale –proces i nisur nga Georges Méliès–, kinemaja arriti një shkallë të madhe autenticiteti artistik. Me karakter qartësisht industrial për sa i përket aspektit të saj produktiv, kinemaja mori një ngulitje të parë dhe të shpejtë në Shtetet e Bashkuara, ku lulëzoi një industri e fuqishme kinematografike që do të kristalizohej te Hollywood-i. Aty lindën disa nga gjenitë e parë të kinemasë: Edwin S. Porter, i pari në krijimin e skenave plan-kundëraplan; David Wark Griffith, që futi montazhin narrativ dhe efektet e ndriçimit; dhe Charles Chaplin, që veç të qenit inisiator i star-sitem-it hollywoodian, qe pioner në aspekte të shumta interpretative dhe intrigën rrëfyese, si gjinitë dhe personazhet arketipik, për më tepër futjen e psikologjisë në interpretim.
Hapat pasues të kinemasë shkojnë paralel me avangardat artistike të epokës: kinemaja ekspresioniste gjermane futi një stil subjektivist që ofronte në imazhe një deformim ekspresiv të realitetit, e përkthyer në terma dramatikë, nëpërmjet shtrembërimit të dekorimit dhe makiazhit, ashtu si dhe efektet e dritës si dhe krijimin pasues të atmosferave tmerruese ose, të paktën, shqetësuese. Duhet veçuar Robert Wiene, Friedrich Wilhelm Murnau, Fritz Lang, Georg Wilhelm Pabst, Josef von Sternberg dhe Ernst Lubitsch. Në Francë, sollën një refleks kinematografik si impresionizmi ashtu dhe surealizmi: i pari u përkthye në vepra me përmbjtje të lartë intelektuale dhe morale, me tematika të rafinuara dhe thjeshtësi të madhe stilistike si dhe një natyralizëm në kundërshtim me artificialitetin ekspresionist, me rekurse si efekti flou dhe flashback; u përfaqëusua nga Louis Delluc, Abel Gance dhe Jean Epstein. Kinemaja surealiste qe pasqyrim besnik i karakterit onirik të kësaj rryme, me vepra ku mbizotëronte njëfarë atmosfere ëndrre, deliri, deri te çmenduria; përfaqësuesit e saj më të mirë qenë Salvador Dalí dhe Luis Buñuel. Kubizmi mori gjithashtu një reflektim në eksperimentimin ritmiko-plastik të baletit mekanik (1924) të Fernand Léger. U arrit të realizoheshin edhe filma abstrakt, vepra regjizorësh si Viking Eggeling (Sinfonia Diagonale, 1921), Hans Richter (Rythmus, 1921), Oskar Fischinger (Kompozim në blu, 1927) dhe Germaine Dulac (Arabesque, 1930). Një nga prurjet e mëdhaja në kinemanë botërore qe kinemaja sovjetike: të ndërgjegjshëm për vlerën divulgative të artit të ri, liderët revolucionar rusë nxitën industrinë kinematografike, që do të arrinte maja shumë të larta me veprën e Sergei Eisenstein-it, Lev Kuleshov-it, Dziga Vertov-it, Vsevolod Pudovkin-it, Aleksandr Dovzhenko-s etj. Është një kinema që kombinonte pastërtinë vizuale me elegancën artistike, duke rinovuar gjuhën kinematografike nëpërmjet montazhit, me të cilin pasojnë metaforat vizuale me impakt dhe cilësi të madhe, me një komponente introspeksioni psikologjik dhe ekspresion sentimental.
Filmi The Kid" i Charles Chaplin, 1921
Në 1926 u fut zëri, me filmin Don Zhuan, të cilin e ndoqën në vitin pasues Këngëtari i jazz-it, të dyja të Alan Crosland. Kjo veçanti e re solli nga një anë skenare më të mirë, që mund të qenë më të pasur në dialogje –e cila solli regjistra të rinj interpretues nga ana e aktorëve– dhe, nga ana tjetër futjen e muzikës, që do të ishte thelbësore për shoqërimin e shumë skenave. Përparimi pasues teknologjik qe futja e ngjyrave në 1935 me Panairin e kotësive, të Rouben Mamoulian. Kjo qe epoka e artë e kinemasë së Shteteve të Bashkuara, me regjizor si King Vidor, Frank Capra, John Ford, William Wyler, Elia Kazan, George Cukor, Billy Wilder, Cecil B. DeMille, Howard Hawks, Alfred Hitchcock, Michael Curtiz, Raoul Walsh, Orson Welles[229] etj. Në Evropë, në ato vite pasuan lëvizje të ndryshme me rëndësi të madhe: Në Francë u shfaq «natyralizmi poetik», i karakterizuar nga simbioza mes realizmit përshkrues dhe gjuhës poetike, i përfaqësuar nga Jean Vigo, René Clair dhe Jean Renoir; dhe nouvelle vague, e ndikuar nga ekzistencializmi, me natyrë antiintelektuale, duke nxjerr të ashtuquajturën «Le cinéma d'auteur» (Claude Chabrol, François Truffaut, Alain Resnais, Jean-Luc Godard). Në Itali doli neorealizmi, që u ushqye nga realiteti i ashpër, me vepra akuzuese shoqërore të realizuara përgjithësisht në mjedise punëtore dhe fshatare; spikatën Luchino Visconti, Roberto Rossellini, Vittorio de Sica, Federico Fellini dhe Pier Paolo Pasolini. Në Britaninë e Madhe u prodhua Free cinema-ja, e karakterizuar nga një estetik realiste dhe tematika të kompromisit shoqëror (Lindsay Anderson, Tony Richardson, Karel Reisz). U shfaq kinemaja nordike me veprën e Carl Theodor Dreyer-it, Ingmar Bergman dhe Victor Sjöström. Në Spanjë u prodhuan veprat e para të rëndësishme nga dora e Luis García Berlanga, Juan Antonio Bardem, Carlos Saura etj.
Steven Spielberg
Në mes të shekullit filluan të marrin rëndësi kinematografitë e vendeve jo perëndimore, që sollën forma të reja kuptimi të kinemasë dhe një freski më të madhe si në tematika ashtu edhe në veçantitë stilistike. Në Brazil u prodhua një shkollë (cinema nôvo) që bashkonte arritjet folklorike me akuzimin shoqëror: Glauber Rocha, Nelson Pereira dos Santos, Ruy Guerra, Vítor Lima Barreto. Në Kubë nxitja revolucionare favorizoi krijimin e një industrie me natyrë dokumentare por me cilësi të madhe estetike (Humberto Solás, Tomás Gutiérrez Alea). Gjithashtu u shfaqën kinematografitë meksikane (Juan Bustillo Oro, Emilio Fernández) dhe argjentinase (Hugo del Carril, Leopoldo Torre Nilsson, Mario Soffici). Në Japoni u bashkua teknologjia moderne me tematikën tradicionale, me një ndjesi të veçantë estetike që i jepte një rëndësi të madhe lirikës vizuale (Akira Kurosawa, Kenji Mizoguchi, Nagisa Ōshima). Kinematografi të tjera emergjente janë ajo afrikane dhe islame (veçanërisht në Iran me Abbas Kiarostami-n). Në Indi lindi një industri të madhe të quajtur Bollywood –e krahasuar me industrisë kinematografike amerikane por me B, për Bombay–, me parapëlqimin për tema mitologjike dhe praninë e muzikës dhe kërcimeve tradicionale, ku spikatën Satyajit Ray, Raj Kapoor, Farah Khan dhe Sanjay Leela Bhansali.
Në dekadat e fundit të shekullit të XX prodhimi kinematografik është vërtitur midis kinemasë komerciale dhe kinemasë artistike, ku duhet vënë në pah vepra e regjizorëve si Woody Allen, Pedro Almodóvar, Adolfo Aristarain, Bernardo Bertolucci, Tim Burton, Mario Camus, Francis Ford Coppola, Constantin Costa-Gavras, Brian De Palma, Clint Eastwood, Miloš Forman, José Luis Garci, John Huston, Stanley Kubrick, Ang Lee, David Lynch, George Lucas, Joseph L. Mankiewicz, Vincente Minnelli, Max Ophüls, Roman Polanski, Sydney Pollack, Otto Preminger, Carol Reed, Arturo Ripstein, Martin Scorsese, Ridley Scott, Steven Spielberg, Oliver Stone, Andréi Tarkovski, Guillermo del Toro, Fernando Trueba, Andrzej Wajda, Wim Wenders, Zhang Yimou, Franco Zeffirelli, Fred Zinnemann etj. Një nga lëvizjet e fundit kinematografike ka qenë Dogma 95 (Lars von Trier, Søren Kragh-Jacobsen), kinema asketike dhe e lirë, në vende të jashtme, pa dekorime dhe ndriçim tjetër veç natyrorit, me zërin e drejtpërdrejt dhe ngjyrë, pa truk, gjini pa aksion sipërfaqësor[230].
Tregimi figurativ (comic në anglisht, fumetto në italisht) është një narracion i ilustruar me figura, që paraqesin imazhet dhe –opsionalisht- tekstin (e futur nëpërmjet të ashtuquajturve «sanduiçë» si dialogje dhe «didaskalitë» si tekst në fund të imazhit), duke treguar një histori në sensin argumental dhe kronologjik. I bazuar në prodhimin në seri, shfaqet për herë të parë në gazeta dhe revista, për të marrë autonominë e vet në edicionet e pavarura. Fillimet e tij në mjetet e komunikimit masiv shfaqet në fund të shekullit të XIX dhe fillimet e të XX. Konsiderohet zakonisht si tregimi i parë me figura ai i The Yellow Kid i Richard Felton Outcault, i shfaqur në 1896 në të përditshmen New York World (këmisha e verdhë e personazhit i dha emrin «shtypi i verdhë»). Në 1905 doli Little Nemo in Slumberland, i Winsor Mccay, që e çoi tregimin figurativ në lartësi të mëdha artistike, ku u dallua për fantazinë dhe kreativitetin e tij. Më vonë spikatën Rudolph Dirks, George Herriman, George McManus etj[231].
Pas Luftës së Parë Botërore u shfaqën librat e parë me tregime figurative ose revistat e tregimeve figurative dhe nisi lidhja e kinemasë me tregimin figurativ, që u influencuan reciprokisht, ku spikati vepra e Walt Disney, filmat e të cilit me vizatime të animuara u kthyen në klasikë autentikë. Në vitet ’30 u shfaqën disa nga personazhet dhe autorët më të njohur të botës së tregimit figurativ: Buck Rogers-i i Dick Calkins (1929), Hergé dhe Tintín-i i tij (1930), Chester Gould dhe Dick Tracy (1931), Alex Raymond-i me Flash Gordon-in (1933), Terry dhe piratët e Milton Caniff-it (1934), Burne Hogarth dhe Tarzani (1936), Harold Foster me Prince Valiant-in (1937) etj. Një gjini e madhe për tregimet figurative qenë superheronjtë, me figurat mitike si Superman-i (1938), Batman-i (1939) apo Captain America (1941).
Dragon Ball, volumi i trete
Koha e artë e tregimit figurativ qe në vitet pas Luftës së Dytë Botërore (1945-1960): në shtyp u nxit e ashtuquajtura daily strip («stripi i përditshëm»), me personazhe si Nancy (1938) i Ernie Bushmiller, Pogo (1948) i Walt Kelly, dhe Peanuts (1950) i Charles Schulz, me të famshmin botëror Snoopy; në librin e tregimit figurativ pati një tematikë të shumëllojshme, ku triumfoi fikshëni, aventurat, terrori, romanca dhe western-i. Në këtë kohë u shfaqën personazhe si Lucky Luke i Morris (1946), Les Schtroumpfs të Peyo-s (1958), Astérix le Gaulois i Goscinny dhe Uderzo (1960) etj. Vazhdoi suksesin e superheronjve, me The 4 Fantastics (1961) dhe Spiderman-i (1962), ku spikati vepra e Stan Lee-së, Jack Kirby-t dhe Marvel Comics. Në Spanjë shkëlqeu vepra e Francisco Ibáñez, me personazhe si Mortadelo y Filemón (1958).
Mes viteve ‘60 dhe ‘80 pati një diversifikim të madh, me një sensibilitet të ku mbizotëronte estetika dhe vula e cilësisë si dhe nisën të shumohen titujt drejtuar një publiku më të rritur. Spikatën personazhet si Barbarella (1962), Blueberry (1963), Mafalda e Quino-s (1964), Valentina (1965), Corto Maltese i Hugo Pratt-it (1967), Conan i Roy Thomas dhe John Buscema (1970) etj. Lindi tregimi figurativ erotik (Guido Crepax, Milo Manara), lindi cómic de autor (Jacques Tardi, Carlos Giménez, Enki Bilal, Vittorio Giardino) dhe vulat më avangardiste, si Metal Hurlant i Moebius-it. Që nga vitet ‘80 pati një sukses të madh manga japoneze, e karakterizuar nga epope të gjata me dinamizëm të madh, me efekte të shumta sonore. Megjithëse fillimi i saj lidhet me revistën Manga Shōnen (1947), të Osamu Tezuka, ishte fundi i viteve ‘80 kur arriti suksesin e saj më të madh, me Akira-n e Katsuhiro Otomo (1982-'93) dhe Dragon Ball-in e Akira Toriyama-s (1984-'95). Më së fundi, teknologjitë e reja kanë shkaktuar inovacione të mëdha për tregimin figurativ, si webcómic-u në internet[232].
Në shekullin e XX mori një zhvillim të madh arti fluturak (jetëshkurtër), që nga karakteri i tij i përkohshëm dhe tranzitor nuk lë vepra jetëgjata, ose në qoftë se lë –siç është rasti i modës– nuk do të jetë përfaqësuese e çastit në të cilin u krijua. Në këto shprehje është vendimtar kriteri i shijes shoqërore, që është karakterizuesi i prirjes, për të cilin është thelbësor puna e mediave të komunikimit.
Moda: është arti i veshjes, konfeksionit e veshjes sipas parametrave funksional dhe stilistik, si në veshje ashtu edhe në aksesorë (kapele, dorashka, çanta, këpucët, zyzet). Prirja që nga fillimi i shekullit të XX ka shkuar drejt një funksionaliteti dhe komoditeti më të madh (duke eliminuar korsenë), duke shfaqur në vitet ‘20 minifundin, ndërkohë që duke filluar nga 1950 mbizotëron veshja informale dhe rinore, e shenjuar nga përdorimi i pantallonave cowboys. Midis stilistëve më të shquar radhiten: Coco Chanel, Cristóbal Balenciaga, Christian Dior, Manuel Pertegaz, Yves Saint Laurent, Giorgio Armani, Paco Rabanne, Gianni Versace, Karl Lagerfeld, Calvin Klein, Jean Paul Gaultier etj.
Parukeria: është arti i stilimit të flokëve, i realizuar sipas parametrave stilistikë që shkojnë duke evoluar sipas modës. Është ngushtësisht i lidhur me makiazhin, ashtu si dhe me artin trupor (tatuazhi, piercing-u). Në fillimet e shekullit ishte floku i shkurtër me fijëzime ballore, që mori emra të ndryshëm: bob cut, shingle bob ose eton crop, karakteristik i një tipi gruaje të quajtur flapper; në mes të shekullit u kthye floku i gjatë, ndërkohë që në vitet ‘60 qe floku i shkurtër me prerje gjeometrike; që atëherë ka pasur prirje të shumëfishta, me një shtim të flokut të lyer. Kanë krijuar prirje parukierët si: Luis Llongueras, Frank Bongiovi, Jamal Hammadi, Teddy Charles, George Westmore etj.
Pjata te ndryshme te Joël Robuchon
Parfumeria: është arti i konfeksionimit të parfumeve, lëngje aromatik që përdoren për të prodhuar një aromë të mirë trupore. Që nga Mesjeta, Franca është qendra europiane e prodhimit dhe tregëtisë së parfumerisë. E bazuar mbi të gjitha në aromën e luleve, në fakt prodhohen shumë parfume me produkte kimike. Perfumeria aktuale është shumë e lidhur me modën dhe është e shpeshtë që stilistët e famshëm komercializojnë parfumet e tyre. Si parfumist duhen veçuar Pierre-François-Pascal Guerlain, François Coty, Ernest Beaux (krijues i Chanel Nº5), Eugène Schueller (themelues i L'Oréal-it), Yves Rocher, Estée Lauder etj.
Gastronomia: është arti i kuzhinës, me një komponent të qartë praktik ndërkohë që ushqimi është i domosdoshëm për qenien njerëzore, por me një aspekt të madh krijimtarie e rrjedhur nga kombinimi i ushqimeve dhe inovacionit për krijimin e recetave të reja. Prirjet e ndryshme gastronomike i detyrohen mbi të gjitha varianteve rajonale, pasi çdo vend ka vulën e tij dalluese. Së fundmi lindi e ashtuquajtura nouvelle cuisine, që e vë theksin si te ushqimi ashtu dhe te paraqitja. Si kuzhinier të rëndësishëm mund të përmenden: Auguste Escoffier, Joël Robuchon, Paul Bocuse, Heston Blumenthal, Donato de Santis, Karlos Arguiñano, Juan María Arzak, Ferran Adrià, Santi Santamaria etj[233].
^I rrjedhur nga latinishtja classicus («i klasits të parë»), termi «klasik» i referohet periudhës së artit grek i përfshirë mes atij arkaik dhe helenistik, duke vlerësuar si arti me më shumë kreativitet i historisë së artit grek. Kështu, termi mbeti si sinonim i kreativitetit, shkëlqimit, i epokës më të mirë të çdo stili artistik, prandaj stile të shumtë përgjatë kohës kanë pasur një fazë të quajtur “klasike”. Heinrich Wölfflin, për shembull, i referohet artit klasik për të folur për Rilindjen italiane. Chilvers (2007), fq. 207.
^Emri i Perandorisë Bizantine rrjedh nga emri antik i kryeqytetit të saj, Bizanti (në greqisht Bizantion, i prejardhur nga themeluesi i qytetit në 657 para K., i quajtur Byzas), më vonë i ripagëzuar si Kostandinopojë në nder të perandorit Kostandin dhe sot i quajtur Stamboll. Isaac Asimov: Constantinopla, Alianza Editorial, Madrid, 1982, ISBN 84-206-1886-1, fq. 12.
^Hagia Sophía (Άγια Σοφία) në greqisht, që do të thotë dituria e shenjtë
^Termi arte të aplikuara është sinonim i arteve dekorative o arteve industriale –gjithashtu të quajtur artet minore-, duke ju referuar veprave të realizuara me një përpunim industrial ose artizanal por duke ndjekur njëfarë synimi estetik, kryesisht të tipit zbukurues. Guillermo Fatás dhe Gonzalo Borrás, Diçionario de términos de arte y elementos de arqueología, heráldica y numismática, Alianza, Madrid, 1990, ISBN 84-206-0292-2, fq. 30.
^Emërtimi “gotik” u fut nga artistët italian të Rilindjes, në kuptim nënçmues, pasi konsiderohej si diçka barbare dhe e prapambetur, si realizimet e “gotëve” që rrëzuan Perandorinë Romake. Chilvers (2007), fq. 419.
^Termi «arti modern» vjen nga koncepti i «modernitetit», teoria filozofiko-kulturore që postulon vlefshmërinë e tashsme të një periudhe historike të shenjuar në atë kulturore, për ilustrim, në politikë nga Revolucioni Francezë dhe në ekonomi nga Revolucioni Industrial dhe që do ta supozonte si rrënjë sociale të vetën të Epokës Bashkëkohore (kontemporane). Projekti modern karakterizohet nga përfundimi i determinizmit dhe i supremacisë së religjonit, i zëvendësuar nga arsyeja dhe shkenca, objektivizmi dhe individualizmi, nga besimi te teknologjia dhe përparimi, në aftësitë e veta të qenies njerëzore. Kjo «erë moderne» do të sillte tashmërinë (aktualitetin), duke qenë plotësisht në fuqi sipas disa shkrimtarëve, ndërkohë që të tjerë pohojnë se është aktualisht një fazë e kapërcyer në evoluimin e njerëzimit, duke folur për «postmodernitetin» si periudhë pasuese e këtij projekti modern. Valeriano Bozal: Modernos y postmodernos, Historia 16, Madrid, 1993.
^Ky është një thjeshtëzim i studimit historik të artit, pastaj është e vështirë vendosësh në një emër apo një fakt fillimin e historiografisë së artit. Zakonisht përmendet Vasari si nismëtar i kësaj shkence, megjithëse shkrimet e tij –përgjithësisht kronika, inventare, biografi ose shkrime të tjera pak a shumë letrarë– u mungon perspektiva historike dhe rreptësia shkencore e nevojshme për të konsideruar historiografinë e artit. Pa dyshim, Winckelmann-i krijoi një metodologji shkencore për klasifikimin e arteve, prandaj zakonisht konsiderohet si babai i historisë së artit. Valeriano Bozal (dhe të tjerë): Historia de las ideas estéticas y de las teorías artísticas contemporáneas(vol. I). Visor, Madrid, 2000, ISBN 84-7774-580-3.
^fjala rrjedh nga termi italian maniera, që do të thotë “stil” dhe që u fut nga Giorgio Vasari në biografitë e tij të artistëve për të dalluar stilin e hijshëm dhe të ekuilibruar të artistëve të kohës së tij. Chilvers (2007), fq. 593.
^termi “barok” rrjedh nga një fjalë me origjinë portugeze, ku perlat që kishin ndonjë deformim quheshin “perlas barruecas”, duke qenë në origjinë një fjalë përçmuese që përshkruante një lloj arti kapriçoz, grandiloquent, i ngarkuar me tepri. Chilvers: (2007), fq. 83.
^Rokokoja u shfaq në Francë gjatë regjencës së dukës së Orleáns-it, në moshën minorene të Luigjit të XV, dhe vazhdoi gjatë mbretërimit të tij. Termi rococó u formua me bashkimin e termit italian baroço dhe rocaille, element dekorativ i ngjashëm me një guackë, shumë i përdorur në zbukurime gjatë kësaj periudhe. Chilvers (2007), fq. 818.
^Në Reflektim mbi imitimin e veprave të artit grek (1755), Johann Joachim Winckelmann pohoi se grekët arritën në një stad përsosmërie të plotë në imitimin e natyrës, prandaj ne vetëm mund të imitojmë grekët. Po ashtu, e lidhi artin me etapat e jetës njerëzore (fëmiria, pjekuria, pleqëria), duke vendosur një evolucion të artit në tre stile: arkaik, klasik dhe helenistik. Valeriano Bozal (dhe të tjerë): Historia de las ideas estéticas y de las teorías artísticas contemporáneas (vol. I). Visor, Madrid, 2000, ISBN 84-7774-580-3, fq. 150-154.
^Megjithëse sot është zakon të bësh përgjithësime si «muzika klasike» muzika sinfonike e tipit orkestral, në të vërtetë i referohet një periudhe konkrete të historisë së muzikës, të karakterizuar nga klasicizmi, që i përketë një të tretës së fundit të shekullit të XVIII dhe fillimet e të XIX. Termi “muzikë klasike” u shfaq për herë të parë në Oxford English Dictionary në 1836 dhe shenjonte kompozimet europiane më të shquara të shekullit të mëparshëm. Me kalimin e kohës shenjoi të kundërtën e muzikës popullore në gjuhën e sotme: është emri i zakonshëm i muzikës së zgjedhur, akademike apo të kultivuar. The Oxford English Dictionary (2007). The OED Online, ed. «Classical" http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50040930?single=1&query_type=word&queryword=classical&first=1&max_to_show=10. Konsultuar më 10 maj 2007.
^Megjithëse fotografia është pararendëse e kinemasë, kjo e fundit konsiderohet si arti i shtatë dhe fotografia i teti, pasi e fitoi këtë kategorizim para se fotografia ta fitonte këtë status.
^Quhen “avangarda historike” ato të krijuara në periudhën e paraluftës së parë në fillim të shekullit (rreth vitit 1910) dhe fundi i Luftës së Dytë Botërore. Javier Arnaldo: Vanguardias históricas (I), Historia 16, Madrid, 1993, fq. 6.
^Termi «surealizëm» u ideua nga Apollinaire në 1917, duke ju referuar asaj që është «në lart realitetit», në frengjisht surréalisme.
^Termi art deco është shkurtim i arts decoratifs («artet dekorative» nga frëngjishtja) dhe i prejardhur nga Ekspozita e Arteve Dekorative në 1925 (Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes) në Paris. AA.VV.: Enciclopedia del Arte Garzanti (1991), fq.59.
^Emërtim i futur nga kritiku Ricciotto Canudo në 1911. «Ricciotto Canudo»[http://www.infoamerica.org/teoria/canudo1.htm]. Konsultuar më 4 shtator 2010.
^Lionello Venturi, VIII. Filologi, archeologi e conoscitori nei secoli XIX e XX, in Storia della critica d’arte, Torino, Einaudi, 1964, ISBN 88-06-15709-4.
^Himelfarb, Elizabeth J. “First Alphabet Found in Egypt”, Archaeology 53, Issue 1 (Jan./Shkurt 2000): 21.
^Goldwasser, Orly (Mar–Prill 2010). “How the Alphabet Was Born from HieroglyphsArkivuar 6 qershor 2012 tek Wayback Machine”. Biblical Archaeology Review (Washington, DC: Biblical Archaeology Society) 36 (1).ISSN 0098-9444. Retrieved 6 Nov 2011.
^Coulmas, Florian (1996). The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems. Oxford: Blackwell Publishers Ltd. ISBN 0-631-21481-X.
^Daniels, Peter T; Bright, William (1996). The World’s Writing Systems. Oxford University Press.
^Haarmann, Harald (2004). Geschichte der Schrift [History of Writing] (in German) (2nd ed.). München: C. H. Beck. fq. 96 ISBN 3-406-47998-7.
^Silvestro Fiore, Voices from the Clay: The Development of Assyro-Babylonian Literature. U. of Oklahoma Press.
^Margueron, Jean-Claude (2002). "La literatura sumeria". Los mesopotámicos. Madrid: Cátedra. 84-376-1477-5.
^Jack M. Sasson (2005). "Comparative Observations on the Near Eastern Epic Traditions". In John M. Foley. Companion to Ancient Epic. Wiley-Blackwell. fq. 221. verted-space>
^Benjamin R. Foster (1974). "Humor and Cuneiform Literature". JANES 6: 82.
^J. S. Cooper (Jul 1975). "Structure, Humor, and Satire in the Poor Man of Nippur". Journal of Cuneiform Studies 27 (3): 163–174. doi:10.2307/1359242.
^A. R. George (1993). "Ninurta-Pāqidāt's Dog Bite, and Notes on Other Comic Tales". Iraq 55: 63–75. JSTOR 4200367.
^A. R. George (2003). The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts, Volume 1. Oxford University Press. fq. 22–33, 379.
^W. Hallo (2009). The world's oldest literature: studies in Sumerian belles-lettres. Brill. fq. 7. 2–33, 379.
^Ulla Koch-Westenholz (2000). Babylonian Liver Omens: The Chapters Manzazu, Padanu, and Pan Takalti of the Babylonian Extispicy Series Mainly from Assurbanipal's Library. Museum Tusculanum. fq. 9.
^I. L. Finkel (1983). "A New Piece of Libanomancy". Archiv für Orientforschung 29: 50–57. anipal's Library. Museum Tusculanum. fq. 9.
^Nicla De Zorzi (2009). "Bird Divination in Mesopotamia - New Evidence From BM 108874". KASKAL: Rivista di storia, ambienti e culture del Vicino Oriente Antico 6: 91–94.
^A. R. George and Junko Taniguchi (2010). "The Dogs of Ninkilim, part two: Babylonian rituals to counter field pests". Iraq. LXXII: 79–148.
^ abVictor Avigdor Hurowitz (2007). Richard J. Clifford, ed. Wisdom Literature in Mesopotamia and Israel. SBL. fq. xi–xiii, 37–51.
^Marianna E. Vogelzang (1991). "Some Questions About the Akkadian Disputes". In aG.J. Reinink and aH.L.J. Vanstiphout. Dispute poems and dialogues in the ancient and mediaeval Near East. Peeters. fq. 47.
^Robertson, Alec dhe Stevens, Denis (2000). Historia general de la música I. De las formas antiguas a la polifonía. fq. 13-20. Madrid: Istmo. ISBN 84-7090-034-X
^Robertson, Alec dhe Stevens, Denis (2000). Historia general de la música I. De las formas antiguas a la polifonía. fq. 21-30. Madrid: Istmo. ISBN 84-7090-034-X
^Parkinson, R. B. (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London: Continuum, fq. 313–319. ISBN 0-8264-5637-5
^Simpson, William Kelly (1972), ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 159–200, 241–268. ISBN 0-300-01482-1
^Parkinson, R. B. (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London: Continuum, fq. 235–236. ISBN 0-8264-5637-5
^Parkinson, R. B. (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London: Continuum, fq. 313–315. ISBN 0-8264-5637-5
^90-Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 159–177. ISBN 0-300-01482-1
^Parkinson, R. B. (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London: Continuum, fq. 318–319. ISBN 0-8264-5637-5
^Parkinson, R. B. (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London: Continuum, fq. 313–314, 315–317. ISBN 0-8264-5637-5
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 180, 193. ISBN 0-300-01482-1
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 241. ISBN 0-300-01482-1
^Parkinson, R. B. (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London: Continuum, fq. 294–299; ISBN 0-8264-5637-5
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 15–76; ISBN 0-300-01482-1
^Erman, Adolf (2005), Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC, translated by Aylward M. Blackman, New York: Kegan Paul, fq. 14–52. ISBN 0-7103-0964-3
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 77–158; ISBN 0-300-01482-1
^Erman, Adolf (2005), Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC, translated by Aylward M. Blackman, New York: Kegan Paul, fq. 150–175. ISBN 0-7103-0964-3
^Gozzoli, Roberto B. (2006), The Writings of History in Ancient Egypt during the First Millennium BC (ca. 1070–180 BC): Trends and Perspectives, London: Golden House Publications, fq. 247–249; ISBN 0-9550256-3-X
për një tjetër burim mbi Stela-n e Urisë shiko Lichtheim, Miriam (1980), Ancient Egyptian Literature: Volume III: The Late Period, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, fq. 94–95. ISBN 0-520-04020-1
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 5–6. ISBN 0-300-01482-1
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 6–7; ISBN 0-300-01482-1
^Parkinson, R. B. (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London: Continuum, fq. 110, 193; ISBN 0-8264-5637-5
^Gozzoli, Roberto B. (2006), The Writings of History in Ancient Egypt during the First Millennium BC (ca. 1070–180 BC): Trends and Perspectives, London: Golden House Publications, fq. 283. ISBN 0-9550256-3-X
^Morenz, Ludwid D. (2003), "Literature as a Construction of the Past in the Middle Kingdom", in Tait, John W., 'Never Had the Like Occurred': Egypt's View of Its Past, translated by Martin Worthington, London: University College London, Institute of Archaeology, an imprint of Cavendish Publishing Limited, fq. 103, 101–118, ISBN 1-84472-007-1
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 6–7. ISBN 0-300-01482-1
^Parkinson, R. B. (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London: Continuum, fq. 232–233. ISBN 0-8264-5637-5
^Gozzoli, Roberto B. (2006), The Writings of History in Ancient Egypt during the First Millennium BC (ca. 1070–180 BC): Trends and Perspectives, London: Golden House Publications, fq. 283–304; ISBN 0-9550256-3-X
^Parkinson, R. B. (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London: Continuum, fq. 233, ISBN 0-8264-5637-5
^Parkinson, R. B. (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London: Continuum, fq. 110. ISBN 0-8264-5637-5
^Forman, Werner; Quirke, Stephen (1996), Hieroglyphs and the Afterlife in Ancient Egypt, Norman: University of Oklahoma Press, fq. 65–109. ISBN 0-8061-2751-1
^Forman, Werner; Quirke, Stephen (1996), Hieroglyphs and the Afterlife in Ancient Egypt, Norman: University of Oklahoma Press, fq. 109–165. ISBN 0-8061-2751-1
^Erman, Adolf (2005), Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC, translated by Aylward M. Blackman, New York: Kegan Paul, fq. 254–274. ISBN 0-7103-0964-3
^Erman, Adolf (2005), Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC, translated by Aylward M. Blackman, New York: Kegan Paul, fq. 137–146; 281–305. ISBN 0-7103-0964-3
^Erman, Adolf (2005), Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC, translated by Aylward M. Blackman, New York: Kegan Paul, fq. 10. ISBN 0-7103-0964-3
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 279; ISBN 0-300-01482-1
^Erman, Adolf (2005), Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC, translated by Aylward M. Blackman, New York: Kegan Paul, fq. 134. ISBN 0-7103-0964-3
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 297; ISBN 0-300-01482-1
^Erman, Adolf (2005), Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC, translated by Aylward M. Blackman, New York: Kegan Paul, fq. 132–133. ISBN 0-7103-0964-3
^Erman, Adolf (2005), Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC, translated by Aylward M. Blackman, New York: Kegan Paul, fq. 288–289; ISBN 0-7103-0964-3
^Foster, John Lawrence (2001), Ancient Egyptian Literature: An Anthology, Austin: University of Texas Press, fq. 1. ISBN 0-292-72527-2
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 289. ISBN 0-300-01482-1
^Tait, John W. (2003), "Introduction—'...Since the Time of the Gods'", in Tait, John,'Never Had the Like Oçurred': Egypt's View of Its Past, London: University College London, Institute of Archaeology, an imprint of Cavendish Publishing Limited, pp. 1–14, ISBN 1-84472-007-1
^Lichtheim, Miriam (1980), Ancient Egyptian Literature: Volume III: The Late Period, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, fq. 104. ISBN 0-520-04020-1
^Wente, Edward F. (1990), Meltzer, Edmund S., ed., Letters from Ancient Egypt, translated by Edward F. Wente, Atlanta: Scholars Press, Society of Biblical Literature, fq. 54. ISBN 1-55540-472-3
^Wente, Edward F. (1990), Meltzer, Edmund S., ed., Letters from Ancient Egypt, translated by Edward F. Wente, Atlanta: Scholars Press, Society of Biblical Literature, fq. 15, 54. ISBN 1-55540-472-3
^Wente, Edward F. (1990), Meltzer, Edmund S., ed., Letters from Ancient Egypt, translated by Edward F. Wente, Atlanta: Scholars Press, Society of Biblical Literature, fq. 15. ISBN 1-55540-472-3
^Wente, Edward F. (1990), Meltzer, Edmund S., ed., Letters from Ancient Egypt, translated by Edward F. Wente, Atlanta: Scholars Press, Society of Biblical Literature, fq. 55. ISBN 1-55540-472-3
^Wente, Edward F. (1990), Meltzer, Edmund S., ed., Letters from Ancient Egypt, translated by Edward F. Wente, Atlanta: Scholars Press, Society of Biblical Literature, fq. 54–55, 58–63. ISBN 1-55540-472-3
^Wente, Edward F. (1990), Meltzer, Edmund S., ed., Letters from Ancient Egypt, translated by Edward F. Wente, Atlanta: Scholars Press, Society of Biblical Literature, fq. 98. ISBN 1-55540-472-3
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 81. ISBN 0-300-01482-1
^Mokhtar, G. (1990), General History of Africa II: Ancient Civilizations of Africa(Abridged ed.), Berkeley: University of California Press, fq. 116–117; ISBN 92-3-102585-6
^Simpson, William Kelly (1972), Simpson, William Kelly, ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, fq. 81. ISBN 0-300-01482-1
^Mokhtar, G. (1990), General History of Africa II: Ancient Civilizations of Africa (Abridged ed.), Berkeley: University of California Press, fq. 116–117. ISBN 92-3-102585-6
^Art Nouveau mori emra të ndryshëm sipas vendit të prejardhjes: Art Nouveau në Francë, Modern Style në Mbretërinë e Bashkuar, Jugendstil në Gjermani, Sezession në Austri, Liberty në Itali, Arte moderno në vendet hispanike etj. Chilvers (2007), fq. 61.
^Nuk duhet ngatërruar me artin post-modern, i aplikuar nga tendencat e fundit artistike të shekullit të XX dhe fillimeve të XXI. Francesc Fontbona: El modernisme i el noucentisme, en El llibre d'or de l'art català, Edicions Primera Plana, Barcelona, 1997, fq. 171-172.
A. R. George (1993). "Ninurta-Pāqidāt's Dog Bite, and Notes on Other Comic Tales". Iraq 55: 63–75. JSTOR 4200367.
A. R. George (2003). The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts, Volume 1. Oxford University Press.
A. R. George and Junko Taniguchi (2010). "The Dogs of Ninkilim, part two: Babylonian rituals to counter field pests". Iraq. LXXII: 79–148.
AA.VV. (1991). Enciclopedia del Arte Garzanti. Barcelona: Ediciones B. ISBN 84-406-2261-9.
Abad Carlés, Ana (2004). Historia del ballet y de la danza moderna. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-5666-6.
Adams, Laurie. Art across Time. 3rd ed. Boston: McGraw-Hill, 2007.
Azcárate Ristori, José María de; Pérez Sánchez, Alfonso Emilio; Ramírez Domínguez, Juan Antonio (1983). Historia del Arte. Madrid: Anaya. ISBN 84-207-1408-9.
Beltrando-Patier, Marie-Claire (1996). «Historia de la música». Espasa, Madrid. ISBN 84-239-9610-7.
Benjamin R. Foster (1974). "Humor and Cuneiform Literature". JANES 6: 82.
Coulmas, Florian (1996). The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems. Oxford: Blackwell Publishers Ltd. ISBN 0-631-21481-X.
Daniels, Peter T; Bright, William (1996). The World’s Writing Systems. Oxford University Press.
Dempsey, Amy (2002). Estilos, escuelas y movimientos. Barcelona: Blume. ISBN 84-89396-86-8.
"Enlil and Ninlil". Electronic Text Corpus of Sumerian Literature. Retrieved 2009-06-22.
Erman, Adolf (2005), Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC, translated by Aylward M. Blackman, New York: Kegan Paul, ISBN 0-7103-0964-3
Forman, Werner; Quirke, Stephen (1996), Hieroglyphs and the Afterlife in Ancient Egypt, Norman: University of Oklahoma Press, ISBN 0-8061-2751-1
Foster, John Lawrence (2001), Ancient Egyptian Literature: An Anthology, Austin: University of Texas Press, ISBN 0-292-72527-2
Gardner, Helen, and Fred S. Kleiner. Gardner's Art through the Ages: A Global History. 13th ed. Australia: Thomson/Wadsworth, 2009.
Goldwasser, Orly (Mar–Prill 2010). “How the Alphabet Was Born from Hieroglyphs”. Biblical Archaeology Review (Washington, DC: Biblical Archaeology Society) 36 (1).ISSN 0098-9444. Retrieved 6 Nov 2011.
Gombrich, E. H. The Story of Art. 15th ed. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall, 1990.
González, Antonio Manuel (1991). Las claves del arte. Últimas tendencias. Barcelona: Planeta. ISBN 84-320-9702-0.
Gozzoli, Roberto B. (2006), The Writings of History in Ancient Egypt during the First Millennium BC (ca. 1070–180 BC): Trends and Perspectives, London: Golden House Publications, ISBN 0-9550256-3-X
Grand Valley State University (ed.). «Sumerian Myth» (në anglisht). I konsultuar më 7 gusht 2012
Haarmann 2004, fq. 96 Haarmann, Harald (2004). Geschichte der Schrift [History of Writing] (in German) (2nd ed.). München: C. H. Beck. ISBN 3-406-47998-7.
Himelfarb, Elizabeth J. “First Alphabet Found in Egypt”, Archaeology 53, Issue 1 (Jan./Shkurt 2000): 21.
Honour, Hugh, and John Fleming. A World History of Art. 7th ed. Laurence King Publishing, 2005, ISBN 1-85669-451-8, ISBN 978-1-85669-451-3
Honour, Hugh, and John Fleming. The Visual Arts: A History. 5th ed. New York: Henry N. Abrams, 1999.
Honour, Hugh y Fleming, John (2002). «Historia mundial del arte». Ed. Akal, Madrid. ISBN 84-460-2092-0.
I. L. Finkel (1983). "A New Piece of Libanomancy". Archiv für Orientforschung 29: 50–57.
J. L. Huot, Les Sumériens, entre le Tigre et l'Euphrate, Armand Colin, coll. «U», 1996
J. S. Cooper (Jul 1975). "Structure, Humor, and Satire in the Poor Man of Nippur". Journal of Cuneiform Studies 27 (3): 163–174. doi:10.2307/1359242.
Jack M. Sasson (2005). "Comparative Observations on the Near Eastern Epic Traditions". In John M. Foley. Companion to Ancient Epic. Wiley-Blackwell. fq. 221.
Janson, H. W., and Penelope J. E. Davies. Janson's History of Art: The Western Tradition. 7th ed. Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall, 2007.
Karen Rhea Nemet-Nejat, (1998). "Daily Life in Ancient Mesopotamia", 182.
La Plante, John D. Asian Art. 3rd ed. Dubuque, IA: Wm. C. Brown, 1992.
Lázaro Carreter, Fernando y Tusón, Vicente (1982). Literatura española. Madrid: Anaya. ISBN 84-207-1758-4.
Lichtheim, Miriam (1980), Ancient Egyptian Literature: Volume III: The Late Period, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, ISBN 0-520-04020-1
Lionello Venturi, VIII. Filologi, archeologi e conoscitori nei secoli XIX e XX, in Storia della critica d’arte, Torino, Einaudi, 1964, ISBN 88-06-15709-4.
Lladó, Mariantònia y García, Montserrat (1999). Breu història de la literatura universal. Barcelona: La Magrana. ISBN 84-8264-198-0.
Marianna E. Vogelzang (1991). "Some Questions About the Akkadian Disputes". In aG.J. Reinink and aH.L.J. Vanstiphout. Dispute poems and dialogues in the ancient and mediaeval Near East. Peeters.
Miller, Mary Ellen. The Art of Mesoamerica: From Olmec to Aztec. 4th ed, World of Art. London: Thames & Hudson, 2006.
Mokhtar, G. (1990), General History of Africa II: Ancient Civilizations of Africa(Abridged ed.), Berkeley: University of California Press, ISBN 92-3-102585-6
Morenz, Ludwid D. (2003), "Literature as a Construction of the Past in the Middle Kingdom", in Tait, John W., 'Never Had the Like Oçurred': Egypt's View of Its Past, translated by Martin Worthington, London: University College London, Institute of Archaeology, an imprint of Cavendish Publishing Limited, fq. 101–118, ISBN 1-84472-007-1
Nicla De Zorzi (2009). "Bird Divination in Mesopotamia - New Evidence From BM 108874". KASKAL: Rivista di storia, ambienti e culture del Vicino Oriente Antico.
Oliva, César y Torres Monreal, Francisco (2002). Historia básica del arte escénico. Madrid: Cátedra. ISBN 84-376-0916-X.
Oliver Grau (Ed.): MediaArtHistories, Cambridge/Mass.: MIT-Press, 2007.
Onians, John (2008). Atlas del arte. Barcelona: Ed. Blume. ISBN 978-84-9801-293-4.
Parkinson, R. B. (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London: Continuum, ISBN 0-8264-5637-5
Pettinato, Giovanni (a cura di), Mitologia sumerica, Torino, UTET, 2001 (antologia di testi mitologici sumerici in traduzione italiana.
Pierce, James Smith, and H. W. Janson. From Abacus to Zeus: A Handbook of Art History. 7th ed. Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall, 2004.
Pohl, Frances K. Framing America: A Social History of American Art. New York, NY: Thames & Hudson, 2002.
Porter, Miquel y González, Palmira (1988). Las claves de la historia del cine. Barcelona: Ariel. ISBN 84-344-0453-2.
Riquer, Martín de y Valverde, José María (2007). Historia de la literatura universal I. Madrid: Gredos. ISBN 978-84-249-2875-9.
Riquer, Martín de y Valverde, José María (2007). Historia de la literatura universal II. Madrid: Gredos. ISBN 978-84-249-2876-6.
Robertson, Alec y Stevens, Denis (2000). Historia general de la música I. De las formas antiguas a la polifonía. Madrid: Istmo. ISBN 84-7090-034-X.
Tait, John W. (2003), "Introduction—'...Since the Time of the Gods'", in Tait, John,'Never Had the Like Occurred': Egypt's View of Its Past, London: University College London, Institute of Archaeology, an imprint of Cavendish Publishing Limited, ISBN 1-84472-007-1
Samuel Noah Kramer, (1952). "From the Tablets of Sumer".
Silvestro Fiore, Voices from the Clay: The Development of Assyro-Babylonian Literature. U. of Oklahoma Press.
Simpson, William Kelly (1972), ed., The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry, translations by R.O. Faulkner, Edward F. Wente, Jr., and William Kelly Simpson, New Haven and London: Yale University Press, ISBN 0-300-01482-1]
Sougez, Marie-Loup (2007). Historia general de la fotografía. Madrid: Cátedra. ISBN 978-84-376-2344-3.
Stokstad, Marilyn. Art History. 3rd ed. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education, 2008.
"Sumerian Literature". Electronic Text Corpus of Sumerian Literature. Retrieved 2009-06-22
Ulla Koch-Westenholz (2000). Babylonian Liver Omens: The Chapters Manzazu, Padanu, and Pan Takalti of the Babylonian Extispicy Series Mainly from Assurbanipal's Library. Museum Tusculanum.
Utnapishtim, enciklopedia Treccani online. URL e konsultuar më 26 tetor 2011.
Valeriano Bozal (dhe të tjerë): Historia de las ideas estéticas y de las teorías artísticas contemporáneas(vol. I). Visor, Madrid, 2000, ISBN 84-7774-580-3.
Valeriano Bozal: Modernos y postmodernos, Historia 16, Madrid, 1993.
Victor Avigdor Hurowitz (2007). Richard J. Clifford, ed. Wisdom Literature in Mesopotamia and Israel. SBL.
W. Hallo (2009). The world's oldest literature: studies in Sumerian belles-lettres. Brill.
Wente, Edward F. (1990), Meltzer, Edmund S., ed., Letters from Ancient Egypt, translated by Edward F. Wente, Atlanta: Scholars Press, Society of Biblical Literature, ISBN 1-55540-472-3
Wilkins, David G., Bernard Schultz, and Katheryn M. Linduff. Art Past, Art Present. 6th ed. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education, 2008.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
,_f.45v_-_BL_Add_MS_49598.jpg)
.jpg)
;_Kamadeva,_God_of_Desire,_Shooting_an_Arrow_at_Krishna_(Verso),_Folio_from_a_Gita_Govinda_(Song_of_the_Cowherd)_LACMA_M.88.225a-b_(2_of_2).jpg){kind=icon}
.jpg)
.jpg)
_El_ingenioso_hidalgo_Don_Quixote_de_la_Mancha.png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_Nymph_of_the_Luo_River._18_cent._National_Palace_Museum,_Taipei.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_-_Poor_Woman_of_the_Village.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(6305809373).jpg)
.jpg)
_4.JPG)
